Stankiewicz Aleksander (1804–1879), lekarz.
Ur. w parafii lityńskiej lub w Uszycy (gub. podolska) w rodzinie szlacheckiej, był synem Pawła.
S. uczęszczał do Gimnazjum Podolskiego w Winnicy. W r. 1821 rozpoczął studia na Wydz. Medycznym Uniw. Wil.; dn. 27 V 1829 uzyskał dyplom lekarski I kl., bez prawa ubiegania się o stopień doktora medycyny. Po ukończeniu studiów osiadł w Lityniu na Podolu, gdzie rozpoczął praktykę lekarską. W r. 1831, w czasie epidemii cholery, został wydelegowany do jej zwalczania m.in. do Olgopola, Odessy, a nawet do Moskwy. Szybko wyrobił sobie renomę wśród ziemian na Podolu, m.in. u Bobrowskich w Markuszach (Tadeusza Bobrowskiego w dzieciństwie uratował od kalectwa) oraz u Iwanowskich w Kuryłówce. Wraz z Felicją z Zaleskich Iwanowską, jej córkami Konstancją (późniejszą Rzewuską) i Dionizją Poniatowską, odbył w l. 1836–7 półtoraroczną podróż do Włoch. Zwiedził Florencję, Neapol, był także na Malcie. Szczególne znaczenie miało dla S-a poznanie Józefa Bohdana Zaleskiego (maj 1837), z którym zwiedzał Rzym i okolice, a którego duchowość przeobraziła jego życie religijne. Zaleski opisał tuż potem swe wrażenia w utworze poetyckim pt. „Przechadzka poza Rzymem. Do Hamilkara N.” (Amilkarem nazywano S-a w kółku skupionym wokół Iwanowskich); opublikowany w r. 1841 w Paryżu („Poezija Bohdana Zaleskiego”, s. 89–100), utwór ten sprowokował ironiczny komentarz Juliusza Słowackiego w VIII pieśni „Beniowskiego”, a także uszczypliwości Zygmunta Krasińskiego (m.in. w liście do Delfiny Potockiej z 19 II 1842). W czasie włoskiej podróży S. nauczył się na pamięć wielu utworów Zaleskiego, Adama Mickiewicza (m.in. „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego”) oraz Wincentego Pola („Pieśni Janusza”). Po powrocie do Litynia spisał je i udostępnił przyjaciołom oraz znajomym. Wobec zakazu przywożenia książek emigracyjnych do Rosji, ten sposób ich upowszechnienia miał zdaniem Bobrowskiego «poważny wpływ na urobienie ziomków, a szczególnie wzrastającego pokolenia».
Niedługo potem, w czasie śledztwa związanego z wykryciem spisku Szymona Konarskiego, S. znalazł się wraz z Iwanowską i jej siostrą, Józefą Zaleską, w gronie podejrzanych o przewożenie i udostępnianie zakazanej literatury oraz o kontakty «z osobami, którym dowiedziono przestępcze zamysły antynarodowe». W październiku 1838 bez uprzedzenia (nie zdążył nawet wziąć ze sobą rzeczy osobistych) wywieziony został do Symbirska. Pracował tam początkowo w szpitalu jako młodszy lekarz, później awansował na stanowisko ordynatora. «Wcale niepiękny, ale sympatycznej powierzchowności» (Bobrowski), mimo bielma na oku, cieszył się powodzeniem u kobiet. Zakochana w nim córka symbirskiego policmajstra, Aleksandra Babkin, próbowała popełnić samobójstwo; S. dowiedziawszy się o tym, ożenił się z nią. W r. 1843 uzyskał zgodę cara Mikołaja I na wyjazd z Symbirska, ale bez prawa powrotu do Litynia.
