Samotyhowa z Miłkowskich 1. v. Jełowicka Aniela, imię używane Nela, pseud. Konrada Radwan, krypt. N. M. (1876–1966), nauczycielka, popularyzatorka sztuki, działaczka społeczna. Ur. 26 XI w Nizgórcach na Kijowszczyżnie, była córką Oktawiana Miłkowskiego, administratora majątków ziemskich, stryjecznego brata Zygmunta Miłkowskiego (zob.), i Idalii z Chodossowskich, siostrą Jana Miłkowskiego (zob.).
Uczyła się w Szkole Muzycznej w Żytomierzu, a następnie ukończyła szkołę średnią Izabeli Smolikowskiej w Warszawie i 8 klasę IV Warszawskiego Żeńskiego Gimnazjum Rządowego. W l. 1895–9 studiowała przyrodę na uniwersytecie w Genewie, w r. 1898 uzyskała tytuł bachelier ès sciences physiques et naturelles. Podjętej pracy doktorskiej z zakresu botaniki nie ukończyła. Po powrocie do Warszawy uczyła w l. 1899–1901 algebry i geometrii w tajnej szkole Stefanii Sempołowskiej, a równocześnie wykładała na kursach bezpłatnych Cecylii Śniegockiej. W l. 1903–7 uczyła fizyki, chemii i matematyki w szkole Emilii Pankiewiczówny, będąc równocześnie w l. 1905–7 nauczycielką na kursach dla wychowawczyń Stanisława Karpowicza, a w l. 1906–7 w gimnazjum Julii Jankowskiej-Statkowskiej i na Wyższych Kursach Pedagogicznych Jana Miłkowskiego. Należała w r. 1904 (nosiła wtedy nazwisko Jełowicka) wraz z Stanisławem Kalinowskim, Stefanią Sempołowską i Heleną Radlińską do założycieli Koła Wychowawców i po wybuchu strajku szkolnego brała udział w organizacji kompletów uczniowskich, urządzaniu zebrań rodzicielskich i imprez dochodowych, a także w pisaniu odezw. Reprezentowała Koło Wychowawców na Zjeździe Związku Tow. Samopomocy Społecznej w r. 1905. Była również członkiem Tow. Pedagogicznego, założonego przez S. Karpowicza. W r. 1907 wyjechała do Belgii i do r. 1914 studiowała na Kursach Historii Sztuki i Archeologii w Brukseli. Była wraz z Juliuszem Kadenem-Bandrowskim, Marią Szumską (późniejszą Dąbrowską), Marianem Dąbrowskim, Erazmem Samotyhą (swym późniejszym mężem) i in. współzałożycielką w r. 1910 Tow. im. J. Lelewela w Brukseli, mającego na celu pracę samokształceniową i oddziaływanie w duchu niepodległościowo-demokratycznym na studiującą w Belgii młodzież polską. Od tego okresu życia datuje się jej przyjaźń z Marią Dąbrowską, która wielokrotnie w swoich „Dziennikach” pisała ciepło o obojgu Samotyhach (np. «zawsze bytowali w jakiś anielski, właściwy sobie, a na mnie dziwnie kojąco działający sposób», I 360), a na innym miejscu o S-ej: «Jest bardzo zdolna i wiele z niej – tak jak i z jej uroków – się zmarnowało» (II 217).
Przesyłała z Belgii w l. 1910–13 korespondencje do „Kuriera Warszawskiego”, podpisywane nazwiskiem panieńskim N. Miłkowska. Pisywała też artykuły o tematyce przyrodniczej do „Wszechświata”, a sprawozdania z wystaw artystycznych i artykuły o działalności zachodnioeuropejskich artystów i literatów do dodatku literackiego „Nowej Gazety” (m. in. duży artykuł o Emilu Verhaerenie w r. 1910), a także do „Sfinksa” (m. in. artykuł pt. Leonardo da Vinci 1911 z. 38–41, podpisany: N. Miłkowska). Opublikowała kilka artykułów w „Gazecie Robotniczej” pod pseud. Konrada Radwan. Publikowała także prace w „Z daleka i z bliska” oraz w „Bluszczu”. W r. 1913 wygłosiła cykl odczytów o malarstwie niderlandzkim XV w. w Międzynarodowym Fakultecie Pedologicznym w Brukseli, kierowanym przez Józefę Joteykównę.
