Pleszczyński Adolf, pseud. Iks. (1841–1925), ksiądz, etnograf, historyk, pisarz i działacz społeczny. Ur. 18 XII we wsi Żelizna w pow. radzyńskim, był synem Tomasza i Franciszki z Bogusławskich. W r. 1858 ukończył gimnazjum w Białej Podlaskiej, a następnie (1859–62) Seminarium Duchowne w Janowie Podlaskim i otrzymał tam (3 XI 1862) święcenia niższe. W l. 1862–6 studiował w Akademii Duchownej w Warszawie, której losy przedstawił później w gruntownej, źródłowej monografii, opracowanej przy współudziale księży: Teofila Matuszewskiego i Antoniego Chmielowskiego, pt. Dzieje Akademii Duchownej Rzymsko-Katolickiej Warszawskiej (W. 1907), i uzyskał tam stopień kandydata teologii (1866). W dn. 29 XI t. r. otrzymał święcenia kapłańskie w Janowie Podlaskim i został wikarym tamtejszej katedry. W r. 1867 pełnił funkcję kapelana bpa Beniamina Szymańskiego i sekretarza w konsystorzu generalnym oraz prefekta szkoły w Janowie Podlaskim. Po skasowaniu w r. 1867 przez władze rosyjskie diecezji podlaskiej P., po kilku miesiącach pracy w charakterze wikarego parafii w Jabłonnej, został (maj 1868) proboszczem w Kożuchówku koło Sokołowa Podlaskiego, gdzie przeprowadził restaurację kościoła i plebanii. W r. 1876 objął parafię w Międzyrzecu Podlaskim, stanowiącą ośrodek oporu unitów, gdzie również przyczynił się do poprawienia stanu budynków kościoła i parafii. W r. 1882 brał udział w założeniu w Międzyrzecu stowarzyszenia dla chłopów «Gospoda», wygłaszał pogadanki i czytał zebranym gazety. Za potajemne udzielanie sakramentów unitom i używanie języka polskiego w urzędzie parafialnym był kilkakrotnie karany przez władze (1881–8), aż wreszcie dekretem generała-gubernatora warszawskiego za działalność szkodliwą dla prawosławia został usunięty w r. 1890 z Międzyrzeca i przeniesiony w okolice czysto polskie do Żeliszewa w gub. siedleckiej, gdzie objął i rozwinął małe probostwo. Pracował tam do r. 1896. W t. r. (24 IV) uzyskał zatwierdzenie na probostwo w Maciejowicach w pow. garwolińskim, w którym pozostał już do końca życia. W parafii przeprowadził restaurację budynku kościoła, budowę nowej plebanii i budynków gospodarskich. Rozwijał także (1900–14) rozległą działalność społeczną; jako kurator dbał o szpital, był inicjatorem m. in. ochronki dla dzieci, szkoły gospodarstwa domowego dla dziewcząt, ochotniczej straży pożarnej, kasy pożyczkowej, parafialnego towarzystwa dobroczynności. Troszczył się również o utrwalenie tradycji miejscowych; jego staraniem zbudowano (1905) pomnik na polu bitwy maciejowickiej. W r. 1906 P. zorganizował w Maciejowicach Koło Polskiej Macierzy Szkolnej, którego został prezesem. Dorobek pisarski P-ego zainicjowały prace o treści religijnej i podręczniki pomocne w działalności duszpasterskiej (np. Upominek dla parafian zawierający wykład wiary i obrzędów Kościoła rzymskokatolickiego, W. 1877, Wyd. 2.–8., W. 1879–97; Wykład litanii loretańskiej do NMP zastosowany do nabożeństwa majowego, W. 1877, Wyd. 2., W. 1886; Żywot Św. Wincentego a Paulo dobroczyńcy i opiekuna biednych, W. 1890, Wyd. 2., W. 1892; Dziejowy żywot Jezusa Chrystusa Zbawiciela świata w pytaniach i odpowiedziach ułożony, W. 1895, Wyd. 2., W. 1904; Życie św. Stanisława Kostki patrona młodzieży, W. 1896, Wyd. 2., W. 1898; Treściwy wykład ceremonii czyli obrzędów Kościoła rzymskokatolickiego, L. 1908), dokonał także przekładu z języka francuskiego dziełka pt. „Duch świętego Franciszka Salezego czyli wierny obraz myśli i uczuć tego świętego” (W. 1882, Wyd. 2., W. 1900), wydał Michała Mycielskiego „O mszy św. i do mszy św. uwagi i modlitwy” (W. 1883, toż W. 1885) oraz Antoniego Królickiego „Ideał kapłana” (W. 1898, Wyd. 2., W. 1904).