Przez sześć następnych lat praktykował S. jako lekarz w gub. kijowskiej. Bywał, jak dawniej, w Kuryłówce (m.in. jesienią 1845) i w Pilawie, majątku Poniatowskiej. Przez pewien czas mieszkał w Chodorkowie, niedaleko Skwiry, w dobrach znanego bibliofila i zbieracza pamiątek Konstantego Świdzińskiego. W tym czasie zmarła mu żona i dwoje dzieci. Kiedy w r. 1850 Świdziński sprzedał Chodorków i przeniósł się do Kijowa, S. otrzymał zgodę na powrót do Litynia. Osiadł tam już na stałe, kontynuując praktykę lekarską. Pochłonięty pracą, nie stracił jednak zainteresowania literaturą; «Stankiewicz ledwie nie Towiańczyk i Mickiewicza uwielbia, ze łzami o nim mówi» – pisała Poniatowska do Zaleskiego (3 VI 1851). Popularny w całej okolicy, miał dar «jednania sobie ludzi wszelkiej narodowości i stronnictw najrozmaitszych» (Antoni Pietkiewicz); «wesoły, mowny, wszędzie mu dobrze, z każdym dostateczny» (Poniatowska). Świdziński umierając, w kodycylu do testamentu (11 IX 1855) umieścił nazwisko S-a wśród kilkudziesięciu osób, które wyznaczył na kuratorów swych zbiorów biblioteczno-muzealnych, przekazanych pod opiekę Aleksandra Wielopolskiego; proces i zrzeczenie się zapisu przez Wielopolskiego sprawiły jednak, że S. nigdy obowiązków kuratorskich nie podjął. W r. 1860 został przyjęty do Tow. Lekarzy Podolskich (TLP) i aż do jego rozwiązania przez władze rosyjskie w r. 1865 uczestniczył w jego pracach, m.in. na posiedzeniu prowincjonalnym 15 VI 1862 w Winnicy przedstawił referat O metastazach dnawych na narzędzia środkowe, mózg i serce. W Lityniu pełnił przejściowo funkcję lekarza miejskiego, w lazarecie leczył rannych uczestników wojny rosyjsko-tureckiej 1877–8 r. Do końca życia był gorliwym katolikiem i «nie hołdował nauce Darwina» (list do Zaleskiego z 1 VII 1878). W maju 1879 odnowione TLP zorganizowało obchód z okazji 50-lecia pracy zawodowej S-a i nadało mu godność honorowego członka. W lipcu t.r. złożył S. datek na księgę jubileuszową dla Józefa Ignacego Kraszewskiego. Wkrótce potem zmarł 10 VIII 1879 w Lityniu. Tamtejsza gmina żydowska chciała go w odruchu wdzięczności pochować na swym cmentarzu, zobowiązując się do wybudowania nad grobem kaplicy katolickiej. Tłumny pogrzeb zgromadził całą, wielonarodowościową społeczność miejscową. Chcąc uczcić pamięć S-a zebrano ponad 2 tys. rb. w celu utworzenia stypendium jego imienia dla jednego studenta Wydz. Lekarskiego z Uniw. Kijowskiego, bez różnicy narodowości i religii; zostało ono zatwierdzone reskryptem carskim 12 X 1881.
S. był trzykrotnie żonaty. Po śmierci Aleksandry z Babkinów, podobnie jak za pierwszym razem pod presją okoliczności, ożenił się z Józefą Zaleską, córką Ksawerego Lubicz-Zaleskiego (właściciela wsi Sandraki w pow. lityńskim), która zmarła niedługo po ślubie. Po raz trzeci ożenił się, jak mówił «już dla siebie», z Zofią Idźkowską, córką warszawskiego architekta Adama Idźkowskiego (zob.), który zamieszkał przy zięciu w Lityniu. Dwoje dzieci, które S. miał w pierwszym małżeństwie, oraz jedyne z drugiego związku, zmarły tuż po urodzeniu. Wieku dojrzałego dożyła córka z trzeciego małżeństwa, Gabriela (ur. 1865), żona adwokata Knolla (zapewne Edwarda, także właściciela ziemskiego na Wołyniu, zm. w r. 1896). S. wychował też i wykształcił ubogiego chłopca, Jana Bienieskiego, który potem był ekonomem w majątku Stempowskich.
Bratankami S-a (synami Apolinarego) byli Gustaw i Aleksander.
Aleksander Włodzimierz (ok. 1841–1878), jako gimnazjalista w Niemirowie wziął udział w powstaniu styczniowym, za co został zesłany za Bajkał, tam ponownie sądzony w sprawie powstania zabajkalskiego (1866) i skazany na rok więzienia z zakuciem w kajdany oraz zesłanie. Spędził je w Usolu, gdzie zarabiał rysując widoki; zmarł na osiedleniu w gub. tiesińskiej.
