Morgenbesser Aleksander (1816–1893), poeta, działacz narodowy na Bukowinie. Ur. w Jarosławiu (w nieruchomości położonej między obecnymi ulicami Świerczewskiego, Pułaskiego i Kościuszki), był synem Stanisława, austriackiego urzędnika pochodzącego ze Spisza, i Katarzyny z Ogonowskich. Początkowo uczył się w Jarosławiu; na program nauczania w tamtejszej szkole miał wpływ uczony eks-pijar, dziekan jarosławski ks. Franciszek Siarczyński. Sympatia dla literatury klasycystycznej wyniesiona z tej szkoły wywarła później wpływ na twórczość poetycką M-a. We wrześniu 1827 rozpoczął naukę w gimnazjum przemyskim, gdy jednak ojca przeniesiono na stanowisko starszego poborcy do Lwowa, M. od r. 1830 uczęszczał do gimnazjum tzw. dominikańskiego we Lwowie. W r. 1834 zapisał się na Wydział Filozoficzny Uniw. Lwow., w l. 1835–9 studiował na tymże Uniwersytecie prawo. W r. 1838 Florian Ziemiałkowski przyjął M-a do tajnego związku «Synów Ojczyzny», który był niższym stopniem organizacyjnym «Młodej Sarmacji». Wstąpiwszy po studiach do lwowskiego sądu kryminalnego, oddał M. znaczne usługi konspiratorom, gdyż informował ich o przebiegu dochodzeń przeciw aresztowanym związkowcom i o nazwiskach osób, jakie miały zostać uwięzione. Po rocznej praktyce w sądzie przeszedł do pracy w skarbowości. Fala represji, jaka tymczasem wzmogła się w Galicji wobec członków tajnych związków patriotycznych, objęła również M-a. W jego mieszkaniu 16 VIII 1841 przeprowadzono drobiazgową rewizję, a 20 XI t. r. M. został uwięziony w «Małych koszarach» we Lwowie. Przeciw M-owi prowadzono szczególnie surowe śledztwo, gdyż poprzednio, podczas pracy w sądzie, dzięki niemieckiemu nazwisku cieszył się zaufaniem prezesa sądu kryminalnego J. Pressena, który dopuszczał go do poufnych spraw. Zanim został zwolniony z więzienia (21 I 1845), nabawił się astmy.

Dla podniesienia animuszu aresztantów ułożył M. obrazek sceniczny ukazujący działalność lwowskiego sądu kryminalnego. Sądy pacanowskie, jakie M. ogłosił w „Gwiazdce Cieszyńskiej” z r. 1854, są – jak się zdaje – dostosowaną do warunków wydawniczych przeróbką owego obrazka. Pisał też ballady o zabarwieniu humorystycznym, największym zaś powodzeniem wśród współwięźniów cieszyła się Obrona Sokołowa napisana w marcu i kwietniu 1844 pod wpływem opowieści z życia małej mieściny, snutych przez ks. Aleksandra Lipińskiego z sąsiedniej celi. Wydana po dziesięciu latach (Lw. 1854) spotkała się z niezwykle życzliwym przyjęciem w Galicji: była wielokrotnie przedrukowywana, uczono się jej na pamięć, pomimo sporych rozmiarów tego eposu heroikomicznego. Najtrwalej zapisała się w pamięci powszechnej dodana do Obrony Sokołowa piosenka Pije Kuba do Jakuba, o starej co prawda genealogii, ale upowszechniona w postaci, jaką jej nadał M. W więzieniu również powstał poemat humorystyczny Myślący burmistrz, wydany dopiero w r. 1881 (Lw.), ale znany z odpisów wcześniejszych. M. «mały, garbaty, z wielką głową, wiecznie żartujący» utwierdził opinię o sobie jako młodym talencie literackim, gdy wydał (Lw. 1854) Dumy historyczne. W czasopismach i odpisach rękopiśmiennych rozpowszechniano inne dumy i wiersze okolicznościowe pióra M-a.

