Stankiewicz (Stankewicz) Adam, pseud.: A. Sokolnickij, Braczysław Skorynicz, Br. Skorynicz, krypt.: A. S., A. St., Ad. St-cz (1892–1949), ksiądz rzymskokatolicki, działacz, publicysta i wydawca białoruski, poseł na sejm.
Ur. 5 I (24 XII 1891 st. st.) we wsi Orleniaty (inaczej Wurnianiaty, pow. oszmiański, obecnie Arlaniaty na Białorusi) pod Krewem, w katolickiej rodzinie chłopskiej, był synem Wincentego i Antoniny z Dasiukiewiczów (1865–1944), stryjecznym bratem Stanisława, poety (zob.), zaś stryjeczno-stryjecznym – Jana (zob.).
S. uczył się w l. 1901–4 w prawosławnej szkole parafialnej w Borunach i w szkole ludowej przy kościele katolickim w Holszanach, a w l. 1904–8 – w gimnazjum w Oszmianie. W r. 1910 zdał egzamin z czwartej klasy gimnazjalnej w Moskiewskim Okręgu Szkolnym i wstąpił do rzymskokatolickiego seminarium duchownego w Wilnie. W r. 1911, za zezwoleniem przełożonych, stworzył tam kółko białoruskie zaopatrzone w biblioteczkę literatury w tym języku. Współpracował w tym czasie z ukazującymi się w Wilnie czasopismami „Naša Niva” i „Belarus”. Od 30 VIII 1914 kształcił się w Rzymskokatolickiej Akad. Duchownej w Piotrogrodzie, gdzie 28 XII bp sufragan mohylewski Jan Cieplak udzielił mu święceń kapłańskich. Tam również działał w białoruskim kółku studenckim, a od r. 1916 – w Białoruskim Tow. Pomocy Ofiarom Wojny oraz publikował w czasopismach „Svetač” i „Dzjannica”. Dn. 2 V 1917 uzyskał stopień kandydata prawa kanonicznego. W tym samym miesiącu uczestniczył w Piotrogrodzie w założeniu pierwszej białoruskiej partii chadeckiej p.n. Chrześcijańskie Zjednoczenie Demokratyczne (od r. 1918 – Białorusinów, Chryścijanskaja Demakratycznaja Złucznaść Biełarusau, ChDZB). Współorganizował zjazd księży – Białorusinów w Mińsku (24–25 V), na którym przedstawił referat o stosunku narodowego ruchu białoruskiego do spraw kościelnych; współpracował potem z powołanym na zjeździe czasopismem katolicko-białoruskim „Krynica”. Włączył się do akcji wprowadzania, względnie przywracania, języka białoruskiego w kościołach diecezji mohylewskiej i mińskiej; towarzyszył arcybp. mohylewskiemu Edwardowi Roppowi w czasie wizytacji parafii białoruskich.
Na początku r. 1918 powrócił S. do rodzimej diec. wileńskiej. W kwietniu t.r. uczestniczył w rozmowach białorusko-litewskich w Wilnie, w toku których delegacja białoruska złożyła deklarację o potrzebie odrodzenia W. Ks. Lit. jako państwa federacyjnego, co stanowiło propozycję konkurencyjną wobec tworzonej właśnie Białoruskiej Republiki Ludowej (BRL). W czerwcu otrzymał S. skierowanie do parafii w Drohiczynie. W sierpniu 1919 bp wileński Jerzy Matulewicz przeniósł go do Wilna i przydzielił do litewskiej parafii p. wezw. św. Mikołaja. Z kościołem tym związał się S. na wiele lat, ponadto zaś uczył religii oraz języka łacińskiego w Białoruskim Gimnazjum Koedukacyjnym. Jednocześnie studiował przez dwa lata prawo na USB. Wszedł w skład Białoruskiego Komitetu Narodowego (BKN) w Wilnie, podjął działalność w Białoruskim Tow. Wydawniczym i od 24 VIII t.r. redagował organ prasowy ChDZB – „Krynicę”. W marcu 1920 uczestniczył w rozmowach polsko-białoruskich w Mińsku (ze strony polskiej prowadził je Leon Wasilewski); ustalono na nich wejście całej Białorusi w skład państwa polskiego i szerokie koncesje dla szkolnictwa białoruskiego. T.r. przewodniczył delegacji, która prosiła nuncjusza papieskiego w Warszawie A. Rattiego o interwencję w sprawie przydzielenia jednego z wileńskich kościołów dla duszpasterstwa białoruskiego; starania te okazały się bezskuteczne. Ponieważ BKN zbojkotował wybory do sejmu Litwy Środkowej, co S. uzasadnił na łamach „Krynicy” (O sejmie w Wilnie, 1921 nr 32), władze ukarały redakcję grzywną i konfiskatą numeru, a następnie zabroniły dalszego wydawania czasopisma (wznowiono je później, nadal pod kierownictwem S-a). T.r. współorganizował w Wilnie zjazd księży – Białorusinów i wygłosił na nim odczyt o języku białoruskim w Kościele.
