Leszczyński Andrzej h. Wieniawa (1559–1606), wojewoda brzeski kujawski, przywódca różnowierców. Ur. 29 XI. Syn Rafała, kaszt. śremskiego (zob.), i Barbary z Podhajec Wolskiej, przyrodni brat Wacława, kanclerza w. kor. (zob.). W r. 1572 ruszył pod opieką Maksymiliana Słomowskiego za granicę i jesienią t. r. wpisał się na uniwersytet heidelberski. Złączył się tam z nim jego starszy brat Jan. L. przebywał następnie przez pewien czas w Genewie, gdzie zetknął się z Teodorem Bezą, który ofiarował mu „Nowy Testament” z własnoręczną dedykacją. Do kraju wrócił w r. 1575. Z własnym pocztem zbrojnym uczestniczył w wojnach Batorego z Moskwą. Posłował w r. 1587 z woj. sandomierskiego na sejm konwokacyjny, zaś w maju t. r. zjazd Sandomierzan pod Pokrzywnicą, w znacznej mierze dzięki niemu, oświadczył się stanowczo za utwierdzeniem konfederacji warszawskiej. Wobec J. Zamoyskiego zajmował wtedy stanowisko nieprzychylne. Na sejmie elekcyjnym opowiedział się za kandydaturą arcyksięcia Maksymiliana, ale okazywał równocześnie tendencje pojednawcze. Mając po ojcu dobra na Śląsku, był w pewien sposób uzależniony od dworu wiedeńskiego, pieniędzy stamtąd jednak nie brał. Należał do delegacji, która w Ołomuńcu uwiadomiła Maksymiliana o dokonanym wyborze. Jesienią, z własnym oddziałem wojska, stawił się w Mogile na zjeździe stronników arcyksięcia. Słał go Maksymilian w poselstwie do zgromadzonych w Krakowie stanów, ale nie dopuszczono tam L-ego do przedłożenia misji. Posłował z woj. sandomierskiego na sejm 1590/1 r. i wnet po jego zakończeniu, 28 I 1591 r. otrzymał nominację na wojewodę brzeskiego kujawskiego.

Zapewne już wtedy Zygmunt III doceniał umiar polityczny L-ego i niemal stałą jego skłonność do pośredniczenia. Kiedy wiosną t. r. pod wrażeniem zniszczenia zborów w Krakowie i Wilnie odbywały się po województwach zjazdy protestacyjne szlachty innowierczej, L. w czerwcu zwołał do Radziejowa taki zjazd dla Kujaw oraz części Prus i wysłał stąd list na zjazd chmielnicki. W lutym 1592 r. w zjeździe radomskim nie uczestniczył, ale również słał tam list. W czasie uroczystości zaślubin królewskich z arcyksiężną Anną w maju i czerwcu 1592 r. przebywał w Krakowie przy królu i podpisał skierowane do zjazdu jędrzejowskiego posłanie senatorów wzywające do spokojnego rozejścia się. J. Ducker, wysłannik arcyksięcia Maksymiliana, stwierdzał w sierpniu t. r. oddanie L-ego królowi. Należał wówczas L. do tej grupy dawnych «maksymilianistów», którzy jakkolwiek potępiali porozumienie królewskie z arcyksięciem Ernestem, byli jednak stanowczymi przeciwnikami rokoszu i detronizacji. Pod wpływem L-ego sejmik radziejowski poprzedzający sejm inkwizycyjny uchwalił umiarkowaną instrukcję. Na sejmie L. należał do «regalistów», jednak czynniejszej roli nie odegrał. Celem obrony innowierców domagał się obwarowania konfederacji warszawskiej. Posłowie kujawscy powieźli na sejm 1593 r. w instrukcjach prośbę, by król miał na względzie zasługi L-ego, ale sam L. na tym sejmie nie był obecny. W końcu roku w Kaliszu radził z innymi wielkopolskimi senatorami dysydenckimi nad sposobami obrony ich wyznań. W grudniu 1594 r. i w początkach stycznia 1595 r. przebywał w Poznaniu, gdzie wspierał tamtejszych luteranów w ich staraniach o nabycie od P. Czarnkowskiego pałacu Górków. Zapewne wtedy dokonało się zbliżenie między nim a luteraninem Świętosławem Orzelskim, z którym łączyły go od dawna wspólne poglądy polityczne. Omawiali wtedy, jak się zdaje, wzajemne stosunki braci czeskich i luteranów. W Krakowie podczas sejmu w lutym i marcu 1595 r. doradzał stosowanie łagodnych środków przy osądzaniu sprawy tumultu gdańskiego z r. 1593, w czym był zgodny z J. Zamoyskim. Króla uraził jednak utrzymanym w stanowczym tonie upomnieniem, iż winien dotrzymać konfederacji warszawskiej, którą zaprzysiągł. Kwatera L-ego w czasie sejmu stała się ośrodkiem bardzo żywej działalności innowierców.

