Sołtan Adam Ludwik Michał (1792–1863), ziemianin, pułkownik WP, konspirator, emigrant. Ur. 2 VII w Warszawie, był synem marszałka nadwornego lit. Stanisława (zob.) i jego pierwszej żony Franciszki Teofili z Radziwiłłów, bratem przyrodnim Stanisława (zob.) i Władysława (zob.).
Dzieciństwo, aż do śmierci matki w r. 1802, spędził S. w posiadłości rodzinnej Zdzięcioł (pow. piński) i tam odebrał wykształcenie domowe (rysunków uczył go Jan Rustem). W r. 1803 umieszczony został w Wilnie pod opieką guwernera i mimo młodego wieku zaczął uczęszczać na Uniw. Wil., gdzie kolegował z Joachimem Lelewelem. W r. 1807 uzyskał tam stopień kandydata filozofii «po egzaminie bardzo lekkim» (autobiografia). W r. 1808 wyjechał z Litwy dla ukończenia studiów za granicą, lecz przejeżdżając przez Warszawę zaciągnął się 9 XII t.r. do artylerii konnej Ks. Warsz. pod dowództwo Włodzimierza Potockiego. Służył zrazu w stopniu podporucznika «nadkompletnego» (bez płacy), a od 1 IV 1809 – porucznika. W boju po raz pierwszy znalazł się podczas kampanii przeciw Austrii w t.r.: walczył w bitwie pod Raszynem (19 IV), Grochowem (24 IV) i brał udział w zajęciu Krakowa (15 VII). Dn. 1 IV 1810 otrzymał Złoty Krzyż Virtuti Militari. Po krótkiej podróży na Litwę (z paszportem saskim) został 9 XI t.r. promowany na kapitana i dowódcę 2. kompanii artylerii konnej. W r. 1811 wstąpił do loży masońskiej «Bouclier du Nord» w Warszawie. Od początku kwietnia t.r. przebywał na urlopie zdrowotnym. W przededniu wybuchu wojny z Rosją objął szefostwo szwadronu w 11. p. jazdy (13 VI 1812), miesiąc później przeszedł na takie same stanowisko w 17. p. jazdy lit. Michała Tyszkiewicza w stopniu majora, by wreszcie w sierpniu t.r. znaleźć się w 3. p. lekkokonnym gwardii francuskiej pod dowództwem Jana Konopki, tworzonym właśnie w Wilnie. Z 18 na 19 X t.r. w Słonimiu, gdy Konopka zaniedbując środki ostrożności wyprawił bal, jego pułk został okrążony przez Rosjan i S., wraz ze swym dowódcą i innymi oficerami, dostał się do niewoli. Internowany był najpierw w Nowomoskowsku (gub. jekaterynosławska), następnie w Woroneżu i Astrachaniu; do Zdzięcioła powrócił w kwietniu 1814.