Dn. 9 VIII 1922, przed wyborami do sejmu RP I kadencji, wszedł S. w skład zawiązanego w Wilnie Białoruskiego Centralnego Komitetu Wyborczego jako jego skarbnik. Kandydował z listy nr 16 Bloku Mniejszości Narodowych w okręgu 64 (pow. Święciany, Brasław, Duniłowicze, Dzisna), przeprowadził energiczną kampanię wyborczą i w listopadzie t.r. zdobył mandat. W sejmie został wiceprezesem Białoruskiego Klubu Poselskiego. Był członkiem komisji spraw zagranicznych, co umożliwiło mu nawiązanie kontaktów z dyplomatami państw obcych, oraz zastępcą członka w komisji opieki społecznej i inwalidztwa. Reprezentował swój klub w redakcji oficjalnego czasopisma mniejszości narodowych w Polsce – „Natio”. Należał do najaktywniejszych posłów białoruskich, wygłosił dziewięć przemówień, złożył trzy interpelacje i wniosek, ale też wiele czasu spędził urlopowany poza sejmem. W r. 1924 przewodniczył delegacji swego klubu domagającej się od premiera Władysława Grabskiego ustawowego rozwiązania kwestii szkolnictwa mniejszości narodowych. Działał w tym czasie w Tow. Szkoły Białoruskiej. Przed zawarciem konkordatu między Polską a Stolicą Apostolską zabiegał w nuncjaturze o prawa dla języka białoruskiego w Kościele katolickim oraz o obsadzenie diecezji wileńskiej, łomżyńskiej i pińskiej przez biskupów narodowości białoruskiej, a także o utworzenie osobnej diec. katolickiej dla Białorusi wschodniej w granicach ZSRR. W sprawach tych konferował z bp. łucko-żytomierskim Ignacym Dub-Dubowskim, prosząc go o poufną interwencję w Watykanie, oraz z bp. gdańskim Edwardem O’Rourke w Oliwie. Po zawarciu konkordatu nie wziął udziału w obradach sejmu nad jego ratyfikacją w proteście przeciw pominięciu postulatów białoruskich. Po secesji posłów lewicowych z Klubu Białoruskiego (24 VI 1925) porozumiał się z frakcją Białoruskiego Związku Włościańskiego Fabiana Jaremicza oraz Bazylego Rahuli i w nowym składzie pozostał nadal wiceprezesem Klubu. Podtrzymywał kontakty ze środowiskiem polskich «krajowców», publikował w ich organie „Przegląd Wileński” (czasem pod pseud. Braczysław Skorynicz), przemawiał na pogrzebie ich przywódcy Tadeusza Wróblewskiego („Przegl. Wil.” 1925 nr 12). Uczestniczył w spotkaniach z działaczami emigracyjnej BRL, np. w czerwcu i wrześniu t.r. w Gdańsku z Wacławem Łastowskim i Aleksandrem Ćwikiewiczem. T.r. wydał zarys biograficzny Doktar Francišak Skaryna, peršy drukar belaruski. 1525–1925 (Vil’nja) i przyczynił się do założenia w Wilnie drukarni białoruskiej jego imienia. W sejmie krytycznie oceniał politykę narodowościową państwa polskiego, zarówno przed jak i po przewrocie majowym 1926 r., zarzucał kolejnym rządom dążenie do wynarodowienia rdzennej ludności ziem białoruskich, wskazywał konkretne przykłady, takie jak likwidacja białoruskich instytucji kulturalnych, zakaz nabożeństw katolickich w języku białoruskim, konfiskaty prasowe, prześladowanie działaczy narodowych, masowe areszty, znęcanie się nad więźniami