Radoński Anastazy (1812–1881), ziemianin, powstaniec 1831 r., więzień polityczny, poseł na sejm pruski. Ur. w Grodzisku, w dep. poznańskim, był najmłodszym z 8 synów Piotra i Joanny z Kierskich, bratem Tadeusza (zob.).
R. uczył się w Gimnazjum Św. Marii Magdaleny w Poznaniu; w maju 1824 w?iął udział w obchodzie 3 maja, za co skazany został na karcer. Wprost z ławy szkolnej podążył w r. 1830 do powstania razem z 5 braćmi. W czasie wojny 1831 r. siużył w korpusie gen. Samuela Różyckiego, w baterii artylerii lekkiej, zaczynając od stopnia szeregowca, a kończąc jako podporucznik; odznaczony został Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari. Po ukończeniu walk przeszedł granicę austriacką i internowano go w Galicji. Gdy powrócił do Wielkopolski, władze pruskie skazały go na 6 tygodni więzienia i konfiskatę majątku, ale objęła go laska królewska. Przez władze Król. Pol. umieszczony został na opublikowanej liście osób uczestniczących w powstaniu 1830/31 r., które nie przyjęły amnestii carskiej i udały się na emigrację. Studiował w Berlinie prawo (1833–5), po czym osiadł w Krześlicach (pow. średzki), a po małżeństwie z Paulina Białoblocką – wGlębokiem (pow. średzki), oddanym żonie w dożywocie przez ojca.
R. należał do pokolenia ziemian wielkopolskich, które łączyło udział w walkach i spiskach niepodległościowych z udziałem w pracach organicznych, w Poznańskiem rozpoczętych wcześniej niż na innych ziemiach polskich. To, co na terenie całego Księstwa inicjowali Karol Marcinkowski, Gustaw Potworowski czy Maciej Mielżyński, R. i jemu podobni działacze rozwijali w powiatach. Należał (10 XII 1835) do założycieli Kasyna w Gostyniu, w r. n. znalazł się w składzie jego dyrekcji. Był członkiem zarządu Tow. Pomocy Naukowej (Marcinkowskiego). Brał udział w utworzeniu Bazaru poznańskiego. W r. 1844 uczestniczył w próbach założenia Centralnego Tow. Rolniczego. Wówczas opublikował Z polecenia Komitetu opracowany projekt członka Wolniewicza o utworzeniu w Tow. Rolniczym W. Ks. Poznańskiego szczegółowych wydziałów („Przew. Roln. Przem.” R. 6: 1843 s. 283–6). W r. 1865 wszedł w skład zarządu Centralnego Tow. Gospodarczego. Należał również do Komitetu Teatralnego w Poznaniu. Działał zwłaszcza w stowarzyszeniach lokalnych (jak np. Czytelnia w Środzie, jeszcze pod koniec życia brał udział w utworzeniu kółka rolniczego w Pobiedziskach), ale ciesząc się na swoim terenie wielką popularnością wchodził w skład zarządów niemal wszystkich towarzystw poznańskich.
Wczesne zaangażowanie w pracę organiczną nie zahamowało działalności niepodległościowej R-ego. Od zebrania w Bazarze dn. 4 II 1845 łączyły go kontakty z Karolem Libeltem, z Władysławem Kosińskim, a zwłaszcza z Ludwikiem
Mierosławskim. R. znalazł się wówczas w Centralizacji Poznańskiej, brał czynny udział w naradach i przygotowaniach do powstania. Przeznaczony był na komisarza pow. średzkiego, a w dniu powstania miał zawiadomić o nim powiaty pograniczne (pleszewski, ostrzeszowski i in.). W r. 1846 podzielił los innych spiskowców i został uwięziony. W czasie śledztwa i procesu (1847) stanowczo i konsekwentnie zaprzeczał oskarżeniom, w rezultacie wyrokiem z 2 XII 1847 został uniewinniony.