W lutym 1914 powróciła do Warszawy. Wygłosiła cykl odczytów ilustrowany przezroczami o miastach belgijskich oraz opublikowała w „Sztuce” artykuł o Hieronimie Boschu, a w „Świecie” artykuł o koncertach dzwonów w Malines. Od września t. r. była sekretarką Wyższych Kursów Pedagogicznych J. Miłkowskiego, od r. szk. 1916/17 prowadziła na tych kursach seminarium z historii sztuki, a w l. 1917–22 była z wyboru Rady Pedagogicznej ich kierowniczką. Była współorganizatorką w r. 1916 Kursów dla Dorosłych m. st. Warszawy, członkiem Rady Pedagogicznej, przez ok. 10 lat prowadziła w ramach tych kursów akcję odczytową na terenie Warszawy. W l. 1918–24 uczyła przyrody w Państwowym Seminarium dla Ochroniarek w Warszawie, a w l. 1922–32 uczyła tego przedmiotu w prywatnych gimnazjach warszawskich Janiny Tymińskiej, Jadwigi Taczanowskiej i Anieli Hoene-Przesmyckiej.
Dn. 6 IV 1926 S. poślubiła Erazma Samotyhę. W styczniu 1927 otrzymała dyplom uprawniający do nauczania przyrody w szkołach średnich i seminariach nauczycielskich. W tym okresie działała również w sekcji kulturalnej Związku Nauczycielstwa Polskiego oraz w Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet, a w l. 1926–36 w Tow. Kultury Etycznej im. E. Abramowskiego. Jej odczyt, wygłoszony 20 XI 1928 pt. Edward Abramowski i jego poglądy na znaczenie dobra i piękna w przebudowie życia, ukazał się w r. 1931 drukiem (W). Również w t. r. ogłosiła broszurę pt. Potrzeba kultury i piękna w dzisiejszym życiu Polski (W.). Opracowała życiorys S. Karpowicza (w: S. Karpowicz, „Wybór pism”, W. 1929), a dla PSB życiorys Mariana Dąbrowskiego, męża Marii (t. V, 1939–46). W r. 1932 zerwała całkowicie z nauczaniem przyrody, a zajęła się popularyzacją i propagandą sztuki. W l. 1932–5 prowadziła seminarium z historii sztuki w Instytucie Pedagogiki Specjalnej, a w l. 1933–9 była członkiem Rady Instytutu Propagandy Sztuki (IPS), organizowała i oprowadzała wycieczki młodzieży i dorosłych po muzeach sztuki i wystawach IPS, wygłaszała odczyty z dziedziny sztuki w Warszawie i na prowincji, a także pogadanki radiowe. W listopadzie 1935 otrzymała srebrny wawrzyn akademicki Polskiej Akademii Literatury. W l. 1937–9 była członkiem komisji kulturalno-artystycznej ASP w Warszawie. Opublikowała w tym okresie wiele artykułów z dziedziny sztuki, sprawozdań z wystaw artystycznych w „Arkadach”, „Gazecie Polskiej”, „Gazecie Robotniczej”, „Głosie Prawdy”, „Kamerze”, „Kobiecie Współczesnej”, „Kurierze Warszawskim”, „Kulturze”, „Niepodległości”, „Nowej Gazecie”, „Pionie”, „Pracy Obywatelskiej”, „Prawdzie”, „Rodzinie Wojskowej”, „Sfinksie”, „Sztuce”, „Świecie”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Wszechświecie” i in.