Kalwini małopolscy już przedtem pozyskali L-ego dla projektu odbycia synodu wyznań uczestniczących w zgodzie sandomierskiej. Teraz za jego pośrednictwem doszło do spotkania E. Glicznera z S. T. Turnowskim i porozumienia między nimi na zasadzie owej zgody. Postanowiono odbyć synod w Toruniu pod przewodnictwem Orzelskiego i poczęto starać się o udział przedstawicieli miast pruskich. W lipcu L. przebywał w Gołuchowie, skąd wysłał do Gdańska D. Mikołajewskiego, seniora kalwinów kujawskich, celem przekonania miast pruskich o potrzebie uznania przez nie zgody sandomierskiej. Sam L. miał osobiście z Gdańskiem dobre stosunki i wstawiał się za tamtejszymi innowiercami w ich zatargach z biskupem o majątek kościoła farnego. W sierpniu w Toruniu w czasie obrad synodu wysiłek L-ego zmierzał głównie ku przełamaniu oporu luteranów niemieckich przeciwnych «konsensowi». Do króla postanowiono wysłać poselstwo z L-m na czele dla przedłożenia krzywd i z prośbą o zachowanie praw. Król odmówił jednak przyjęcia owego poselstwa. Miasta pruskie, mimo apelów L-ego, nie przysłały swych przedstawicieli. L. obok innych podpisał skierowany do nich z synodu apel wzywający do organizowania szkół. Zimę 1595/6 r. spędzał w Wielkopolsce i w Poznaniu; w styczniu, wraz z S. Ostrorogiem, próbował nakłonić do zgody tutejszą opozycyjną grupę niemieckich luteranów. Kiedy się to nie udało, przywiódł do częściowego bodaj wykonania dekret synodalny wymierzony w Pawła Gericiusa, przywódcę opozycji luterańskiej, w czym mu dopomógł Gliczner.

Po synodzie w kołach dworskich podejrzewano L-ego o montowanie opozycji politycznej, czego dowodu dopatrywano się w podjętych przez niego wtedy staraniach o dozbrojenie zamku podhajeckiego. Z sejmu 1596 r. wszedł do komisji dla traktowania z wysłannikami cesarskimi o przymierze przeciwko Turkom. W l. 1597–8 miał szczególnie żywe kontakty z Gdańskiem, dotyczące przede wszystkim spraw kredytowych. Kupował wtedy znaczne dobra na Podlasiu i Wołyniu i potrzebował poważnych zasobów gotówki. W początkach 1599 r. zjechał się na Rusi z K. Radziwiłłem, woj. wileńskim, i księciem K. Ostrogskim, woj. kijowskim, i uzgodnił z nimi odbycie w kwietniu t. r. w Wilnie rozmowy między teologami wyznań reformowanych i prawosławnymi. L. zawezwał na ów zjazd S. T. Turnowskiego i przybył sam w towarzystwie ministrów: Grzegorza z Żarnowca, Marcina Janickiego i Marcina Gracjana Gertycha. Do zbliżenia stanowisk religijnych nie doszło, zdołano tylko utworzyć rodzaj konfederacji politycznej mającej na celu wspólną obronę przed atakami ze strony katolików. L. stanął na jej czele. W jego wileńskiej kwaterze w czerwcu, na krótko przed końcem zjazdu, odbyła się rozmowa braci czeskich z Glicznerem na temat wzajemnych pretensji między dwoma wyznaniami. D. Mikołajewski dedykował L-emu (drukowaną w Baranowie w r. 1607) „Dysputację wileńską”, jaką miał z jezuitą M. Śmigleckim. Do Wielkopolski ściągnął L. ok. r. 1600 działacza różnowierczego Marcina Broniewskiego, chcąc mieć w nim pomoc w kierowaniu sprawami tutejszej reformacji. W r. 1601 otrzymał starostwo grodowe nakielskie, które w r. 1602 cedował M. Walewskiemu. Na sejmie 1604 r. popierał sprawę elektora. Został też wtedy członkiem komisji menniczej. Podczas obrad sejmu 1605 r. zajmował wobec króla stanowisko opozycyjne, ale jego krytyka, jakkolwiek szeroka, pozbawiona była akcentów szczególniej ostrych i obrażających. Nie doradzał reform, chciał jedynie usunięcia tzw. egzorbitancji, nie różnił się więc od większości głosów szlacheckich. Po wybuchu rokoszu stał przy królu, chociaż mówiono i o jego przyjaznych deklaracjach wobec Mikołaja Zebrzydowskiego.

