INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Adam Szemesz     

Adam Szemesz  

 
 
1808 - 1864
Biogram został opublikowany w XLVIII tomie Polskiego Słownika Biograficznego w latach 2012-2013.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Szemesz Adam (1808–1864), malarz, krytyk artystyczny.

Ur. w Boratyczach (pow. ihumeński), był synem Kazimierza, marszałka szlachty tego powiatu (1803–5), w r. 1820 pierwszego stuarta loży symbolicznej «Szczęśliwe Oswobodzenie» w Nieświeżu, i Eweliny (Ewy) z Wendorffów (ok. 1788 – 1827). Miał siostrę Walerię, zamężną za Mieczysławem Bernowiczem, oraz nieznanych z imienia braci.

Od r. 1826 studiował S. na Uniw. Wil., najpierw na fakultecie literackim, uzyskując stopień kandydata filozofii, a następnie w szkole malarskiej Jana Rustema. Po ukończeniu studiów w r. 1831 wrócił do Boratycz, odziedziczonych po śmierci rodziców, które wkrótce sprzedał, by wspomóc siostrę zrujnowaną finansowo po pożarze jej domu w Mińsku; sam osiadł w pobliskim majątku Żalin. Ze względu na znajomość z Józefem Brynkiem i Napoleonem Nowickim był objęty śledztwem dotyczącym spisku Szymona Konarskiego. U rodziny Zubków, z którą S. był spokrewniony, poznał daleką kuzynkę Paulinę Felińską i poślubił ją 26 XI 1840 w Naczy. Zamierzał zamieszkać z żoną w Berezowie na Syberii, gdzie przebywała na zesłaniu jej matka Ewa Felińska (zob.), wydzierżawił więc majątek bratu i zainwestował gotówkę w przemysł cukrowniczy. Popadł jednak w kłopoty finansowe i pozostał w Żalinie. Chorował wówczas na artretyzm.

Pod koniec r. 1841 został S. aresztowany pod zarzutem przechowywania dwóch rękopiśmiennych wierszy, uznanych za obraźliwe dla cara i po kilkutygodniowym śledztwie w Wilnie zesłano go w grudniu t.r. pod dozór policyjny do Chersonia; razem z nim wyjechała żona i jej siostra Zofia. W drodze do Chersonia odwiedził w Kijowie rodzeństwo żony, Wiktorię oraz Juliana, którego portret wówczas naszkicował. W Chersoniu namalował Portret gubernatora Iwana Pestela oraz przeznaczony do miejscowego kościoła obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, do którego pozowała mu żona. Napisał też wspomnienie o koledze ze studiów, malarzu Janie Demelu („Athenaeum” T. 2: 1842). Latem 1842 odwiedził żonę przebywającą na kuracji w Krasnem nad Morzem Czarnym, a jesienią t.r. uzyskał pozwolenie na zamieszkanie w Saratowie, gdzie przeniesiono teściową Felińską; przybył tam pod koniec października. Wiosną 1843 żona S-a zmarła w połogu. W Saratowie powstał Portret Zygmunta Szczęsnego Felińskiego (1843, zaginiony) oraz, uchodzący za jeden z jego najlepszych obrazów, Portret Ewy Felińskiej (znany z reprodukcji), utrzymany w duchu malarstwa romantycznego, ale z cechami stylu biedermeier. Krytyka podkreślała zalety warsztatu artystycznego S-a, zwracając uwagę na nowoczesny sposób szkicowania; jego osiągnięcia porównywano ze sztuką H. Verneta. W tej dziedzinie zapewne szkolił się sam, a we Wspomnieniu o szkole malarskiej wileńskiej (1826–1829) („Athenaeum” T. 6: 1844) skrytykował metody nauczania Rustema jako przestarzałe. Sam malował jednak konwencjonalnie, choć z dużą starannością. Ułaskawiona w r. 1844 teściowa, zabrawszy syna S-a, wróciła do Wojutyna (pow. łucki), rodzinnego majątku Felińskich. S. musiał pozostać w Saratowie. Prenumerował petersburski „Rocznik Literacki” i nadal pisywał do „Athenaeum” (m.in. notatkę o Kazimierzu Bachmatowiczu, T. 6: 1844), a na łamach „Tygodnika Petersburskiego” podjął dyskusję z Michałem Grabowskim, publikując List do M. Gr. w odpowiedzi na jego pismo… (1845 nr 59). Podobnie jak Grabowski ubolewał nad niedostatkiem sztuki narodowej i brakiem przygotowania warsztatowego polskich artystów. Po otrzymaniu w r. 1845 wiadomości o śmierci syna uległ atakowi epilepsji, na którą odtąd chorował do końca życia.

