Kurtz Aleksander (1814–1876), właściciel ziemski, ekonomista, polityk obozu «białych». Ur. 1 I w Warszawie, syn Karola Ludwika, bogatego właściciela garbarni, ewangelika (matka z domu Otraszewska?). Wziął udział w powstaniu 1830–1 r. Po ukończeniu liceum warszawskiego studiował ekonomię na uniwersytecie w Berlinie, a rolnictwo w szkole rolniczej w Moglin; w r. 1837 uczęszczał na wykłady w Paryżu. Ok. r. 1840 wrócił do Warszawy wraz z młodszym bratem Adolfem. H. Skimborowicz wyrażał się wtedy z przekąsem o Kurtzach, że rozprawiają tylko o zagranicy, «noszą włosy a la Jezus, ubrani są zawsze najmodniej, zajęcia się nie imają żadnego». W r. 1841 wzięli jednak obaj udział w założeniu „Biblioteki Warszawskiej”. K. zamieścił w niej artykuł programowy pt. Przemysł, jego historia, postęp i wpływ na bieg cywilizacji, będący entuzjastyczną pochwałą rozwoju kapitalizmu. W ciągu 3 lat ogłosił w „Bibliotece” jeszcze kilka rozpraw: o kasach oszczędności, o kwestii kobiecej, o ochronkach. Z racji swoich kontaktów z nieprawomyślnym politycznie środowiskiem literackim był czas krótki więziony wraz z bratem w r. 1846.
W r. 1845 nabył K. dobra Nasielsk pod Warszawą i inwestował poważnie w ich modernizację. W r. 1855 zorganizował spółkę jedwabniczą, z własną plantacją na Czystem pod Warszawą. Spółka skupywała oprzędy i wyrabiała tkaniny. Interes się nie rozwinął i uległ likwidacji w r. 1870. Należał też K. do innej spółki, która wzięła w «antrepryzę» od rządu utrzymywanie niektórych dróg bitych. W służbie drogowej zatrudniał wielu sybiraków. W l. 1843–53 angażował się także w pracach Warszawskiego Tow. Dobroczynności. W r. 1858 wszedł do pierwszego składu Komitetu Tow. Rolniczego, uczestniczył w organizacji konkursów i wystaw rolniczych, na sesji lutowej 1859 r. miał referat o drogach bitych i komitetach szarwarkowych. Dn. 28 II 1861 r. uczestniczył w redagowaniu Adresu Stawiskiego. Trzymał się wówczas linii politycznej A. Zamoyskiego i miał jakiś udział w zawiązaniu Dyrekcji «białej», choć do niej nie należał. W lipcu 1862 r. zbliżył się do w. księcia Konstantego i został mianowany czasowym członkiem Rady Stanu na r. 1862 oraz ponownie na 1863. Otrzymał wówczas Order Św. Stanisława III kl. W Radzie Stanu wyznaczono go do komitetu dla rozpoznania projektu reformy ubezpieczeń. Równolegle K. informował systematycznie Hotel Lambert o sytuacji w kraju, opowiadając się za trwaniem w umiarkowanej opozycji wobec rządu, w nadziei na upadek A. Wielopolskiego oraz na dalsze koncesje ze strony caratu.
Niebawem po wybuchu powstania K. przechylił się na jego stronę i w marcu 1863 r. podał się do dymisji z Rady Stanu. W memoriałach przesyłanych podówczas do Hotelu Lambert naglił o przyśpieszenie wojskowej interwencji francuskiej, która jedyna, jak twierdził, mogła ocalić kraj od grożącej rewolucji społecznej. K. nie angażował się we władzach narodowych, natomiast miał podobno jakiś udział w utorowaniu drogi do władzy K. Majewskiemu w czerwcu 1863 r. W kwietniu n. r. wyjechał legalnie za granicę. W jesieni 1864 utrzymywał luźne kontakty z kółkiem politycznym A. Sapiehy w Paryżu. Już wtedy rozglądał się za możliwością powrotu do kraju. W początku 1865 r. zwrócił się do ambasady carskiej w Berlinie o przedłużenie paszportu na zasadzie świadectwa lekarskiego. Nie doszedł jednak do porozumienia z rządem, nie wrócił do Warszawy, osiadł w Brukseli i w ciągu 3 lat następnych wyprzedał wszystkie swoje majętności w zaborze rosyjskim.