W grudniu 1814 przyjechał S. do Warszawy i tu 13 II 1815 otrzymał przydział do 2. p. ułanów Józefa Dwernickiego, a 27 II został zweryfikowany w stopniu majora. Już 11 III t.r. przeszedł pod rozkazy swego stryja Jana Weyssenhoffa; w jego dywizji ułanów pełnił funkcję podszefa, a od 4 I 1816 szefa sztabu. Stacjonował najpierw w Sejnach, potem w Siedlcach. Niezadowolony ze stosunków panujących w armii Król. Pol. pod dowództwem w. ks. Konstantego, w styczniu 1817 wziął urlop i wyjechał w strony rodzinne, zaś 1 X t.r. podał się do dymisji, której mu udzielono pod koniec grudnia; odszedł z wojska w randze podpułkownika. Osiadł w Zdzięciole, przekazanym mu przez ojca w zarząd; tam zastał go w r. 1819 podróżujący po Litwie Julian Ursyn Niemcewicz. W grudniu t.r. wyjechał do Drezna, gdzie 19 IV 1820 ożenił się zgodnie z życzeniem ojca ze swą kuzynką, córką oboźnego lit. Aleksandra Pocieja (zob.), Idalią. Wniosła mu ona w posagu Stolin i Rzyczycę w pow. pińskim, klucz janowicki w pow. suraskim, Podgórze w pow. dyneburskim oraz pałac Pociejowski przy ul. Daniłłowiczowskiej w Warszawie; od ojca otrzymał S. na własność Zdzięcioł. Działał w wolnomularstwie na Litwie: był członkiem loży «Szkoła Sokratesa» w Wilnie, a od r. 1820 – mistrzem loży «Węzeł Jedności» w Nowogródku (z tej racji należał do loży prowincjonalnej «Doskonała Jedność» w Wilnie). Sprawował też urząd sędziego rozjemczego z wyboru i wstąpił (9 IX 1821) do Tow. Wspierania Niedostatnich Uczniów Uniwersyteckich w Wilnie. T.r. wszedł do pierwszej na Litwie gminy Tow. Patriotycznego w Wilnie i został przy Michale Romerze członkiem jego czteroosobowej Rady Prowincjonalnej. W r. 1826 podczas śledztwa w sprawie spisku dekabrystów został na sześć miesięcy uwięziony w Grodnie przez władze rosyjskie, a po zwolnieniu pozostawał pod nadzorem policyjnym.
Po wybuchu powstania listopadowego przyłączył się S. do grupy ziemian planujących jego rozszerzenie na Litwę i Białoruś wiosną («z pierwszym liściem leśnym») 1831. Fiasko tych planów wskutek przedwczesnego wybuchu powstania w Oszmianie (marzec), skłoniło go do sformowania naprędce własnego oddziału w celu przyłączenia się do partyzantki w Puszczy Białowieskiej. Na wieść o przekroczeniu Niemna przez korpus Dezyderego Chłapowskiego przyłączył się do niego 31 V 1831. Na początku czerwca w połączonych siłach Chłapowskiego i Antoniego Giełguda otrzymał S. dowództwo nad brygadą jazdy, złożoną z 10. i 11. p. ułanów, ale tylko w części (560 jeźdźców) wyposażoną w konie i słabo uzbrojoną. Był przeciwny decyzji podjętej 12 VII t.r. przez swych wodzów o złożeniu broni i przejściu granicy pruskiej, ale się jej podporządkował. Internowany był w Piławie i Królewcu, następnie przez Kopenhagę i Lubekę dotarł na początku 1832 do Hamburga. Za udział w powstaniu ukarano go w Rosji konfiskatą dóbr. W pałacu zdzięciolskim Rosjanie urządzili koszary, księgozbiór (124 dzieła w 200 tomach) został wcielony do państwowych zbiorów rosyjskich (inwentarz w: Centralnyj gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Pet.: F. 384 op. 15 d. 460 k. 17–24v). Z grabieży ocalały tylko niektóre pamiątki rodzinne, przechowane przez sąsiadów (m.in. Weyssenhoffów i Woyniłłowiczów) i przekazane potem potomkom S-a w Waplewie.