Sytuacja materialna M-a po opuszczeniu więzienia była ciężka. Pozostawał pod nadzorem policyjnym, objęto go zakazem pracy w administracji państwowej, nie mógł też samodzielnie uprawiać praktyki adwokackiej. Był już wtedy żonaty. W poszukiwaniu środków utrzymania przeniósł się na Bukowinę i objął stanowisko dependenta w biurze adwokackim J. Gnoińskiego w Czerniowcach. Amnestionowany w r. 1859 otrzymał posadę notariusza w Sadagórze (wówczas dostarczał Zygmuntowi Miłkowskiemu wskazówek co do realiów historycznych powieści „Krwawe dzieje”). Od początku 1862 r. zastępował notariusza w Czerniowcach, a po czterech latach został stałym notariuszem czerniowieckim. Na Bukowinie M. rozpoczął gromadzić materiały do dziejów stosunków polsko-wołoskich; oparte na tych materiałach, publikowane u schyłku życia i po śmierci prace M-a były już przestarzałe, uznaje się wszakże pionierską rolę M-a w studiowaniu związków polsko-rumuńskich. Dobre stosunki M-a z Rumunami przyczyniły się do poparcia przez nich (obok bukowińskich Polaków) zbiórki na rzecz powstania styczniowego. Chołodecki wymienia M-a jako członka tamtejszej organizacji narodowej. M. krzątał się wokół sprowadzenia lwowskich aktorów z przedstawieniami do Czerniowiec, a w r. 1869 współpracował z efemerycznym pismem Polaków bukowińskich „Ogniwem”. W t. r. powstało w Czerniowcach Tow. Polskie Bratniej Pomocy, którego prezesem wybrano M-a. Pierwszym zadaniem Towarzystwa była pomoc byłym powstańcom, którzy emigrowali na Bukowinę. Już w końcu 1869 r. rozszerzono działalność Towarzystwa przez założenie Czytelni Polskiej, organizowanie odczytów, spotkań towarzyskich, przedstawień teatralnych, fundowanie stypendiów itp. Zasługi M-a w rozwoju Towarzystwa były wysoko cenione, pomimo tego dochodziło do sporów między nim a ludźmi ugodowo nastawionymi wobec Austrii. W r. 1872 M. ustąpił z zarządu, powrócił jednak do władz Towarzystwa w r. n. W l. 1876–81 ponownie stał na czele Towarzystwa, po ustąpieniu z prezesury mianowano go członkiem honorowym Biblioteki Polskiej w Rumunii (14 II 1887). Został również prezesem utworzonego pod koniec 1890 r. stowarzyszenia politycznego pod nazwą Koło Polskie. Zachęcony powodzeniem Obrony Sokołowa napisał w podobnej manierze: Palestrę czyli wojnę prawników, poemat żartobliwy w siedmiu pieśniach (Lw. 1880), Zwycięstwo książki (Czerniowce 1883), Jubileomanię, nowelę galicyjską (Lw. 1887, wyd. 2., Lw. 1892). Wydał pomnożone edycje Dum historycznych (Czerniowce 1872 i 1889) oraz Śpiewy historyczne (Czerniowce 1890), które miały być kontynuacją dzieła Juliana Ursyna Niemcewicza o tymże tytule. M. zmarł 10 II 1893 w Czerniowcach, 12 II został pogrzebany na miejscowym cmentarzu katolickim. Jedną z ulic w tym mieście nazwano jego nazwiskiem (od r. 1937 – także w Jarosławiu).

Żonaty z Magdaleną z Mendychowskich miał synów: Edwarda i Hipolita, oraz córkę Stefanię. Syn Edward otrzymał imię na pamiątkę młodszego brata M-a zmarłego w maju 1848 z ran odniesionych na barykadach krakowskich. Pamiętnik M-a z lat młodości (do uwolnienia z więzienia) złożony przez autora w zbiorach raperswilskich i sprowadzony z nimi do B. Narod. spłonął w powstaniu warszawskim 1944 r., inne autografy i dokumenty osobiste M-a spłonęły w Rohatynie podczas pierwszej wojny światowej.

Estreicher; Nowy Korbut, VIII; Enc. Org. (1898–1904); Enc. Ultima Thule; W. Enc. Powsz. (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Słown. Pracowników Książki Pol., (bibliogr.); – Badeni J., W Czerniowcach, „Przegl. Powsz.” 1892 i odb.; [Białynia-Chołodecki J.] Ćwik W., A. Morgenbesser, „Gaz. Pol.” 1893 (i odb., Czerniowce 1893); tenże, A. Morgenbesser, w: Morgenbesser A., Obrona Sokołowa, Lw. 1913 (podob.); tenże, Kilka szczegółów z przeszłości m. Jarosławia, Lw. 1900 s. 32; tenże, Kresowa Biblioteka Polska w Czerniowcach, w: Na dziesięciolecie Biblioteki Miejskiej w Bydgoszczy 1920–1930, Bygdoszcz 1931 s. 124–36; tenże, Księga pamiątkowa, s. 308; tenże, Przeszłość Towarzystwa Polskiego Bratniej Pomocy i Czytelni Polskiej w Czerniowcach, Czerniowce 1885 s. 13, 18–20, 24, 32, 35; Biedrzycki E., Historia Polaków na Bukowinie, Zesz. Nauk. UJ, Kr. 1973 nr 300; tenże, Piśmiennictwo polskie i teatr polski na Bukowinie w okresie panowania austriackiego (1774–1918), „Roczn. Kom. Hist.-Liter.” (Kr.) R. 9: 1971 s. 137–8, 141, 143; Breiter E., A. Morgenbesser, „Kur. Lwow.” 1893 nr 54–5; Kieniewicz S., Konspiracje galicyjskie, W. 1950; Krajewski J., Tajne związki polityczne w Galicji, Lw. 1903 s. 104, 123 (błędnie podany miesiąc aresztowania: wrzesień zamiast listopad), 126; Krejči K., Heroikomika v básnictví Slovanů, Praha 1964; Kryczyński B., Bukowina a Polska, „Nasz Kraj” 1906 nr 20, 23; Łempicki S., Prowincjałki galicyjskie „Gaz. Lwow.” 1934 nr 38–40; Schnür-Pepłowski S., Z przeszłości Galicji, Lw. 1894 II 120–1; Wasylewski S., „Naszus miastus Sokołowus”, „Kur. Liter.-Nauk.” 1938 nr 52; Widmann K., Franciszek Smolka, Lw. 1891 s. 92; – Bogdański H., Pamiętnik 1832–1848, Kr. 1971; Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1961–75 ks. 2, 6; Miłkowski Z., Od kolebki przez życie, Kr. 1936 II; Pamiętniki spiskowców i więźniów galicyjskich w l. 1832–1846, Wr. 1954; Ziemiałkowski F., Pamiętniki, Kr. 1904 cz. 1 s. 6; – „Kur. Lwow.” 1893 nr 43, 46; „Wolne Pol. Słowo” 1893 nr 132 (data ur. 1819); – B. Jag.: rkp. nr 3376, nr 6464 k. 126, nr 7347 s. 191, nr 8948, rkp. Przyb. 110/70; B. Narod.: rkp. 2674, 8907; B. Ossol.: rkp. 2838, 3023, 3091, 4397, Bawor. rkp. 1579; B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 12.

Rafał Leszczyński