Aleksander (1400–1444), książę mazowiecki, syn Ziemowita IV, ks. mazowieckiego i Aleksandry, siostry Władysława Jagiełły, ur. się przed 2 VI 1400 r. Lata dziecinne spędził na dworze płockim, który żywo garnął się do wyższej kultury i dzięki koligacjom z książętami cesarstwa rzymskiego, utrzymywał szerokie stosunki z rodami panującemi na Zachodzie. Ubogi dwór płocki nie mógł zapewnić wszystkim dzieciom Ziemowita odpowiedniego zaopatrzenia, i to zapewne było powodem, że już w młodych latach przeznaczono A. do stanu duchownego. Gorącego protektora miał młody książę w osobie króla Władysława, i za jego też wstawiennictwem otrzymał w r. 1414 prepozyturę kościoła katedralnego gnieźnieńskiego, a w r. 1423 kanonję w Gnieźnie. W Gnieźnie przebywał A. rzadko, co jednak nie przeszkadzało mu bacznie uważać, by dochody z prebend regularnie nadsyłano, a nawet wyzyskiwać swego stanowiska u króla dla powiększenia uposażenia piastowanej prepozytury. W czasie półtorarocznego pobytu na dworze Jagiełły (27 II 1415–31 VIII 1416) potrafił A. wzbudzić w królu przekonanie o swych zamiłowaniach naukowych, by zapewnić sobie na przyszłość jego poparcie. Zapewne za wolą Jagiełły zapisał się w r. 1417 do Akademji Krakowskiej, która wywarła decydujący wpływ na ukształtowanie się jego światopoglądu. Na uniwersytecie nie osiągnął A. żadnego stopnia akademickiego, a wybór jego na rektora w r. 1422 dokonał się wbrew statutom akademickim, może dla dodania uniwersytetowi splendoru, lub pod wpływem Jagiełły, który w ten sposób chciał podnieść autorytet swego siostrzeńca. Było to tem więcej potrzebne, że już od r. 1414, zabiegał król bezskutecznie o jakieś biskupstwo dla A., polecając go, jużto kapitule poznańskiej, jużto papieżowi Marcinowi V. Dzięki tym staraniom uzyskał A. 23 X 1423 nominację kancelarji papieskiej na godność biskupa Trydentu. Niemniejszą od Jagiełły zasługę w uzyskaniu dla A. biskupstwa trydenckiego miała siostra biskupa, Cymbarka, żona Ernesta Żelaznego Habsburga, a zatem bratowa Fryderyka IV, od którego głównie zawisł wybór biskupa trydenckiego. Teraz dopiero (po 17 II 1424) przyjął A. wyższe święcenia, poczem ruszył do Austrji, gdzie 15 VI zawarł umowę z Fryderykiem IV, księciem Tyrolu; 25 VI tegoż roku odbył się uroczysty wjazd do Trydentu; święceń biskupich dostąpił A. 27 IX 1425 r. Dotąd panują w literaturze rozbieżne sądy o wartości rządów A. w Trydencie. Uczeni włoscy i niemieccy zgodnie przedstawiają je ujemnie, obrony ich natomiast podjął się ze strony polskiej L. Bąkowski. Nie przesądzając tego sporu, należy stwierdzić, że mimo sprzyjających warunków (powinowactwo z Habsburgami), nie przełamał A. trudności, w jakich rozwijało się biskupstwo, a nawet, uwikłał Trydent w nową wojnę z Wenecją (1440–1441), co pogorszyło dość już opłakane położenie biskupstwa. Jeśli do tego dodamy ujemny dla Trydentu układ z Fryderykiem, z maja 1435, bunt poddanych przeciw biskupowi w r. 1435, wywołany prawdopodobnie faworyzowaniem dygnitarzy, pochodzących z Polski, to wówczas trudno dziwić się stanowisku, jakie wobec A. zajęli obcy uczeni. Przejęty do głębi ideą koncyljarną, oddał się A. na usługi soboru bazylejskiego, wobec czego sobór i antypapież Feliks V przyozdobili go szeregiem godności. I tak w grudniu 1439 r. otrzymał A. patrjarchat akwilejski (nigdy go nie objął), 12 X 1440 r. mianował go Feliks V kardynałem tytułu św. Wawrzyńca »in Damaso«, w marcu 1442 r. nadał mu sobór biskupstwo w Chur (nigdy go nie objął), wreszcie za staraniem Fryderyka III Austrjackiego powołał go sobór na proboszcza wiedeńskiego. W latach 1432–1441, chociaż od czasu do czasu przebywał w Bazylei, nie mógł spowodu zamieszek w Trydencie brać żywego udziału w obradach soboru (inkorporowany do soboru 16 I 1434).

W r. 1442 bawił A. na dworze wiedeńskim Fryderyka III, gdzie w imieniu soboru z powodzeniem przeciwstawił się legatowi Eugenjusza IV, Cesariniemu; w tym roku na krótko powrócił do Trydentu, a stąd do Bazylei, gdzie przybył z końcem września. Już z końcem listopada 1442 wyjechał A. z Feliksem IV do Lozanny i tu parę miesięcy prowadził kancelarję papieską; 5 IV 1443 otrzymał od soboru listy uwierzytelniające jako legat na Austrję, Węgry i Polskę. Celem misji A. było paraliżowanie wpływu Cesariniego w tych państwach, a zapewnienie ich przychylności dla soboru i Feliksa. 10 IV opuścił A. Bazyleę, by w pierwszych dniach maja dotrzeć do Wiednia. Tu z powodzeniem zwalczał legata papieskiego, Cesariniego, lecz była to już ostatnia usługa, jaką oddał soborowi. Nurtująca choroba nie pozwoliła udać się A. do Węgier i Polski, gdzie wysłał swych zastępców. Otoczony gronem oddanych mu Polaków, zmarł 2 VI 1444 r. w Wiedniu.

Nie odznaczał się A. wybitnemi zdolnościami w żadnym kierunku, ani jako uczony, ani administrator, ani wreszcie dyplomata. Z natury gwałtowny, nie umiał cierpliwie przeprowadzać zamierzeń, gotów w każdej chwili uciec się do podstępu lub siły.

Bąkowski L., Książę mazowiecki Aleksander, biskup trydencki, (»Przegląd historyczny«, 1913, XVI, s. 1–34, 129–163).

Karol Piotrowicz