Sapieha Andrzej h. Lis (zm. 1621), podczaszy lit., kasztelan miński, potem wojewoda połocki, następnie smoleński. Był synem woj. nowogródzkiego Pawła (zob.) i jego drugiej żony Aleksandry z Chodkiewiczów, przyrodnim bratem woj. witebskiego Mikołaja (zob.) i woj. mińskiego Bohdana (zob.).
W młodym wieku otrzymał S. starostwo rumborskie w Inflantach, które 15 VI 1575 oddał w arendę na dwa lata Janowi Chodkiewiczowi, administratorowi Inflant. Służył wówczas jako rotmistrz jazdy w wojsku lit. i brał udział w walkach z Moskwą w obronie Inflant. W początku października 1578 znajdował się ze swoją rotą pod Rygą, pełniąc funkcję porucznika (zastępcy) hetmana lit. Mikołaja Radziwiłła «Rudego». Gdy ok. 15 X wojska moskiewskie obiegły Wenden (Kieś), hetman wysłał S-ę na odsiecz tego zamku. Wraz z posiłkami Macieja Dembińskiego, szlachtą inflancką i oddziałem szwedzkim pod komendą J. Boye’go (w sumie ok. 5–6 tys. wojska) rozbił S. 21 X kilkakrotnie liczniejsze (ok. 18 tys.) siły moskiewskie, biorąc do niewoli wielu jeńców (m. in. wodzów: P. Tatiewa i W. Worońcowa), a także zdobywając kilkadziesiąt dział i moździerzy. Zwycięstwo to zyskało duży rozgłos, sławił je Jan Radwan w poemacie „Radivilias…” (w wierszu „Sława na szczęśliwe zwycięstwo […] hetmana litewskiego ze dwudziestu czterech tysięcy Moskwy pod Kiesią porażonej […] przez porucznika swego pana Andrzeja Sapiehę wojewodzica nowogródzkiego”). W nagrodę Stefan Batory obdarował S-ę złotym łańcuchem z «klejnotem» Królestwa. W kwietniu 1579 brał S. udział w podziale majątku po ojcu i wkrótce wybierał się do Włoch. Z tego powodu graniczne star. rumborskie przekazano w «dzierżenie» Janowi Chodkiewiczowi. Gdy w końcu t.r. (już po powrocie z zagranicy) S. upomniał się o jego zwrot, Stefan Batory 5 I 1580 zamienił mu je na dożywotnią pensję w wysokości 400 kóp gr. lit. rocznie, płatną z dochodów star. grodzieńskiego.
Żonaty (od r. 1570) z Krystyną, córką star. chęcińskiego Stanisława Dembińskiego (zob.), często przebywał S. w Krakowie; od r. 1584 był wraz z żoną dobrodziejem krakowskich jezuitów, oboje należeli do Bractwa Miłosierdzia przy kościele św. Barbary. Po objęciu tronu polskiego przez Zygmunta III S. próbował go sobie zjednać przez swego wpływowego kuzyna kanclerza Lwa Sapiehę. Starania te szły jednak dość opornie; król nie uwzględnił zabiegów S-y o urząd łowczego lit., nadając mu 30 III 1588 mniej intratne stolnikostwo lit., którego S. nie przyjął (objął je wkrótce Krzysztof Dorohostajski). Zadowolił go dopiero 10 V t. r. urząd podczaszego lit. Nie udało się natomiast S-że odzyskać star. rumborskiego; naciskany w tej kwestii przez Lwa Sapiehę, król uchylił się od wyraźnej decyzji i obiecał jedynie pamiętać o zasługach S-y. Dn. 29 V 1592 został S. mianowany kasztelanem mińskim (w przywileju przypomniano zwycięstwo pod Wenden), a wkrótce – 26 VII t. r. przyznał król S-że ciwuństwo ejragolskie, S. odmówił jednak jego przyjęcia. T. r. przebywał we Włoszech, wpisał się do ksiąg nacji polskiej uniw. padewskiego.