W Hamburgu mieszkał S. wraz z towarzyszem walk powstańczych Izydorem Mikulskim; tam doszła go wiadomość o próbach zabrania synów do szkoły oficerskiej oraz oddaniu córek na wychowanie do klasztoru wizytek w Kamieńcu Podolskim. W lipcu 1833 senat Hamburga pod presją Rosji skłonił S-a do wyjazdu. Przez kolejne dwa miesiące podróżował po Wielkiej Brytanii; w Londynie spotkał się z Władysławem Zamoyskim, który w imieniu Adama Czartoryskiego zaproponował mu pełnienie tam funkcji agenta dyplomatycznego Hotelu Lambert. S. wymówił się słabą znajomością języka i uzyskawszy, dzięki protekcji Czartoryskiego, paszport francuski wyjechał do Paryża. Tam, w salonie Karoliny Giedroyciowej, poznał Adama Mickiewicza. Na przełomie stycznia i lutego 1834 Czartoryski wysłał go z misją polityczną do Rzymu. Zaopatrzony w listy polecające do dostojników kościelnych oraz posłów belgijskiego i francuskiego, wydane przez belgijskiego polityka hr. de Mérode Westerloo, miał zabiegać o zmianę niechętnego stanowiska, jakie papież Grzegorz XVI zajął wobec sprawy polskiej w encyklice «Cum primum» (9 VI 1832). W. Zamoyski dostrzegał w S-ie wówczas «wielkie osłabienie nadziei», tłumacząc to zmartwieniami osobistymi. W Rzymie S. zwalczał wpływy poselstwa rosyjskiego. Wszedł w bliższy kontakt z generałem jezuitów J. Roothanem, lecz nie zdołał uzyskać audiencji u papieża, ani, zdaje się, nawet u jego sekretarza stanu. Rezultaty działalności S-a były mizerne, a cena, jaką osobiście za nią zapłacił, dotkliwa: w czerwcu 1835 car Mikołaj I wydał ukaz o odebraniu jego synów spod opieki dziadka i wcieleniu ich do Korpusu Kadetów. S. przekazał papiestwu już w r. 1836 informacje z Litwy o rosyjskich planach likwidacji Kościoła unickiego. T.r. przyczynił się do zorganizowania tajnej misji jezuity Maksymiliana Ryłły do Kurdystanu i na Kaukaz; pod pozorem badań archeologicznych, miała ona cele religijne, a także zwalczanie wpływów Rosji. W Rzymie spotkał się S. ze swym ciotecznym bratem, pułkownikiem armii Ks. Warsz. Michałem Radziwiłłem (zob.) i krewną żony, Marią z Granowskich Lubomirską, którzy utrzymywali go finansowo i łożyli na wykształcenie jego dzieci. Poznał tam Zygmunta Krasińskiego, z którym był spokrewniony poprzez Radziwiłłów, i związał się z nim bliską przyjaźnią (Krasiński nazywał S-a «stalowym przyjacielem […] z żelaza kutym, a oblanym łzami»); pozostawali odtąd, aż do śmierci poety, w stałej korespondencji i często się odwiedzali. Nawiązał też w tym czasie kilkuletni romans z rzymianką, Adelajdą Fabbi. W r. 1837 żona S-a, która pozostała w Rosji, trwoniąc majątek i wplątując się w proces o eksdywizję, wystąpiła o rozwód, by poślubić Wiktora [?] Czudowskiego. T.r. opuścił S. placówkę rzymską i za zgodą kanclerza K. Metternicha przeniósł się do Wiednia, gdzie spotkał się ze swą córką Marią, wywiezioną z Rosji dzięki pomocy Wincentego Krasińskiego i Heleny Ponińskiej. Nadal utrzymywał poufny kontakt z Hotelem Lambert; w r. 1839 zbierał dokumentację na temat prześladowań katolików w Rosji; zapewne za tę ostatnią działalność otrzymał od papieża Order Grobu Bożego.
W r. 1847 uzyskał S. zgodę władz pruskich na przyjazd do Waplewa, gdzie osiadła jego córka po zamążpójściu za Alfonsa Sierakowskiego. Odtąd mieszkał wraz z nimi na przemian w Waplewie i Poznaniu; z czasem otrzymał obywatelstwo pruskie. Stamtąd odbył kilka podróży po Europie. W Poznaniu zaprzyjaźnił się z Tytusem Działyńskim. W r. 1857, po raz pierwszy od opuszczenia Litwy, spotkał się z synami w Berlinie, z ulgą przekonując się, że nie ulegli rusyfikacji. Zapewne w r. 1858 otrzymał od cesarza Napoleona III Order św. Heleny za udział w kampanii rosyjskiej 1812–13. Zmarł 7 II 1863 w Poznaniu, pogrzeb celebrowany przez bpa Franciszka Stefanowicza odbył się 11 II; pochowany został w kaplicy Sierakowskich na cmentarzu w Waplewie.