Dziedzicem Baranowa nazwany już w r. 1578, władał L. też i innymi dobrami po ojcu, ale formalne działy z młodszym przyrodnim bratem Wacławem przeprowadzone zostały dopiero w r. 1600, po zamęściu Katarzyny, ich bratanicy po zmarłym bracie Janie, dziedzicu Leszna, 1. v. Tęczyńskiej, 2. v. Czarnkowskiej, i po nabyciu od niej jej udziału w dobrach rodzinnych. Przypadły wtedy L-emu majętności: Leszno, Drzeczkowo i Gołanice w pow. kościańskim i wschowskim, Staw w pow. kaliskim, Płowce i Wołpin w pow. brzeskim i radziejowskim, Baranów w woj. sandomierskim. Miał i Międzybórz na Śląsku, które to dobra sprzedał w r. 1599 Karolowi II księciu oleśnickiemu. Wziął nie tylko to, co mu się należało po ojcu, ale i część nabytą od bratanicy. W zamian za to przejął na siebie wszystkie długi ojcowskie. Biorąc Leszno i Gołanice postąpił zgodnie z zaleceniem odbytej w Poznaniu w r. 1600 konwokacji seniorów braci czeskich, którzy mu radzili trzymać się tych właśnie dóbr, a bratu «apostacie» oddać Gołuchów. L. miał jeszcze ponadto dobra nabyte od spadkobierców drugiej swej żony: Beresteczko na Wołyniu i Włodawę w woj. brzesko-kujawskim. Miał i przejęte ok. r. 1593 macierzyste Podhajce na Podolu, z zamkiem obronnym, który ufortyfikował i opatrzył załogą, a o «armatę» starał się w Elblągu. Tylko z rzadka przebywał w Wielkopolsce. Jego główną siedzibą był Baranów, gdzie w l. 1585–95 Santi Gucci stawiał zamek. L. zgromadził w nim wielką i cenną bibliotekę. Przebudowano wówczas również zbór – dawny kościół farny. Baranów stał się wtedy ważnym centrum reformacji. Istniała tam szkoła, ministrem był Maciej Rybiński, tłumacz psałterza, późniejszy senior wielkopolski (w r. 1604 odbył się synod).

L. łączył przywiązanie do wiary z nader czynną postawą w jej obronie, ale i z lojalnością wobec króla bez względu na jego religię. Cieszył się powagą i szacunkiem powszechnym, także i u dworu. Trudno jednak mówić, by wszystkie polityczne wystąpienia L-ego były podporządkowane celom religijnym. Nie można do tego zaliczyć jego sympatii prohabsburskich, chyba płynących z tradycji rodzinnej. Współcześni zwali L-ego «Litterarum et litteratorum patronus et fautor». Miał niewątpliwie bardzo wielkie zrozumienie dla wartości studiów naukowych. Dawał pod tym względem dokładne wskazówki wychowawcom swych synów. Słał za granicę licznych stypendystów, by ich kształcić na uniwersytetach w Lipsku, Wittenberdze, Altdorfie, Heidelbergu, Strasburgu, a na zakończenie studiów wszystkich kierował do Bazylei pod opiekę profesora teologii J. J. Grineusa. M. G. Gertych, J. Turnowski, J. Wolphagius, J. Musonius zdobywali tam za pieniądze L-ego wykształcenie teologiczne, aby potem w kraju pełnić obowiązki duchownych. Po przejęciu Leszna L. potwierdził w r. 1601 tamtejszym braciom czeskim przywilej ojcowski z r. 1580. Przyczynił się do spolonizowania zboru i gminy braci czeskich w Lesznie. Andrzej Musonius, rektor szkoły, został pierwszym polskim kaznodzieją i ministrem świeżo założonej polskiej gminy, bo dotychczas istniała tam jedynie gmina niemiecka. Wiele uwagi poświęcił szkole leszczyńskiej, w ostatnich dziesięcioleciach zupełnie zaniedbanej. Zreformował ją wedle wzorów szturmowskich i uposażył w r. 1604, fundując jednocześnie alumnat dla 15 uczniów. Pod nazwiskiem L-ego z drukarni Sartorina w Legnicy wyszedł „Cursus studiorum”, tj. tygodniowy plan lekcji szkoły leszczyńskiej. W Lesznie w pobliżu zamku wystawił niewielką kaplicę dla tamtejszych Polaków katolików. L. zmarł w Beresteczku 24 VII 1606, pochowany został w Baranowie. Zabronił okazałego pogrzebu.