Kapitały i umiejętności fachowe postanowił K. zużytkować w Galicji, przystępując wraz z A. Potockim i H. Wodzickim do spółki, która powołała do życia Bank Galicyjski dla Handlu i Przemysłu w Krakowie. K. opracował statut banku i prowadził w Wiedniu rozmowy o umieszczenie jego akcji. Został też w r. 1869 dyrektorem banku, z którego chciał uczynić narzędzie uprzemysłowienia prowincji. Bank oparty o koneksje wielkoziemiańskie angażował się zrazu głównie w rolniczy przemysł przetwórczy, z czasem też w naftę i budowę kolei. Wystartował pomyślnie na fali wiedeńskiego grynderstwa (pośpiesznego zakładania kapitalistycznych przedsiębiorstw, połączonego ze spekulacją) i przetrwał wielki krach 1873 r., ograniczając jednak znacznie swe obroty. K. korzystał w tym czasie ze współpracy niektórych swych przyjaciół z obozu «białych», którzy jak on znaleźli się na emigracji; natomiast uchylał się od ponownego nawiązywania kontaktów z Hotelem Lambert. K. zmarł w Krakowie 18 III 1876 r. Był żonaty, a syn jego Bronisław nakłonił go przed śmiercią do przejścia na wyznanie rzymskokatolickie.
Brat K-a Adolf (1815–1885), właściciel dóbr Rusinów w pow. opoczyńskim, należał też do grona fundatorów Tow. Rolniczego. Na sesji lutowej 1860 r. miał referat o sposobie obliczania czynszów włościańskich. W l. 1861–2 był stałym łącznikiem między Dyrekcją «białych» a Hotelem Lambert i w związku z tym jeździł kilkakrotnie do Paryża, Londynu, Brukseli, Wiesbaden, Wiednia itd. W r. 1863 informował listownie A. Zamoyskiego o sytuacji w Królestwie. W przeciwieństwie do brata pozostał w kraju po klęsce. W r. 1866 ogłosił w Warszawie „Rzecz o cyrkulacji pieniężnej i walucie Królestwa Polskiego”. W r. 1870 należał do założycieli Tow. Kredytowego m. Warszawy.
Enc. Org., (niedokładnie); Enc. Rolnicza, W. 1876 III 437; Słow. Geogr., (Nasielsk); – Czepulis R., Myśl społeczna twórców Tow. Rolniczego, Wr. 1964; Grabski W., Historia Tow. Rolniczego, W. 1904 II 3, 6, 10, 34, 43, 87, 101, 190, 216, 221, 312, 338, 350, 385; Karbowiak A., Młodzież polska akademicka za granicą, Kr. 1910; Kieniewicz S., Między ugodą a rewolucją, W. 1962; tenże, Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, Wr. 1953; Koberdowa I., Polityka czartoryszczyzny wobec powstania styczniowego, W. 1957; Przyborowski, Dzieje 1863 r., I 146, IV 55–60; tenże, Historia dwóch lat, V 41–6, 182–3; Skałkowski A., Aleksander Wielopolski, P. 1947 III; Skarga B., Narodziny pozytywizmu polskiego, W. 1964; Straszewska M., Czasopisma literackie w Królestwie Polskim, Wr. 1959 II; Wereszycki H., Hotel Lambert i obóz białych, „Przegl. Hist.” 1959; Zarys 25-letniej działalności Tow. Kredytowego m. Warszawy, W. 1896 s. 14; Zdrada J., Zmierzch Czartoryskich, W. 1969; – Baranowski I., Pamiętniki, P. 1923; Czartoryski W., Pamiętniki, W. 1960; Dembowski E., Pisma, W. 1955 III; Galizische Bank für Handel u. Industrie. 2-te ordentliche Generalversammlung zu Krakau, Kr. 1871; Koźmian S., Rok 1863, W. 1903 II 168–71; Kraszewski J. I., Kronenberg L., Korespondencja, Kr. 1929; Lewak A., Polska działalność dyplomatyczna, Wr. 1963 II; Raporty polityczne konsulów Francji w Warszawie, Wr. 1965; Statuten d. Galizischen Bank f. Handel u. Industrie, Wien 1869; Wilkońska P., Moje wspomnienia, W. 1959; Zbiór zeznań o przebiegu powstania styczniowego, Wr. 1965; Zeznania śledcze o powstaniu styczniowym, Wr. 1956; Żmichowska N., Listy, Wr. 1957; – Kalendarzyk polityczny, 1843–9; „Roczn. Urzęd. Król. Pol.” 1851–63; – Nekrologi: „Bibl. Warsz” 1876 t. 2; „Czas” 1876 nr 65, 66; Golian Z., Mowa… miana na pogrzebie śp. A. K-a, „Czas” 1876 nr 68–70 (odb. pt. Mowa o patriotyzmie chrześcijańskim miana na pogrzebie śp. A. K-a, Kr. 1876); – AGAD: Akta osobiste Rady Stanu, sekcja I, vol. 137; Listy i memoriały Kurtzów: B. Czart.: rkp. 5739 s. 299 n., 371 n., 521 n.; B. Jag.: rkp. 4891, 7878; B. Narod.: rkp. 6000 t. V k. 7; B. Ossol.: rkp. 11756; B. PAN: Autografy C. Walewskiego.
Stefan Kieniewicz