Marceli Motty, który poznał S-a w Soden w r. 1855, wspominał, że «w wysokiej postawie swojej i ruchach powolnych miał [on] coś bardzo poważnego i pełnego godności, a z twarzy jego zwykle spokojnej widać było, że to człowiek, który zniósł wiele moralnych i fizycznych cierpień […]; zachowując zawsze pewien nastrój pański, jednał sobie każdego szczerą uprzejmością, chętnym udziałem i łatwym wysłowieniem w rozmowach». W pamięci potomnych pozostał S. przede wszystkim jako przyjaciel Krasińskiego. Ich listy, ogłaszane zrazu pojedynczo od r. 1867, ukazały się we Lwowie w r. 1883; pełne wydanie przygotował Zbigniew Sudolski (W. 1970), publikując wraz z nimi autobiografię S-a i kilka drobniejszych wspomnień jego pióra. Franciszek Grzymała dedykował S-owi wiersz «pisany w niewoli na linii kaukaskiej» pt. „Młodej mej Muzy niezręczne tony”.
Z małżeństwa z Idalią z Pociejów (zm. 1839) miał S. czterech synów: Aleksandra, Adama Lwa (zob.), Michała (zob.) i Stanisława (zmarłego młodo), oraz dwie córki: Marię (1818 – 29 XII 1906), zamężną za Alfonsem Sierakowskim (zob.) i Idalię (ok. 1827 – 20 VII 1836), zmarłą w Kamieńcu Podolskim. Najstarszy syn Aleksander (ur. 31 VIII 1821), pozostawał pod opieką krewnego Józefa Szumskiego; za niestawienie się po urlopie w pułku, został wydalony z wojska rosyjskiego i dożywotnio oddany pod nadzór policji; odziedziczył (częściowo wyprocesował od ojczyma Czudowskiego) dobra po matce na Pińszczyźnie, żonaty był z Marią Kraszewską.
Litografia A. Waldowa sen. (Berlin) w B. Narod., reprod. w: Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających. Ilustracje, W. 1999 VII; Miniatura S-a autorstwa Klemensa Rodziewicza, emalia, w posiadaniu rodziny Sierakowskich, reprod. w: Krasiński [Z.], Listy do Adama Sołtana, W. 1970; Portrety S-a pędzla Jana Rustema, Januarego Suchodolskiego (malowany w Rzymie w r. 1835) i Marcelego Krajewskiego (z r. 1876 wg K. Rodziewicza) oraz żony S-a, Idalii (m.in. Aleksandra Molinariego) znajdowały się w Waplewie; Rodziewicz K., Katalog zbiorów obrazów […] hrabiów Sierakowskich w Waplewie (Prusy Zachodnie), P. 1879; – Nowy Korbut, VIII, IX; Śliwowska W., Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Słownik biograficzny, W. 1998; Żychliński, II 311, X 252; tenże, Kronika rodzin, s. 409–10; Iwaszkiewicz J., Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773–1867, W. 1929 s. 35–6; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Lewak-Więckowska, Zbiory B. Rap., Katalog; Paszkiewicz U., Rękopiśmienne inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 1553–1939), W. 1996; Prusiewicz A., Cmentarze kamienieckie, „Litwa i Ruś” R. 2: 1913 z. IV–V s. 91 (dot. córki S-a, Idalii); Rubinštejn S. F., Chronologičeskij ukazatel’ ukazov i pravitel’stvennych rasporjatenij po gubernijam Zapadnoj Rossii, Belorussii i Malorossii za 240 let s 1652 po 1892 