politycznymi. Podczas dyskusji nad zmianami w konstytucji stwierdził, że «oparcie losu naszego o Polskę jest rzeczą niemożliwą» („Belaruskaja Krynica” 1926 nr 22), szczególnie ostro oceniał politykę szkolną, m.in. w przemówieniu wygłoszonym 24 IX 1926 w czasie debaty sejmowej nad wnioskiem o wotum nieufności dla ministra oświaty Antoniego Sujkowskiego (wyd. osobne pt. Pramowa pasła ks. A. Stankiewiča u sojmie…, Wilnia 1926). Dn. 24 X t.r. uczestniczył w Wilnie w zjeździe z okazji 10-lecia „Krynicy” (ukazującej się wówczas z powodu represji pod zmienionym tytułem – „Belaruskaja Krynica”), na którym postanowiono utworzyć nową partię p.n. Białoruska Chrześcijańska Demokracja (BChD). Przyczynił się do założenia w Wilnie Białoruskiego Inst. Gospodarki i Kultury (Biełaruski Instytut Haspadarki i Kultury, 1926–36), ściśle związanego z BChD, i pełnił w nim rozmaite funkcje. Na pierwszym zjeździe BChD (6 XI r.n.) obrano go do jej KC. W r. 1927, pod pretekstem negatywnego stosunku BChD do Kościoła katolickiego (partia podjęła przedwyborczą współpracę z Prawosławnym Białoruskim Zjednoczeniem Demokratycznym), wileńska kuria metropolitalna zakazała S-owi współpracy z „Beloruskają Krynicą”; jednakże jeszcze w r.n. wydał on nakładem tego czasopisma pracę Biełaruskaja mowa u škołach Biełarusi XVI i XVII st. (Wilnia).
W kolejnych wyborach (marzec 1928) S. nie kandydował, choć z polityką nie zerwał i 4 IV t.r. został jednym z dwóch wiceprzewodniczących BChD. T.r. podjął wydawanie nowego miesięcznika religijnego „Chryścijanskaja Dumka” oraz był jednym z założycieli Białoruskiego Tow. Wydawniczego (działającego do r. 1940). Na powyborczym zjeździe BChD (Wilno, 25 XI 1928) wszedł w skład nowego KC oraz został członkiem jego Prezydium. Był przeciwny udzieleniu przez partię poparcia dla prowadzonej przez Kościół rzymskokatolicki w Polsce akcji rewindykacji majątków pounickich pozostających w posiadaniu Kościoła prawosławnego, uzasadniając to stanowisko solidarnością narodową z Białorusinami tego wyznania. Dn. 10 XII arcybp wileński Romuald Jałbrzykowski wydał list pasterski stwierdzający, że BChD «uległa błędom indyferentyzmu i bolszewizmu» (motywem drugiego z tych zarzutów był postulat przeprowadzenia reformy rolnej) i zakazujący wiernym przynależności do niej. Podobnej treści pismo zostało skierowane imiennie do S-a, wobec czego musiał on opuścić BChD, choć nadal pozostał jej duchowym przywódcą. Jałbrzykowski wystosował też skargę na S-a do Watykanu. W odpowiedzi na jego twierdzenia ogłosił S. w „Chryścijanskiej Dumce” cykl artykułów udowadniających, że postulat wprowadzenia języka rodzimego do parafii białoruskich wynika z historycznych przesłanek współistnienia obu narodów (wyd. osobne pt. Rodnaja mova u swiatyniach, Vilnia 1929). W r. 1930, z okazji 30. rocznicy śmierci poety białoruskiego Franciszka Bohuszewicza, opublikował w Wilnie zarys Fr. Bahušewič. Jaho žyćcia i tworčaść, wydał też zbiorki jego