Gustaw Paweł Aleksander (ok. 1837–1897), jako student medycyny na Uniw. Kijowskim był zamieszany w sprawę pobicia rosyjskiego płk. Brinkena (1857), za co został ukarany skierowaniem na dwa lata do szpitala w Kazaniu w charakterze felczera, po ukończeniu studiów (1862) praktykował w guberniach ukraińskich, zmarł w Odessie.
Drzeworyt przez Jana Styfiego: „Kłosy” 1879 nr 741 s. 161; – Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Słown. lek. pol. XIX w.; Śliwowska, Zesłańcy (zob. też Józefina Zaleska); – Spisok dvorian vnesennych v rodoslovnuju knigu podol’skoj gubernii, Kamenec–Podol’sk 1913 s. 395; – Bartoszewicz J., Konstanty Świdziński i jego wieczysta fundacja, „Bibl. Warsz.” 1857 t. 3 s. 468; Komorowski J., Polskie życie teatralne na Podolu i Wołyniu do 1863 roku, Wr. 1985 (dot. rodziny S-a); Śliwowska W., Obieg wolnego słowa w zaborze rosyjskim w dobie międzypowstaniowej, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne, Red. J. Kostecki, A. Brodzka, W. 1992 II; Tretiak J., Bohdan Zaleski na tułactwie 1831–1838, Kr. 1913; Vladimirskij-Budanov M. F., Istorija Imperatorskago universiteta sv. Vladimira, Kiev 1884 s. XXX; Zasztowt L., Polskie fundusze i stypendia szkolne na obszarach Litwy, Białorusi i Ukrainy w latach 1832–1914, „Rozpr. z dziej. oświaty” T. 32: 1989 s. 22; – Kalendarz Czecha, 1898 s. 128 (dot. Edwarda Knolla); Rossijskij medicinskij spisok […] na 1878 god, Pet. 1878; Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Lekarzy Podolskich za ubiegłych lat trzy, [Oprac. A. J. Rolle], Pet. 1862 s. 9, 36–9, 58; – Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, W. 1979 I; [Iwanowski E.] Heleniusz Eu., Listki wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione, Kr. 1901 I 100; List Aleksandra Stańkiewicza do Teresy Kozłowskiej. 1837 r. z Rzymu, w: Pamiątki i wspomnienia rozmaite, Wyd. S. Wężyk Groza, Wil. 1848 s. 98–102; [Poniatowska D.], Listy […] do Bohdana i Józefa Zaleskich, Kr. 1900 I 206–9; Stempowski S., Pamiętniki (1870–1914), Wr. 1953; – „Kłosy” R. 29: 1879 nr 741 ([Pietkiewicz] Pług A.); „Medycyna” T. 7: 1879 nr 23 s. 366; „Tyg. Ilustr.” 1879 nr 207; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Czas” 1898 nr 12, „Echo” R. 3: 1879 nr 183, 196, „Medycyna” 1879 nr 35, 1881 nr 2, „Przegl. Lek.” 1879 nr 35, „Tyg. Powsz.” 1879 nr 29; – B. Jag.: rkp. 9211 III k. 235–6 (list S-a do J. B. Zaleskiego z 1 VII 1878), rkp. 9239 III k. 41, rkp. 5931 t. 3 k. 207–7v (list S-a do Zaleskiego z 18 I 1876).
Bibliogr. dot. Aleksandra Włodzimierza Stankiewicza: Słown. Artystów. Pol. (Maksymilian Oborski); – Radojewski, Rysunki i akwarele artystów pol. Katalog; Wiercińska, Katalog prac TZSP; – Śliwowska W., Syberia w życiu i pamięci Gieysztorów – zesłańców postyczniowych, W. 2000; – Czetwertyński W., Na wozie i pod wozem (1837–1917), P. [1939] (reprod. prac S-a); Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Oprac. M. Janik, F. Kopera, Kr. 1937 II.
Bibliogr. dot. Gustawa Stankiewicza: Słown. lek. pol. XIX w., IV; – Akademičeskie spiski Imperatorskago universiteta sv. Vladimira (1834–1884), Kiev 1884 s. 158; – Wierzejski W. K., Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży akademickiej w Kijowie 1834–1920, W. 1939; – Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Oprac. M. Janik, F. Kopera, Kr. 1933 I 221–2.
Elżbieta Orman-Michta i Andrzej A. Zięba