god, Vil’na 1894; – Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Wr. 1992 II; Aleksander Sołtan, szambelan Karola Zuchwałego i kawaler Złotego Runa, P. 1862 (odb. z „Przegl. Pozn.”) s. 14; Askenazy S., Łukasiński, W. 1929 II; Bieliński, Uniw. Wil., I; Bukowski A., Waplewo, Wr. 1989 s. 143; [Chłapowski K.] A. Z., Wojna na Litwie w roku 1831, Kr. 1913 s. 46, 63, 65; Dangel S., Rok 1831 w Mińszczyźnie, W. 1925 s. 149, 186; Dylągowa H., Towarzystwo Patriotyczne i sąd sejmowy 1821–1829, W. 1970; Gembarzewski, Wojsko Pol.; Hass, Sekta farmazonii warsz.; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1948–9 I–II; Małachowski-Łempicki S., Wolnomularstwo na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego 1776–1822. Dzieje i materiały, Wil. 1930; Sudolski Z., Korespondencja Zygmunta Krasińskiego. Studium monograficzne, W. 1968; Żywczyński M., Geneza i następstwa encykliki Cum Primum z 9 VI 1832 r. Watykan i sprawa polska w latach 1830–1837, W. 1935; – Chłapowski D., Pamiętniki, P. 1899 II 62; Dembiński H., Pamiętniki o powstaniu w Polsce r. 1830–31, Kr. 1877 I 282, 302, 304, II 427–8, 430, 432–3, 456; Domeyko I., Listy do Władysława Laskowicza, Oprac. E. H. Nieciowa, W. 1976; tenże, Pamiętniki, Wyd. J. Tretiak, Kr. 1908; Jenerał Zamoyski 1803–1868, P. 1914–30 III–VI; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807–1813, Wyd. M. Handelsman, Kr. 1914 II; Lelewel P., Pamiętniki i diariusz domu naszego, [Oprac.] I. Lelewel-Friemannowa, Wr. 1966; Listy emigracyjne Joachima Lelewela, Wyd. H. Więckowska, Wr. 1954 IV; Motty M., Przechadzki po mieście, W. 1957 I; Niemcewicz J. U., Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Paryż 1858 s. 392; Odyniec A. E., Wspomnienia z przeszłości opowiadane Deotymie, W. 1884 s. 301; Pamiętniki dekabrystów, W. 1960 III; Pamiętniki o powstaniu Litwy i ziem ruskich w roku 1831, Wyd. F. Wrotnowski, Paryż 1833 cz. 1 z. 3 s. 6, 8–9, z. 4 s. 7; Skibiński K., Pamiętnik aktora, 1786–1858, w: Wspomnienia aktorów (1800–1925), Oprac. S. Dąbrowski, R. Górski, W. 1963 I; Świadek epoki. Listy Elizy z Branickich Krasińskiej z lat 1835–1876, [Oprac.] Z. Sudolski, W. 1996 III; Tarnowski S., Z wakacyj (Prusy królewskie), Kr. 1894 II s. 274–6, 286–7; Załuski J., Wspomnienia, Oprac. A. Palarczykowa, Kr. 1976; Źródła do historii pułku polskiego lekkokonnego Gwardii Napoleona I, Wyd. A. Rembowski, W. 1899; – „Dzieje Dobroczynności Krajowej i Zagranicznej” T. 2: 1821 s. 2259; „Dzien. Pozn.” 1863 nr 31–2, 35; – B. Czart.: rkp. 5467 k. 23–167 (koresp. S-a z A. Czartoryskim); B. Jag.: rkp. 4841 k. 64–66v., rkp. 6533 IV t. 73 k. 45v., 91–92v., 101, rkp. 6534 IV t. 74 k. 11v., 262, t. 77 k. 505; B. Narod.: rkp. 2825 k. 129–132, rkp. 2836 cz. 7 k. 56–57; B. Nauk. PAU i PAN: rkp. 2816; B. Pol. w Paryżu: rkp. 529/29; B. Uniw. Warsz.: rkp. 277 s. 145 (wiersz F. Grzymały).
Zbigniew Sudolski