utworów („Dudka biełoruskaja” i „Smyk biełoruski”). Kolejne prace własne S-a ogłoszone w tym czasie w Wilnie to: Vitaut Vjaliki i Belarusy (1930), Kazimier Svajak. Narys ab jahonaj ideolohii (o Konstantym Stepowiczu, 1931, wyd. zmienione pt. Z žyc’cja i dzejnas’ci Kazimera Svajaka, 1936), Kastuś Kalinouski, „Mużyckaja prauda” i ideja nezależnaści Biełarusi (1933); wydał też, opatrzone swymi wstępami, wiersze ks. Alaksandra Astramowicza (Andreja Ziaziuli) i Jazepa Hiermanowicza i Wincuka Adaważnego, piszącego pod krypt. A.W.). W r. 1933 został S. zwolniony z posady katechety w gimnazjum białoruskim i przez dwa następne lata uczył religii w Szkole Handlowej im. Stanisława Staszica. W r. 1935 wydał szkic Prafėsar Branislau Ėpimah-Šypila. Z jaho žyc’cja i pracy (Vil’nja). W l. 1935–9 współpracował z czasopismem „Kałośce”. Gdy w styczniu 1936 BChD przekształciła się w Białoruskie Zjednoczenie Ludowe (Biełaruskie Narodne Abjednańnie, BNA), które za swój cel uznało utworzenie niepodległego państwa białoruskiego w granicach etnicznych, a w sprawach walki o szkołę białoruską rozpoczęło współpracę z lewicą, S. nie odmówił mu swego poparcia; spotkał się wtedy z ostrzejszymi niż dotąd szykanami, m.in. 28 XI t.r. policja dokonała rewizji w jego mieszkaniu. Po doprowadzeniu przez władze państwowe do ostatecznego upadku „Biełaruskiej Krynicy”, przekształcił „Chryścijanską Dumkę” w tygodnik ogólnospołeczny i powierzył jego redagowanie swemu bliskiemu współpracownikowi Janowi Poźniakowi (1937). T.r. został zaproszony przez niemieckich organizatorów XIII Kongresu Europejskich Mniejszości Narodowych do Londynu, lecz nie otrzymał zgody władz na wyjazd; jego przemówienie pt. The Ethical Foundations of the Claims for the Rights of Nationalities, w którym domagał się autonomii dla ziem białoruskich, odczytano podczas obrad kongresu (14–15 VII) i opublikowano w jego materiałach. Na podstawie rozporządzeń woj. wileńskiego Ludwika Bociańskiego (z 10 VI i 28 XI 1938) S. został wysiedlony z Wilna na pięć lat jako osoba «wrogo usposobiona wobec państwowości polskiej», inspirująca «autonomiczną akcję Białorusinów» w celu «całkowitego uzyskania niepodległości Białorusi»; jednocześnie zarządzono jego stałą inwigilację. Dn. 27 XII t.r. osiadł S. jako kapelan przy klasztorze Nazaretanek w Słonimie. Oddziaływał jednak nadal na życie białoruskie w Wilnie, wydając swe kolejne prace (Mahnušeuski – Pauluk Bachrym – Babrouski , Wilnia 1937, obszerny zbiór tłumaczeń tekstów liturgicznych i homiletycznych na język białoruski pt. Božaje słova. Lekcyi, Evanelli i pramovy na niadzieli i śviaty, 2. wyd. w r. 1938, Lvou, Vilnia) oraz organizując występy wybitnego białoruskiego śpiewaka estradowego i operowego, Michała Zabejdy-Sumickiego (poświęcił mu publikację pt. Mihal Zabėjda-Sumicki i belaruskaja narodnaja pes’nja, Vil’nja 1938). W r. 1939 wydał zarys dziejów chadecji białoruskiej pt. Biełaruski chryścijanski ruch (Vilnia).