W rewolucji 1848 r. R. skłaniał się ku lewicy. Jako komisarz pow. średzkiego organizował oddziały wojska i miejscowe władze polskie; tylko przypadkowo znalazł się (U IV) w Jarosławcu, gdy podpisywano konwencję z gen. W. Willisenem (wyśmieje to potem konserwatysta Henryk Lisicki, pisząc, że konwencję podpisali profesor – Libelt, księgarz – Walenty Stefański i szlachcic wiejski – R.). Po klęsce powstania wielkopolskiego R. przez kilka lat działał na szerszej arenie politycznej. Już w wyborach majowych 1848 r. wybrany został na zastępcę posła do sejmu pruskiego z okręgu średzkiego (posłem został wtedy i powtórnie w jesieni wobec unieważnienia mandatu Antoniego Trąmpczyńskiego). Wobec rezygnacji Trąmpczyńskiego R. czas jakiś piastował mandat. W r. 1849 znalazł się znowu na liście kandydatów, ale wybrany nie został. Raz jeszcze wszedł do II izby sejmu wybrany 12 XI 1852 w okręgu wrzesińsko-pleszewskim, ale na forum parlamentarnym nie czuł się dobrze, niczym się nie odznaczył i wkrótce mandat złożył. Sejm wystosował do niego adres z podziękowaniem za wieloletnią gorliwą pracę. Lepiej poczynał sobie w Lidze Polskiej, w której (jako delegat pow. średskiego) był zastępcą przewodniczącego na zebraniu 14 III 1850 i osiągnął stanowisko zastępcy członka dyrekcji (12 I 1850). Liga w pow. średzkim, którą kierował wraz z Włodzimierzem Wolniewiczem, utrzymywała się długo, budząc niepokój władz pruskich nawet w Berlinie. W r. 1859 brał udział w przygotowaniach do założenia „Dziennika Poznańskiego” i wspomagał pismo finansowo. Po ustąpieniu Hipolita Cegielskiego z tego wydawnictwa R. był jednym z inicjatorów Tow. Akcyjnego stanowiącego przez wiele lat materialną podstawę tego pisma. W tym nurcie działalności przez kilkanaście lat od siódmego dziesiątka lat XIX w. do r. 1879 reprezentował ziemiaństwo swojej okolicy w sejmie prowincjonalnym poznańskim, uzyskując w nim spory autorytet. Ważniejszy był jego udział w Centralnym Komitecie Wyborczym Poznańskiego, któremu przewodniczył w latach siedemdziesiątych, a który posiadał znaczny wpływ na wysuwanie kandydatów na posłów.
Uczestniczył R. także w ruchu spiskowym. W r. 1853 brany był pod uwagę, gdy Seweryn Elżanowski z ramienia emigracji «stawial Komitet» w Wielkopolsce; inicjatywa ta zakończyła się fiaskiem, gdyż kraj domagał się jedności, a emigracja była podzielona. Raz jeszcze w r. 1863 przystąpił do tzw. Komitetu Działyńskiego, organizując na terenie pow. średzkiego pomoc dla powstania, zbierając pieniądze i mobilizując ochotników. Zorganizował wówczas ekspedycję powstańczą do Król. Pol. Na skutek tego zasiadł na ławie oskarżonych w wielkim procesie w Berlinie (lipiec–grudzień 1864), ale wobec niejasności dowodów i jego zaprzeczeń i tym razem uwolniony został od zarzutu zdrady stanu. Zmarł 16 VIII 1881 w Krześlicach, pochowany został we Wronczynie pod Pobiedziskami.
W małżeństwie z Paulina z Białobłockich (zm. 21 IV1875) R. miał 6 dzieci: Zygmunta, gospodarującego w Krześlicach, Wiktora, Teresę, żonę Kazimierza Brodnickiego, Helenę, żonę Alfonsa Pilaskiego i Annę, żonę Stanisława Krzyżnowskiego, oraz Piotra (zm. 23 II 1908 w Poznaniu), właściciela majątku Głębokie, który w r. 1864 był jednym z oskarżonych w procesie w Berlinie, ale został uniewinniony, wchodził w skład zarządu Bractwa Kwestarskiego, działał także w Sodalicji Mariańskiej.
Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 2; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I; Żychliński, III 225, IV 437–8; Lista imienna osób mających udział w rewolucji, niekorzystających z udzielonej amnestii i wyszłych za granicę, W. 1835 poz. 1632; – Grot Z., Działalność posłów polskich w sejmie pruskim w latach 1848–1850, P. 1961; HandelsmanM., Adam Czartoryski, W. 1950 III; Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski, P. 1951 I; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., I, II; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 roku, W. 1960; Lisicki H., Antoni Helcel, Lw. 1882 I 229; Skałkowski A., Bazar Poznański, P. 1938; Szafrański F., Gustaw Potworowski, P. 1939; – Anklageschrift wegen Hochverrats, (1847) s. 100–2; Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego nr 190 (dod. 3–7) z 11 V1835 (tu miejsce ur.: Prochy); Mann M., Listy o walnym zebraniu Ligi Polskiej w Kórniku, Leszno 1849; Motty M., Przechadzki po mieście, W. 1957 II; Protokoły posiedzeń Koła Polskiego w Berlinie, Wyd. Z. Grot, P. 1956 I; Żmichowska N., Listy, Wr. 1960 II; – „Czas” 1881 nr 188; „Dzien. Pol.” 1881 nr 190; „Dzien. Pozn.” 1881 nr 187, 190, 192; „Gaz. Narod.” 1881 nr 189; – Życiorys Piotra Radońskiego opracowany przez Adama Galosa w Materiałach Red. PSB.
Adam Galos