S. uczestniczył w sejmie 1597 r., lecz przybył nań już po wotowaniu. T. r. Lew Sapieha starał się dlań o woj. połockie, mając w tym względzie poparcie mieszczan połockich. Nominację na to województwo dostał S. 23 VII 1597. Był na sejmiku przedsejmowym w Połocku 27 I 1598, na którym przewagę mieli różnowiercy; zakwestionował na nim wybranie na obu posłów protestantów, domagając się aby jeden z wybranych był koadiutorem. Gdy zebrani się nie zgodzili, wniósł do grodu połockiego prostestację przeciw dokonanemu wyborowi posłów i przeciw instrukcji poselskiej, zredagowanej przez różnowierców. Na sejm t. r. przybył znowu z opóźnieniem i nie brał udziału w wotach. Po sejmie odjechał do Połocka i zajął się zabezpieczaniem granicy z Moskwą, zaniepokojony sytuacją w państwie moskiewskim po śmierci cara Fiodora oraz mnożącymi się zatargami na pograniczu. Przed 10 X 1598 zwołał zjazd szlachty woj. połockiego w celu obmyślenia środków na obronę w wypadku najazdu moskiewskiego. Szlachta zezwoliła mu użyć na ten cel jedynie niewykorzystane sumy z dotychczasowych poborów, co S. uznał za niewystarczające i zwrócił się o pomoc do woj. wileńskiego Krzysztofa Radziwiłła. W sporze pomiędzy Zygmuntem III a opozycją lit. w sprawie nominacji na biskupstwo wileńskie Bernarda Maciejowskiego poparł, wbrew większości senatorów lit., króla, godząc się na tę nominację. W lipcu 1599 doszło do konfliktu między S-ą a mieszczanami połockimi, protestującymi przeciw zmuszaniu ich przez urzędników S-y do przestrzegania nowego kalendarza (gregoriańskiego). S. szukał pomocy u Lwa Sapiehy, któremu przez swoich posłów skarżył się, iż mieszczanie połoccy nie chcą przestrzegać świąt rzymskokatolickich i grożą odmówieniem posłuszeństwa urzędowi wojewodzińskiemu. Zawiadamiał zarazem swego kuzyna o silnych w Połocku sympatiach promoskiewskich. W r. 1600 brał S. udział w sejmie walnym. T. r. rozpoczął starania o korzystne odsprzedanie urzędu woj. połockiego. Mylna zapewne jest informacja Kazimierza Kognowickiego, że S. zaciągnął się w r. 1602 na wojnę ze Szwedami w Inflantach.
W r. 1603 zjechał S. do Krakowa, nosząc się z zamiarem wyjazdu do cieplic «dla poratowania zdrowia». Pozostał jednak w Krakowie, skąd kontynuował starania o odsprzedanie woj. połockiego, lecz miał poważne trudności ze znalezieniem chętnych do tej transakcji. Proponował dzierżawę Lwu Sapieże, gotów był odstąpić je za 4 tys. złp. innemu kuzynowi, koniuszemu lit. Pawłowi Stefanowi Sapieże. Uskarżał się wówczas na swój podeszły wiek i choroby, które uniemożliwiają mu pełnienie trudnych obowiązków. W jednym z listów do Lwa Sapiehy, którego winił o spowodowanie swej kłopotliwej sytuacji («Pan Bóg […] przez WMci posadził mię na tem województwie, a da Pan Bóg nie myśliłem o nim…») stwierdzał: «tam na Ukrainę potrzeba nie starego, nie chorego, nie chromego ani ślepego, czem mię wszystkim Pan Bóg nawiedził». Pomysł, by zamienić woj. połockie na wakujące właśnie (1604) trockie odrzucił jednak, uznając, iż zamiana ta byłaby niekorzystna finansowo. Molestując tak Lwa Sapiehę, nie chciał natomiast korzystać z pomocy panów kor., jak mu to sugerował Lew, ani nawet z ofiarowanej protekcji kard. Bernarda Maciejowskiego (grudzień 1604). Siedząc w Krakowie i wzbraniając się przed powrotem do Połocka, pisał jednocześnie: «tu w Polszcze bardzo mię tęskno, ni o czem myślę, jeno jakoby się do Litwy wrócić».
W sejmach z l. 1605 i 1606 udziału najprawdopodobniej nie brał, nie wiadomo też, gdzie przebywał w okresie rokoszu sandomierskiego. Autor regalistycznej satyry pt. „Imago votorum totius senatus regni Poloniae cum rege Sigismundo Tertio…”, powstałej po zjeździe lubelskim 1606 r., wymienił go wśród wotujących na sejmie 1606 r., przypisując mu sentencję o skromności prawych i zuchwałości występnych. W r. 1608 przebywał za granicą, pisał t. r. z Ingolsztadtu do Lwa Sapiehy. W r. 1609 wrócił do Połocka, gdzie rychło ponownie popadł w konflikt z mieszczanami. Chcąc być może zachęcić S-ę do pozostania w Połocku, nadał mu król 28 VII 1611 leżącą w star. połockim wieś Czernice. Wkrótce S. znowu zjechał do Krakowa i wznowił zabiegi o sprzedaż województwa. Gotów był je kupić za 12 tys. złp. Korsak (zapewne Józef, kaszt. połocki), ale jego kandydatura nie odpowiadała królowi. S. upominał się nadto, daremnie, o należną mu ze skarbu pensję za star. rumborskie. Dopiero w r. 1613 udało mu się, dzięki pośrednictwu Lwa Sapiehy, sprzedać woj. połockie kniaziowi Michałowi Druckiemu Sokolińskiemu za 12 tys. złp.