Po zajęciu ziem wschodnich RP przez armię sowiecką we wrześniu 1939 i następnie przekazaniu Wileńszczyzny Litwie powrócił S. w październiku do Wilna. Został proboszczem parafii p. wezw. św. Michała. Wraz z Janem Stankiewiczem podjął próbę odnowienia Wileńskiego Białoruskiego Centrum Narodowego (istniejącego w okresie międzywojennym) dla koordynowania białoruskich działań politycznych. W l. 1940–1 był dyrektorem Państw. Progimnazjum Białoruskiego. W styczniu 1940 społeczność białoruska zorganizowała uroczystość z okazji 25-lecia działalności duszpasterskiej i narodowej S-a; wydano wówczas pracę pt. „Ksėndz Adam Stankevič u 25-yja ugodki svjaščenstva i belaruskaj nacyjal’naj dzejnasci (10.01.1915–10.01.1940)” (Red. J. Šutovič, Vil’nja 1940). Dn. 1 V 1941 funkcjonariusze MSW Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej przeprowadzili rewizję w mieszkaniu S-a i zatrzymali go na krótko. Po likwidacji metropolitalnego seminarium duchownego został S. profesorem w seminarium litewskim (28 IX 1942 – 18 III 1943), utworzonym przez arcybp. sufragana i administratora apostolskiego M. Reinysa, w ramach depolonizacji diec. wileńskiej, do którego kleryków sprowadzono w większości z Litwy kowieńskiej. Był kandydatem na postulowaną diec. białoruską z siedzibą w Wilnie. Od lutego do kwietnia 1944 uczestniczył w rozmowach Białoruskiego Komitetu Narodowego z wileńskim podziemiem polskim, którym patronowała Komenda Główna AK. Dn. 7 XII t.r. władze sowieckie ponownie dokonały rewizji u S-a, aresztowały go i przetrzymywały w więzieniu do wiosny r.n. W l. 1944–7 opracował kilka memoriałów do rządu radzieckiego na temat Kościoła katolickiego na Białorusi, w których m.in. domagał się odsunięcia od wpływu księży polskich. Dn. 13 IV 1949 po raz kolejny został aresztowany, po czym oskarżony o szpiegostwo na rzecz Japonii. Dn. 31 VIII t.r. Kolegium specjalne Min. Bezpieczeństwa Państw. ZSRR skazało go (na podstawie art. 58 Kodeksu Karnego Rosyjskiej Socjalistycznej Federacji Radzieckiej) na 25 lat pozbawienia wolności. Przewieziony do obozu koło Tajszetu na Syberii Wschodniej, zmarł tam 4 XII 1949 wg oficjalnego świadectwa władz na «otłuszczenie serca». Pochowany został na cmentarzu w pobliżu wsi Szewczenko w rejonie tajszetskim; na cmentarzu koło Krewa wzniesiono mu później symboliczny nagrobek na mogile matki.
S. należał do najbardziej aktywnych autorów i wydawców białoruskich, ogłosił ok. 2 tys. artykułów (często potem publikowanych osobno) o najistotniejszych problemach współczesnego życia białoruskiego oraz dziewiętnaście książek i broszur (drukowanych czcionkami łacińskimi lub grażdanką) o zagadnieniach historycznych i kulturalnych, pisanych stylem i językiem przystępnym dla szerokiego kręgu odbiorców. Był redaktorem ponad sześćdziesięciu książek innych autorów białoruskich. W rękopisie pozostawił m.in.: Raskazy z gistorii Belarusi dla škol i Gistoria Belarusi (sistematyčny narys); przechowane przez jego gospodynię, Marię Szutowicz, zostały zakupione w l. siedemdziesiątych przez Centralną Bibliotekę Naukową Akad. Nauk Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