Dzięki pomocy gubernatora Pestela oraz za pośrednictwem Michała Woroncowa uzyskał S. w grudniu 1845 zgodę na powrót do gub. mińskiej; zamieszkał w Mińsku (wg niektórych informacji w r. 1847) pod dozorem policyjnym. Zajmował się portretowaniem okolicznej szlachty, m.in. w r. 1851 powstały Portret Tekli Januszkiewiczowej i Portret Januarego Januszkiewicza z pobliskiej Dziahylny (Muz. Narodowe w Warszawie). Zaprojektował dekoracje do pierwszej opery białoruskiej „Sielanka” (Wil. 1846) Wincentego Dunina Marcinkiewicza, wystawionej w r. 1852 w Mińsku z muzyką Stanisława Moniuszki. Amatorsko prowadził badania archeologiczne i w tamtejszym środowisku cieszył się opinią erudyty. W r. 1853 oprowadzał po Mińsku Władysława Syrokomlę i w r.n. namalował jego romantyczny Portret, na tle krajobrazu ze zrujnowaną budowlą (Lietuvos nacionalinis muziejus w Wilnie). Wg opinii policyjnej z r. 1855 «prowadził się nienagannie».

Jeszcze w l. pięćdziesiątych przeniósł się S. do Wilna; pracownię miał w gmachu dawnego klasztoru Misjonarzy. Malował sceny rodzajowe z życia drobnej szlachty i chłopów, chętnie sięgał po tematy historyczne i literackie, tworzył też kompozycje symboliczne. Na przełomie l. pięćdziesiątych i sześćdziesiątych uczył w Wilnie rysunku na tajnych kursach historii i literatury polskiej, współpracując z Michałem Elwiro Andriollim i Moniuszką. Zapewne wtedy powstały Portret Stanisława Moniuszki i Portret Aleksandry Moniuszkowej. Nawiązując do twórczości Adama Mickiewicza, wykonywał liczne szkice ołówkowe do „Pana Tadeusza”, namalował też szkic olejny Klucznik i Woźny oraz obraz Pokusy Konrada (Konrad improwizujący między aniołem a szatanem). W r. 1861 ukończył dużą kompozycję Ostatnie chwile Jacka Soplicy; została ona dobrze przyjęta przez krytykę, która zwracała uwagę na przedstawione tu «najbardziej polskie narodowe twarze». Na początku r. 1862 wyjechał z Wilna, w podróży chorował; t.r. w „Kurierze Litewskim” (nr 7) ukazała się nawet wzmianka o jego śmierci, wkrótce potem sprostowana (nr 9). S. zmarł latem 1864 na epilepsję, został pochowany w Wilnie na cmentarzu Bernardyńskim.

W małżeństwie z Pauliną z Felińskich (1819–1843), bratanicą Alojzego Felińskiego (zob.) miał S. syna Paulina (1843–1845). Powtórnie ożenił się z Kamilą z Chełchowskich, z którą dzieci nie miał.

Obrazy S-a pokazano na wystawach zbiorowych w r. 1897 w Wilnie, w r.n. w Warszawie (portrety Moniuszków) oraz w r. 1928 ponownie w Wilnie (Portret Syrokomli). Dorobek S-a uległ rozproszeniu; przed pierwszą wojną światową prace artysty posiadało wileńskie Tow. Przyjaciół Nauk. Portrety jego pędzla znajdują się w zbiorach Muz. Narodowego w Krakowie, Muz. Pałacu w Wilanowie oraz Lietuvos nacionalinis muziejus w Wilnie. Kilkakrotnie na przełomie XX i XXI w. pojawiły się w polskim handlu antykwarycznym prace przypisywane S-owi.