Pierwszą żoną L-ego, zaślubioną zapewne ok. r. 1578, była Anna Firlejówna, córka Andrzeja, kaszt. lubelskiego (zob.), zmarła w r. 1588 (między 17 II a 15 III). Po raz drugi L. ożenił się w r. 1596 z ks. Teodorą Sanguszkówną, córką Romana, woj. bracławskiego, wdową po Stanisławie Radzimińskim, woj. podlaskim, i po księciu Aleksandrze Prońskim, kasztelanie trockim, zmarłą w r. 1598, krótko przed 16 IV. Trzecią żoną była katoliczka Zofia Opalińska, córka Jana, kaszt. rogozińskiego (zm. 1629). Fundowała ona w Lesznie kościół Św. Ducha i Św. Barbary, której to fundacji syn Jan nadał formę prawną w r. 1645. Z pierwszego małżeństwa byli synowie: Rafał, woj. bełski (zob.), i młodo zmarły we Francji Andrzej, oraz córki: Barbara, wydana 14 V 1600 r. za Feliksa Słupeckiego, i Katarzyna, która zaślubiła 30 I 1611 r. Fabiana Cemę. Z Opalińską miał L. trzech synów: Jana, kanclerza w. kor. (zob.), Przecława, wojewodę dorpackiego (zob.), i Wacława prymasa (zob.).

Estreicher; Boniecki; Niesiecki; Paprocki; Żychliński; – Barwiński E., Zygmunt III i dyssydenci, „Reform. w Pol.” T. 1: 1921; Bidlo J., Jednota bratrská v prvním vyhnanství w Polsce, Praha 1932 IV; Gąsiorowski A., Hrabiowski tytuł Leszczyńskich, Studia i Mater. do Dziej. Wpol. i Pomorza, P. 1971 XX; Gostyński T., Guerquin B., Zamek renesansowy w Baranowie, „Biul. Hist. Sztuki” R. 15: 1933 nr 3/4 s. 97–104; Karwowski S., Archiwum Leszczyńskich, „Przegl. Wlkp.” 1914 nr 23; tenże, Leszczyńscy h. Wieniawa, „Mies. Herald.” R. 7: 1914 s. 116–8; Kot S., Słupeccy w ruchu reformacyjnym, „Reform. w Pol.” R. 4: 1926; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, IV; Lepszy K., Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego, Kr. 1939; tenże, Walka sejmowa o konfederację warszawską, „Odr. i Reform. w Pol.” R. 4: 1959; tenże, Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, Kr. 1929; Łukaszewicz J., Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, P. 1859 II 296, 297; tenże, O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiej Polsce, P. 1835 s. 137, 141, 147–68, 172–87, 435; Maciszewski J., Wojna domowa w Polsce (1606–1609), W. 1960 cz. I; Nowacki J., Archidiecezja poznańska, P. 1964 II; Sipayłłówna M., Działalność kulturalna rodu Leszczyńskich, „Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk” 1935; taż, Stosunki Leszczyńskich z uniwersytetem bazylejskim, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 8: 1963; Strzelecki A., Sejm z r. 1605, Kr. 1921; Szelągowski A., Śląsk i Polska wobec powstania czeskiego, Lw. 1904 s. 30, 31; Tyc A., Próby utworzenia akademii protestanckiej, „Reform. Pol.” T. 4: 1926; Urban W., Daty życia niektórych osób z XVI w. związanych z Krakowem, „Biul. B. Jag.” R. 41: 1991 z. 1–2 s. 90; Voigt T., Aus Lissas erster Blütezeit, Lissa 1906 s. 33, 34; Votschke T., Graf Andreas v. Lissa, „Aus Posens Kirchlicher Vergangenheit” R. 4: 1914; tenże, Das Lissaer Gymnasium am Anfange des siebzehnten Jahrhunderts, „Zeitschr. d. Hist. Gesellschaft f. d. Provinz Posen” Bd 21: 1906; – Archiwum domu Sapiehów, Oprac. A. Prochaska, Lw. 1892 I; Bielski, Kronika; Heidenstein R., Dzieje Polski, Pet. 1857 II 306, 379, 380; Die Matrikel d. Universität Heidelberg, Heidelberg 1886 II; Script. Rer. Pol., VIII 101, 179, 214, XX 241, 319, 435; Starowolski, Monumenta Sarmatarum, s. 322; Turnowski J., Homilia sacra in funere Ill. et Mag. D. D. Andreae comitis de Lessno, Gd. 1607; Węgierski A., Libri quatuor Slavoniae reformatae, Amstelodami 1679 s. 388; – Arch. Państw. w P.: Nakło Grodz. 40 k. 400, Poznań Grodz. 21 k. 346v., 731, 26 k. 213v., 33 k. 529v., 34 k. 250v., 42 k. 115, Pyzdry Grodz. 51 k. 17v., Wschowa, Grodz. 11 k. 306; B. Czart.: rkp. 304, 2580; B. Kórn.: rkp. 1902; B. Raczyńskiego: rkp. nr 46 k. 7, 8, 10, 13, 21, 28, 29, 41; B. Uniw. Warsz.: rkp. Synod 68 k. 1–2.

Włodzimierz Dworzaczek