Labanauskienè D., Autografų kolekcijos katalogas [Lietuvos TSR Mokslų Akademijos Centrinė biblioteka], Vilnius 1989; – Ottův slovník naučný nové doby, Praha 1940 VI; – Barszczewski A., Białoruskie kwestie religijne na łamach „Przeglądu Wileńskiego”, „Acta Polono-Ruthenica” T. 2: 1997 s. 179–80, 185; Bergman A., Sprawy białoruskie w II Rzeczypospolitej, W. 1984; Głogowska H., Białorusini na Wybrzeżu Gdańskim, Tor. 2003; taż, Białorusini w parlamentach II Rzeczypospolitej, w: Przemiany społeczne, kwestie narodowościowe i polonijne, Red. A. Chodubski, Tor. 1994 s. 125–9, 131, 142; taż, Rzecz o Bronisławie Taraszkiewiczu, W. 1977; Gomółka K., Białorusini w II Rzeczypospolitej, Zesz. Nauk. Politechn. Gdań. 1992 nr 495, Ekonomia z. 31; Holzer J., Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1974; Jarmołkiewicz W., Białoruska Chrześcijańska Demokracja, „Więź” R. 29: 1986 nr 11–12 s. 162–83; Konan U., Lider białoruskiego odrodzenia katolickiego, „Lithuania” R. 9: 1998 nr 4 s. 102–12; Seniuch C., Ostatnia droga ks. Adama Stankiewicza, tamże R. 11: 2000 nr 1 s. 143–4; [Stabrowski O.] Trejdeński P., Białoruskie stronnictwa polityczne w Polsce i ich ideologia, „Sprawy Narodowościowe” R. 4: 1930 s. 513–43; Stępień S., Działalność posłów białoruskich w sejmie RP w latach 1922–1927, „Studia Hist.” R. 24: 1981 z. 2 s. 264–5, 270, 272–3; Tomaszewski L., Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945, W. 2001; Turonek J., Białoruś pod okupacją niemiecką, W. 1993; Wilanowski C., Konspiracyjna działalność duchowieństwa katolickiego na Wileńszczyźnie w latach 1939–1944, W. 2000; Wisłocki J., Konkordat polski z 1925 roku, P. 1977 s. 141; Życie religijne w Polsce pod okupacją 1939–1945. Metropolie wileńska i lwowska, zakony, Red. Z. Zieliński, Kat. 1992; – Bełcikowska A., Stronnictwa i związki polityczne w Polsce, W. 1925 s. 609–10, 670; Calendarium pro clero dioecesis Vilnensis, Vilnae 1913–14; Elenchus omnium ecclesiarum et universi cleri dioecesis Vilnensis…, Vilnae 1910–12; Mościcki–Dzwonkowski, Parlament RP 1919–27, s. 338, 340, 342, (fot. po s. 344); Ordo Divini offici […] ad usum insignis ecclesiae cathedralis et dioecesis Vilnensis, Vilnae 1917; Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 349 (fot.), s. 350, 467, 474; Zagórowski, Spis nauczycieli; – Acta Nuntiaturae Polonae, T. 57, Achilles Ratti, Vol. 1, Romae 1995; Byelorussian Statehood. Reader and Bibliography, Ed. V. Kipel, Z. Kipel, New York 1988 (przedruk londyńskiego wystąpienia S-a); Ragulja V., Uspaminy, Mensk 1993 s. 11, 20, 22; Spraw. stenogr. Sejmu, 1923 pos. 13 kol. 46–51, pos. 26 kol. 63, pos. 27 kol. 58–64, pos. 46 kol. 56, pos. 69 kol. 31–8, 1924 pos. 121 kol. 3, pos. 168 kol. 25–8, 1925 pos. 198 kol. 12–18, pos. 244 kol. 62–9, 1926 pos. 290 kol. 54–7, pos. 302 kol. 47–54; Surwiłło J., Rachunki nie zamknięte. Wileńskie ślady na drogach cierpień, Wil. 1992 s. 97; Žuk-Gryškevič V., 25-ga Sakavika. Uspaminy z Mensku, Budslava, Vil’ni, Pragi, saveckaj turmy, Toronto 1978 s. 13, 15; – „Sprawy Narodowościowe” R. 1: 1927 s. 161,410, 552, R. 2: 1928 s. 225, 373, 732–3, R. 3: 1929 s. 87, 271, 822, R. 4: 1930 s. 239, 240, 498–503, 525, 527–9, R. 5: 1931 s. 105, 471, R. 6: 1932 s. 69, 244–5, R. 7: 1933 s. 82, R. 9: 1935, s. 69, 640, R. 10: 1936 s. 634, R. 11: 1937 s. 339, R. 12: 1938 s. 112; – Central’naja biblioteka Akademii Nauk Respubliki Belarus w Mińsku: F. 1 opis 1; – Mater. Red. PSB: Życiorys S-a napisany przez W. Jarmołkiewicza oraz fot. nagrobka.
Jan Traciak