W wyniku przeprowadzonego w r. 1579 działu dóbr ojczystych wziął S. majątek Wisznice z dworem i należącymi doń siołami w woj. brzeskim lit. oraz leżące nad Niemnem (na granicy woj. trockiego ze Żmudzią) Sapieżyszki z dworem Dewiakgolskim i Giełdygołdyszki, a także kamienicę w Kownie, w pobliżu klasztoru Bernardynów. Majętności te S. wkrótce odsprzedał (nadniemeńskie weszły w l. 1584–6 w posiadanie kniaziów Massalskich, Wisznice kupił w r. 1588 brat S-y – Mikołaj). W tym czasie miał S. nadto działy w rodzinnych dobrach w pow. brasławskim (w tzw. Drujszczyźnie), które w r. 1588 odstąpił Lwu Sapieże, od którego z kolei kupił w r. 1597 za 4 tys. kóp gr. lit. dobra Biełę i Załady koło Borysowa. Wyzbywając się posiadłości na Litwie, kupował S. lub brał w dzierżawę majątki w Koronie. Na Podlasiu (w r. 1601 kupił tam Horbowo) oraz głównie w woj. krakowskim, gdzie należały doń m. in. Korabniki (1585), Kobierzyn (1591), Witulin i Ossowa Łąka (1600), Kossocice, Soboniowice (1604). Przed r. 1585 zadłużył się u S-y na 14 tys. złp. Seweryn Boner, przyszły kaszt. krakowski. Dług ten przejął zapewne później kaszt. żarnowski Jan Myszkowski, który w r. 1588 składał zobowiązanie zwrócenia go S-że w r. 1589. Dn. 21 X 1591 wniósł przeciwko S-że protestację w Wiślicy Adam Mogilnicki, sługa marszałka lit. Albrychta Radziwiłła o to, iż arendowawszy swą majętność Kobierzyn w woj. krakowskim jego panu, wywiózł S. przedtem kobierce, obrazy i sukna z dworu kobierzyńskiego. Z nadania królewskiego miał S. jedynie wspomniane już star. rumborskie oraz dwór Gulbin w woj. wileńskim (1588) i Czernice (1611). W dawniejszej literaturze mylnie przypisywano mu posiadanie star. rzeczyckiego i samborskiego, a także urząd woj. nowogródzkiego.
Szymon Starowolski wychwalając (w „Sarmatiae bellatores”) zwycięstwo S-y pod Wenden pisał, iż był «otoczony powszechnym szacunkiem z powodu wielkich darów umysłu, rozsądku i nauki», i uznał go za męża «zdolnego do prowadzenia spraw wielkiej doniosłości». Wydaje się jednak, iż S. swoje awanse zawdzięczał jedynie rodzinnym koligacjom, a zwłaszcza protekcji Lwa Sapiehy, a jego wygórowane ambicje, kłopoty majątkowe i ciągłe zabiegi o pieniądze i nadania sprawiały, iż niezbyt mile widziano go na dworze. Wielkim zaskoczeniem było mianowanie S-y, dobrze już posuniętego w latach i schorowanego, na woj. smoleńskiego w r. 1621, gdy powszechnie spodziewano się, iż urząd ten dostanie Aleksander Gosiewski. Województwa smoleńskiego S. zapewne nie zdążył nawet objąć; zmarł przed 11 X 1621, kiedy to przywilej na to województwo otrzymał z kolei kniaź Michał Drucki Sokoliński.
S. był żonaty dwukrotnie. Jego pierwszą żoną (w r. 1569 kwitował odbiór jej posagu) była Maryna (zm. ok. 1570), córka woj. wołyńskiego Aleksandra Czartoryskiego (zob.). Drugą – wspomniana już Krystyna Dembińska (zm. 1615).
Z pierwszego małżeństwa nie pozostawił S. potomstwa. Z drugą żoną miał co najmniej siedmioro dzieci, z których dwoje (syn Stanisław i córka Dosia) zmarło w dzieciństwie. Z pozostałych pięciu córek Aleksandra (zm. 15 II 1615 w Wrzeszczowie) była 1.v. drugą żoną Hieronima Gostomskiego (zob.), 2.v. – Stanisława Lasockiego, kaszt. czerskiego. Cztery córki S-y zostały benedyktynkami: Anna, Marianna (zm. 1633) w r. 1595, Jadwiga w r. 1609 wstąpiły do klasztoru w Chełmnie, Krystyna (zm. 1640) – do klasztoru w Staniątkach (ok. 1604).
