Olizar (Olizar Wołczkiewicz) Adam h. Chorągwie Kmitów (ok. 1572–1624), rotmistrz, poseł sejmowy. Pochodził z rodziny ruskiej osiadłej w woj. kijowskim; był jedynym synem Iwana i Ewy, córki Wasyla Raja z Biłhorodki, namiestnika kijowskiego. Iwan (ok. 1520–1577), uczestnik walk z Moskwą i Tatarami, poseł na sejm lubelski 1569 r., był pod koniec życia sprawcą woj. kijowskiego. Zebrał on olbrzymią fortunę: złożyły się na nią m. in. dobra odziedziczone po matce, Bohdanie z Niemirowiczów, siostrzenicy i jedynej spadkobierczyni Eustachego Daszkiewicza (zob.), oraz zakupione rozległe włości Korosteszów (1565) i Sidorowicze (1576). Zginął w potyczce prawdopodobnie z Tatarami. O., po śmierci ojca, przez kilkanaście lat pozostawał pod opieką Ostafiego Różyńskiego, Dymitra Jelca i Semena Kościuszkowicza, matka jego bowiem wyszła po raz drugi za mąż za Hrehorego Butowicza i zgodnie z testamentem Iwana została odsunięta od wychowania syna. Po dojściu do pełnoletności O. (wg znanych nam źródeł po raz pierwszy samodzielnie jako strona w procesie wystąpił w r. 1595) rozpoczął zbieranie dóbr, które oderwane zostały od jego ojcowizny, i to przede wszystkim przez rodziny opiekunów. Dochodził ich zwrotu na drodze sądowej, m. in. wytoczył procesy: Różyńskim o Zarubieniec i Krasnosiołkę i Jelcom o Rakonszczyny, oraz siłą. W l. 1599–1600 trzykrotnie został pozwany o najechanie spornych włości. Ten sposób przywracania majętności, do których miał prawo bądź tylko je rościł, stosował O. szczególnie często w l. n. Wg niekompletnego „Summaryusza aktów Trybunału Lubelskiego” („Źródła Dziej.”, XXI) w l. 1602–24 wytoczono mu 35 procesów o najazdy, grabież mienia i wyzucie z gruntu, podczas gdy on o podobne gwałty pozywał tylko 3 razy. Mimo to O., który odznaczył się w wojnach na kresach wschodnich (brał udział w tłumieniu powstania Semena Nalewajki), cieszył się popularnością wśród szlachty kijowskiej. Reprezentował ją bowiem na sejmie 1609 r., a zapewne wcześniej i na sejmie 1607 r., na którym wyznaczony został na komisarza do rozgraniczenia woj. kijowskiego z W. Ks. Lit. Dn. 7 VI 1610, wraz z chorągwią, którą (nie wiemy jednak od kiedy) dowodził w wojsku Samozwańca, wstąpił na służbę królewską i 8 VI pod dowództwem Stanisława Żółkiewskiego wyruszył przeciw wojskom Dymitra Szujskiego. Po zaprzysiężeniu przez bojarów wierności królewiczowi Władysławowi (27 VIII) jeździł do wojsk Jana Piotra Sapiehy z wezwaniem do opuszczenia drugiego Dymitra Samozwańca. We wrześniu 1610 brał udział w polsko-rosyjskiej komisji rozpatrującej skargi ludności Moskwy na żołnierzy polskich.
Na początku 1611 r. wystąpił O. z wojska i odtąd aż do śmierci zajmował się przede wszystkim zagospodarowywaniem swych majętności. Osiągnął na tym polu znaczne sukcesy, prawdopodobnie dlatego, że stwarzał poddanym dobre warunki, co ściągało do jego dóbr w woj. kijowskim zbiegłych chłopów nawet z woj. wołyńskiego i ruskiego (we wspomnianym „Summaryuszu…” natrafiliśmy na 25 wypadków pozwania O-ego o wydanie zbiegów, gdy on jako powód występował tylko dwukrotnie). Pozostawił O. swym potomkom 7 miasteczek: odziedziczone Korosteszów i Toporyszcze, rodowy Wołczków, który przed r. 1618 był wsią, i nowo założone: Wojciechów, Turczynówkę, Zachworostówkę, Żubrynkę oraz 33 wsie, z których tylko 7 odziedziczył po ojcu. Ok. r. 1600 ożenił się z polską szlachcianką Anną Tchórzewską (z Podlasia) i pod jej zapewne wpływem przeszedł z prawosławia na katolicyzm. W r. 1602 ufundował wraz z żoną kościół w Korosteszowie. Zmarł na początku 1624 r.
Był O. żonaty dwukrotnie. Drugą jego żoną (ślub ok. 1616, po śmierci Anny z Tchórzewskich) była Jadwiga z Łaszczów Tuczapskich. Z pierwszego małżeństwa miał synów: Ludwika i Wojciecha (zm. bezpotomnie po r. 1636), oraz córki: Eufrozynę, zamężną 1.v. (przed r. 1624) za Wacławem Łaszczem, łowczym bełskim, 2.v. (przed r. 1639) za Marcinem Chodorowskim, i 3.v. (przed 29 I 1646) za Aleksandrem Zamoyskim, strażnikiem kor., i Mariannę, wydaną za mąż za Aleksandra Mikulińskiego.
Syn Ludwik (zm. 1645), poseł kijowski na sejm 1625 r. i na konwokację 1632, rotmistrz królewski, uczestniczył w walkach pod Smoleńskiem (1638) i walczył na czele własnego oddziału (150 konnych) pod Starcem z Kozakami. Zasłynął on z awanturnictwa i rozbojów, w których sekundowała mu także jego druga żona, Franciszka, córka Kaspra Dembińskiego, podkomorzego mielnickiego. Zadłużył i doprowadził do ruiny odziedziczone po rodzicach dobra.
Słown. Geogr., (Korosteszów); Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II; Niesiecki; Uruski; Żychliński, XXI; – Novickij I., Kniazja Ružinskie, w: Kievskaja Starina, Kiev 1882 II 78; Pochilevič L., Ujezdy kievskij i radomyslskij, Kiev 1887 s. 173–5; Przezdziecki A., Wołyń, Podole, Ukraina. Obrazy miejsc i czasów, Wil. 1841 II 118; Rulikowski E., Opis powiatu kijowskiego, Kijów–W. 1913 s. 182–3; – Arch. Jugo-Zap. Rossii, Cz. 2 t. 1 s. 122, Cz. 3 t. 1 s. 158, 159, 161, 227, Cz. 6 t. 1 s. 350, 538; Maskiewicz S., Pamiętnik, w: Maskiewicz S., Maskiewicz B. K., Pamiętniki, Oprac. A. Sajkowski, Wr. 1961; Materialy k istorii moskovskogo gosudarstva v XVI i XVII stol., Wyd. T. Wierzbowski, W. 1900 II; Polska a Moskwa w pierwszej połowie XVII w. Zbiór materiałów do historii stosunków polsko-rosyjskich za Zygmunta III, Wyd. A. Hirschberg. Lw. 1901; Vol. leg., II 447; Źródła Dziej., XX, XXI, XXII; – Kronika Rodziny Olizarów Wołczkiewiczów, Oprac. A. Olizar, Mexico 1959, (mszp. w Materiałach Red. PSB).
Jan Dziegielewski