Poza działalnością duszpasterską P. uprawiał z zamiłowaniem badania w zakresie historii regionalnej, etnografii i archeologii Podlasia (prowadził w r. 1889 wykopaliska w Międzyrzecu nad rzeką Krzną), których wynikiem była monografia historyczno-etnograficzna parafii międzyrzeckiej, wysoko oceniona przez Jana Karłowicza i Stanisława Ciszewskiego. Ze względu na trudności ze strony cenzury carskiej P. zdołał opublikować tylko część swej pracy, poświęconą kulturze ludowej miejscowej ludności mazurskiej, ogłoszoną przez J. Karłowicza jako tom XI w serii „Biblioteki Wisły” (Bojarzy międzyrzeccy. Studium etnograficzne, W. 1893). Natomiast część omawiającą kulturę ludową Rusinów (Ukraińców) Międzyrzecczyzny wydał później jako jeden z rozdziałów swojej monografii regionalnej pt. Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej (W. 1911). Prócz tego P. napisał wiele studiów i przyczynków materiałowych poświęconych kulturze ludowej Podlasia (niektóre pod pseud. Iks.), a dotyczących głównie gwary i literatury ludowej (przysłowia, baśnie, nazwy i przezwiska, apokryfy i listy z nieba), a także gier i zabaw (mętowanie), demonologii, zwyczajów i obrzędów rodzinnych oraz dorocznych, zajęć gospodarskich i prawa zwyczajowego, które pomieścił na łamach „Wisły” (T. 2–15: 1888–1901). Poza stałymi kontaktami z J. Karłowiczem P. utrzymywał korespondencję w sprawach naukowych dotyczących zwłaszcza dawnej literatury ludowej z Ignacym Chrzanowskim w Warszawie i Hieronimem Łopacińskim w Lublinie; dostarczał też przysłów Samuelowi Adalbergowi. P. był zamiłowanym bibliofilem, zbierał także przedmioty związane z archeologią i historią Podlasia; część swych zbiorów eksponował na wystawie sztuki i starożytności w Lublinie w r. 1901.
W r. 1908 P. został mianowany kanonikiem kapituły lubelskiej, następnie w r. 1918 wikariuszem generalnym i konsultatorem diecezjalnym, a w r. 1920 otrzymał od papieża Benedykta XV godność prałata domowego Jego Świątobliwości. Zmarł 14 II 1925 w Maciejowicach, został pochowany na miejscowym cmentarzu.
Fot. (różne) w: Pleszczyński A., Dzieje Akademii Duchownej Rzymsko-Katolickiej Warszawskiej, W. 1907 oraz Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, W. 1911; – Estreicher w. XIX; Bystroń, Bibliogr. etnografii; Gawełek, Bibliogr. ludoznawstwa; Karbowiak A., Bibliografia pedagogiczna, Lw. – W. 1920; Kowalski M., Bibliografia powiatu radzyńskiego i jego regionu, Międzyrzec Podlaski 1969; Enc. Org. (1898–1904); Ilustr. Enc. Trzaski; Podr. Enc. Kośc.; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. (Okręta), W. 1905; – Bystroń J., Wstęp do ludoznawstwa polskiego, W.–P. 1939; Stopniak F., Przyczynek do biografii A. P-ego historyka Międzyrzecczyzny, „Roczn. Międzyrzecki” T. 2: 1970 [druk.] 1971 s. 152–60 (fot.); Życie i prace Jana Karłowicza (1836–1903). Książka zbiorowa wyd. staraniem i nakładem Redakcji „Wisły”, W. 1904; – Karłowicz J., Pięćdziesiąt trzy listy do H. Łopacińskiego 1888–1903, Wyd. J. Starnawski, „Lud” T. 51: 1966–7 s. 587–8, 597; Kubicki, Bojownicy kapłani, Cz. 2 s. 184–5, 423–4; Szwarc W., Korespondencja i listy A. P-ego etnografa i historyka Podlasia, w: W kręgu Hieronima Łopacińskiego, L. 1967; Żmuda R., Działalność dydaktyczna i pisarska profesorów i wychowanków Warszawskiej Akademii Duchownej 1837–1867, W. 1979; – „Głos Lub.” R. 12: 1925 nr 51, 55; „Wiad. Diec. Lub.” R. 7: 1925 nr 3 s. 86–9; – Arch. Kurii Diec. Siedleckiej czyli Podlaskiej w Siedlcach; – Akta osobowe A. P-ego i korespondencja w posiadaniu autora życiorysu.
Wiesław Bieńkowski