Imaginacyjny portret S-y (wg rys. Wojciecha Gersona) zamieścił Julian Bartoszewicz w swoim dziele „Hetmani polscy koronni i Wielkiego Księstwa Litewskiego” (W. 1860–6).
Portret S-y z galerii kodeńskicj (podpisany „Andreas 1. Exercit. M.D.L. Dux 1606”) w Muz. Narod. w Przemyślu; – Estreicher; Enc. Wojsk., IV (Kieś), VII 399; Słown. Geogr. (Sapieżyszki, Wisznice); Boniecki, IV 211, VI 346, XIII 395; tenże, Poczet rodów; Dworzaczek; Kojałowicz, Compendium; Labarre de Railliocourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 (błędne informacje); Niesiecki, I 194 (mylnie jako woj. nowogródzki), s. 226 (jako woj. miński), VI 25, VIII 268–9; Paprocki; Sapiehowie; Żychliński, IV 265, VIII 21, IX 199; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Hist. dyplomacji pol., II 60, 65; Jarmiński L., Bez użycia siły. Działalność polityczna protestantów w Rzeczypospolitej u schyłku XVI wieku, W. 1992 s. 213–14, 221; Kaczorowski W., Senatorowie na sejmach z l. 1587/8–1609, Zesz. Nauk. WSP w Opolu Nr 27, Historia, Opole 1990 s. 24–7; Kognowicki K., Żywot Lwa Sapiehy, Radom 1830 I 245; Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XVII cz. 1 s. 68, XVIII cz. 2 s. 87; Książka pamiątkowa Arcybractwa miłosierdzia […] w Krakowie…, Kr. 1884 s. 3, 82; Olejnik K., Stefan Batory 1533–1586, W. 1988 s. 141; Pietrzak J., Po Cecorze i podczas wojny chocimskiej. Sejmy z lat 1620 i 1621, Wr. 1983 s. 129; Rzońca J., Rzeczpospolita w latach 1596–1599, Opole 1990 s. 94; tenże, Sejmy z lat 1597 i 1598. Cz. 1, Bezowocny sejm z 1597 r., W. 1980 s. 116; Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeńki, P. 1965 s. 22–3; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XXIV 507; Akty Zap. Ross., III nr 105; Archiwum domu Sapiehów, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1892 I z indeksu s. 28, 46, 96, 155, 221–2, 417, 446–8; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Kronika z czasów króla Stefana Batorego 1575–1588, Wyd. H. Barycz, Arch. Kom. Hist., Kr. 1939 XV 399–400; Lubieniecki A., Poloneutychia, W.-Ł. 1982 s. 74 (mylnie w komentarzu jako Andrzej, woj. mścisławski); Misztolt A. A., Historia […] domus Sapiehanae…, Wil. 1724 Cz. 3; Ostrowski-Danejkowicz, Swada, I 200–1; Pamiętnik Teodora Jewłaszewskiego, Wyd. T. Lubomirski, W. 1860 s. 63 (mylna informacja); Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego 1606–1608, Wyd. J. Czubek, Kr. 1918 II 12; Paszkowski M., Threny żałobne na śmierć Chrystyny z Dembian Sapieżynej, Kr. 1616; Sapieha J. F., Annotacje historyczne o początku, dawności, zacności, heroicznego i wielce sławnego w Królestwie polskim orderu kawalerów Białego Orła przez najjaśniejszego KJM. Augusta II z rozmaitych rewolucji windykowanego…, W. 1730 s. 96–7, 178; Starowolski S., Wojownicy sarmaccy, Wyd. J. Starnawski, W. 1978 s. 252; Wielewicki, Dziennik, I–III; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 394, Dz. V nr 14931 (zob. korespondencję P. Stabrowskiego z K. Radziwiłłem z 27 I 1598), Metryka Kor. 135 k. 330–337, nr 136 k. 309; AP w Kr. Oddz. na Wawelu: Inscr. Castr. Crac. 167 s. 1965, 169 s. 934, Rel. Castr. Crac. 31 s. 395, 404, Terr. Crac. 80 s. 1136, 84 s. 475; B. PAN w Kr.: rkp 344 nr 7, rkp. 351 k. 70–71, 87–88 (listy S-y); B. Narod.: BOZ rkp. 942 k. 66, 79–80, 85, 89, 92–93, 107–108, 122, 144 (listy S-y do Lwa Sapiehy); – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę (mylna informacja o autorstwie wiersza o zwycięstwie pod Wenden); – Informacje Małgorzaty Borkowskiej na podstawie żarnowieckiej kartoteki zakonnic polskich.
Mirosław Nagielski