 

Autoportet olej. z ok. r. 1860 w zbiorach Muz. Narod. w Kr.; Portrety osobistości pol. Katalog, poz. 69; – Enc. Org. (1898–1904), XIV; Encyklopedia ziemi wileńskiej, Bydgoszcz 2002; Małachowski-Łempicki S., Wolnomularstwo na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego 1776–1822, Wil. 1930; Rastawiecki, Słown. malarzów, III; Słown. Geogr., III 254, VI 465, 475; Śliwowska, Zesłańcy; Wileński słownik biograficzny, Bydgoszcz 2002 (nieścisłości); – Krótkie wzmianki o nieżyjących malarzach polskich na Wystawie retrospektywnej w Warszawie, W. 1898; Nowoczesne malarstwo polskie. Katalog zbiorów cz. 1: Malarstwo polskie XIX wieku, Kr. 2002; – Czepulis-Rastenis R., Ludzie nauki i talentu – studia o świadomości społecznej inteligencji polskiej w zaborze rosyjskim, W. 1988; Grabowski M., List… do Pana Adama Szemesza w Saratowie, „Tyg. Petersburski” 1845 nr 15; Jankowski C., Wystawa regionalna cz. IV, „Słowo” 1928 nr 197; Kasperavičienė A., Surwiłło J., Przechadzki po Wilnie. Zarzecze. Cmentarz Bernardyński, Wil. 1997; Kłos J., Wilno. Przewodnik krajoznawczy, Wil. 1937 s. 252; Małachowicz E., Wilno. Dzieje. Architektura. Cmentarze, Wr. 1996; Mazur Z., Wileńskie cmentarze, „Martyria – Mies. Diec. Ełckiej” 2008 nr 11; Podbereski R., O niektórych artystach, którzy już wyszli, albo jeszcze się kształcą w Akademii Sztuk Pięknych w Sankt-Petersburgu, „Tyg. Petersburski” 1842 nr 71; Romanowski A., Pozytywizm na Litwie, Kr. 2003; Ryszkiewicz A., Na temat pozycji społecznej artystów polskich w pierwszej połowie XIX w., „Mater. do Studiów i Dyskusji…” 1952 nr 10/11; tenże, Początki handlu obrazami w środowisku warszawskim, Wr. 1953; Walicki A., Krysztalewicz, „Kraj” 1892 nr 26; Zahorski W., Zbiory polskie. Zbiory Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, „Ziemia” 1912 nr 41; Zienkiewicz T., Polskie życie literackie w Mińsku w XIX i na początku XX wieku (do roku 1921), Olsztyn 1997; – Andriolli świadek swoich czasów. Listy i wspomnienia, Oprac. J. Wiercińska, Wr. 1976; Arch. Filomatów. Listy, I (jako Szenusz); Felińska E., Wspomnienia z podróży do Syberii, Wil. 1852–3 II–III; Feliński Z. S., Pamiętniki, W. 2009; tenże, Paulina, córka Ewy Felińskiej, W. 2009; Jenike L., Pierwsze prace Andriollego i pierwsze z nim spotkanie się moje, „Tyg. Ilustr.” 1893; Korzon T., Mój pamiętnik przedhistoryczny, Kr. 1912 s. 10; Kozakiewicz–Ryszkiewicz, Warsz. „cyganeria”; Malinowski M., Księga wspomnień, Kr. 1907 s. 105–6 (nieścisłości); – „Kraj” 1884 nr 7; „Kur. Warsz.” 1861 nr 252, 1862 nr 38; „Kur. Wil.” 1861 nr 77; „Tyg. Ilustr.” 1864 nr 272 (wspomnienie pośmiertne); – B. Jag.: Pomniejsze papiery, rachunki i wypisy z dzieł po ś.p. Walerianie Chechłowskim i po siostrze jego Kamili z Chechłowskich Szemeszowej, rkp. 5205 (zawiera m.in. wykłady S-a prawdopodobnie z tajnych kursów w Wilnie oraz jego szkice); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: Zbiór autografów Cypriana Walewskiego, rkp. 718 k. 1235–6 (list S-a do Wincentego Smokowskiego); Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: Herbarz J. Dworzeckiego Bohdanowicza, F. 391 op. 9 nr 2782 (Szemeszowie); – Mater. Red. PSB: Śnieszko A., Cmentarz Bernardyński w Wilnie, Wr. 1969 (mszp.).

Joanna Daranowska-Łukaszewska

 
 

Chmura tagów

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.