Sylvius Aleksy (Alexius Sylvus Polonus) (1593 – po 1651), ksiądz, astronom, konstruktor, matematyk.
Ur. 1 VII.
Po r. 1610 uczył się S. w kolegium jezuickim w Kaliszu, gdzie pod wpływem niderlandzkiego jezuity Charlesa Malaperta zainteresował się astronomią i matematyką. Od r. 1613 lub 1614 współpracował z Malapertem i Szymonem Peroviusem, wykonując teleskopowe obserwacje plam słonecznych. Był to pierwszy na ziemiach polskich program badawczy, przeprowadzony przy użyciu nowo wynalezionego w r. 1609 instrumentu astronomicznego. Prace te, zakończone w r. 1617, przyniosły także nowatorskie rozwiązania montażu teleskopu. Do tych ostatnich S. przyczynił się w istotny sposób, jak wynika z relacji Malaperta w jego książce „Austriaca sidera heliocyclia…” (Douai 1633); przy opisie prototypu montażu paralaktycznego Belg stwierdził: «ad quam, ut et ad alia multa huius operis instrumenta plurimum me iuvit Alexij Sylvij Poloni, auditoris olim mei, industria». Drugim ważnym rozwiązaniem, opracowanym w tym czasie w Kaliszu, było swobodne zawieszenie teleskopu na maszcie z przeciwwagą. Następnie podążył S. za Malapertem do Akad. Jezuickiej w Douai w Niderlandach hiszpańskich i w l. 1618–27 kontynuował tam obserwacje plam słonecznych (uważanych przez Malaperta za planety okrążające Słońce). Kontaktował się z filozofem i matematykiem Marinem Mersenne, a od r. 1620 studiował pisma greckich matematyków. W r. 1630 wyruszył do Madrytu z Malapertem, który miał objąć katedrę matematyki w tamtejszym cesarskim kolegium jezuickim; po drodze jednak, 5 XI t.r. w Vitoria w północnej Hiszpanii Malapert zmarł i S. dotarł sam do Madrytu. Skonstruował tam planetarium («sferę Archimedesa») z napędem wagowym, imitujące ruchy ciał niebieskich; do dziś trwa spór, czy przedstawiało ono system helio-, czy geocentryczny. W r. 1638 przebywał już w klasztorze benedyktynów w Anchin w pobliżu Douai; w r. 1642 zbudował tam kolejne planetarium, demonstrujące ruchy planet w układzie zarówno helio-, jak i geocentrycznym. W Niderlandach spotkał Jakuba Hieronima Rozdrażewskiego, a zapewne również matematyka Macieja Głoskowskiego, który w swej pracy „Geometria peregrinans” wychwalał wiedzę astronomiczną S-a.
Przed marcem 1648 wrócił S. do Rzpltej; co najmniej od lutego 1650 przebywał w należącym do Rozdrażewskich Krotoszynie. Jego zainteresowania naukowe skupiały się od l. czterdziestych na zagadnieniach kalendarza oraz geometrii i zaowocowały traktatem Lunae circulares periodi seu Cycli quorum beneficio Novi-Pleni-lunia cum civiliter tum astronomice facili negotio et exacte reperiuntur... (Leszno 1651), zadedykowanym Rozdrażewskiemu, wówczas już kaszt. kaliskiemu. Poza szczegółowymi propozycjami rachuby kalendarzowej praca ta zawierała krytykę dzieła Grégoire de Saint-Vincent o kwadraturze koła („Opus geometricum quadraturae circuli...”, Antverpiae 1647), świadczącą o znajomości bieżących nurtów matematyki europejskiej (t.r. podobną krytykę ogłosił Christiaan Huygens w rozprawie pt. „Cyclometriae”). Informował tu także S. o swych wynalazkach, m.in. o peryskopie, minach wybuchowych i wentylatorze. Dalsze losy S-a pozostają nieznane.
Estreicher, XXVIII 97; Hist. Nauki Pol., VI; Polacy w hist. Europy Zach. (jako Alexius Sylvus Polonus); PSB (Głoskowski Maciej); – Birkenmajer A., Osiągnięcia duchowieństwa polskiego w zakresie nauk matematycznych i przyrodniczych, „Roczniki Filoz.” T. 12: 1964 z. 3 s. 35–7; tenże, Alexius Sylvius Polonus (1593 – ca. 1653), a little-known Maker of Astronomical Instruments, „Vistas in Astronomy” Vol. 9: 1967; tenże, Osiągnięcia duchowieństwa polskiego w zakresie nauk matematycznych i przyrodniczych, w: Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, L. 1969 II 45–7; Dianni J., Wachułka A., Tysiąc lat polskiej myśli matematycznej, W. 1963; Navarro V., Tradition and Scientific Change in Early Modern Spain: The Role of the Jesuits, w: Jesuit Science and the Republic of Letters, Cambridge, Mass. 2003 s. 368–9; Przypkowski T., Astronomia w Kaliszu, w: Osiemnaście wieków Kalisza, Kalisz 1960 I 178–82, 184; tenże, Astronomia w Polsce w pierwszej połowie XVII wieku, w: Historia astronomii w Polsce, Wr. 1975 I 236–7; Targosz K., Jana Sobieskiego nauki i peregrynacje, Wr. 1985 s. 57; taż, Posiedzenie naukowe Zespołu Historii Nauki Okresu Odrodzenia, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 19: 1974 s. 395; Żmigrodzki M., Polonia w Belgii, L. 1978 s. 9; – Correspondance du P. Mersenne, Paris 1936 II.
Jarosław Włodarczyk