Lata okupacji niemieckiej 1939–44 spędziła S. w Warszawie. W czasie powstania 1944 przebywała wraz z mężem na Mokotowie, skąd 19 VIII zostali wyrzuceni przez Niemców i osiedli w Piastowie koło Warszawy. S. uczyła tam języka francuskiego na tajnych kompletach, a od marca 1945 w miejscowym liceum. W sierpniu 1945 powróciła do Warszawy i od jesieni t. r. współpracowała z Tow. Uniwersytetów Robotniczych (TUR), gdzie była członkiem komisji kulturalno-oświatowej, i Organizacją Młodzieży TUR. Wygłaszała w placówkach TUR liczne odczyty, a także pogadanki w Polskim Radio, m. in. w r. 1946 cykl odczytów o malarstwie XIX w. Opracowała też 3 scenariusze filmów oświatowych o sztuce, z których projekt filmu o Aleksandrze Gierymskim został nagrodzony. S. publikowała artykuły w „Wiedzy i Życiu” i „Życiu Warszawy”. W l. 1951–6 została odsunięta od wszelkiej działalności odczytowej i publicystycznej. W tym czasie napisała broszurę popularnonaukową Patrzymy na obrazy (W. 1956, Wyd. 2, W. 1958), a w kilka lat później wydała obszerną pracę Malarstwo zachodnioeuropejskie. Popularny zarys rozwoju form malarskich od katakumb do połowy XX wieku (W. 1964, Wyd. 4, W. 1978); kiedy miała ukazać się druga z tych prac, M. Dąbrowska zanotowała: «Fenomen ta Nela! Ma co najmniej lat 88, jeśli nie więcej […]. A teraz ma już w korektach książkę „Historia form malarskich” […]. Dom Książki ma już zamówienie na 17 tysięcy egz.! To się nazywa sukces niebywały i „unikalny”, jak się dziś mówi» („Dzienniki” V 280–1). W r. 1960 S. opublikowała w pracy zbiorowej „Życie i działalność Stefanii Sempołowskiej” (W.) swe wspomnienia pt. Panna Stefania. Subiektywny portret wspomnieniowy. W ostatnich latach życia prowadziła popularyzatorskie wykłady z historii sztuki dla prywatnych słuchaczy. Pozostawiła m. in. wspomnienia z l. 1892–1966 (z przerwami), nieregularnie prowadzone dzienniki i zapiski (znajdują się w B. Narod., tu także korespondencja, wykłady i pogadanki S-ej). S. zmarła w Warszawie 16 X 1966 i pochowana została na cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim.
S. była dwukrotnie zamężna. Pierwszym mężem był Zdzisław Jełowicki, drugim Erazm Samotyha (26 III 1886 – 2 VI 1963), nauczyciel przyrody w warszawskich szkołach średnich, m. in. w gimnazjum Reginy Gaczeńskiej i Eweliny Kacprowskiej, Gimnazjum im. A. Mickiewicza i Gimnazjum im. T. Reytana. S. dzieci nie miała.
Postać S-ej wprowadził, pod nazwiskiem Tyhańska, Juliusz Kaden Bandrowski do swej powieści „Proch” (1913).

Bibliogr. Warszawy, za l. 1919–28, 1929–44, 1944–53; Enc. Warszawy; Zagórowski, Spis nauczycieli; – Hulewicz J., Ruch filarecki polskiej młodzieży uniwersyteckiej w Belgii jako środowisko młodzieńcze Marii Dąbrowskiej, w: Pięćdziesiąt lat twórczości Marii Dąbrowskiej, W. 1963; Poczet kobiet polskich, „Przyjaciółka” 1971 nr 36 s. 9; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Radlińska H., Z dziejów pracy społecznej i oświatowej, Wr. 1964; Wojnar I., Pionierka wychowania przez sztukę, „Literatura” 1977 nr 10 s. 14; – Dąbrowska M., Dzienniki, W. 1988 I–V (fot. I 148); Dąbrowski, Czerwona Warszawa; Nałkowska Z., Dzienniki czasu wojny, W. 1970; Radlińska H., Wspomnienia uczennicy i nauczycielki, „Niepodległość” 1932 t. 6 s. 46–7; – „Stolica” 1963 nr 27 (nekrolog męża S-ej); „Tyg. Powsz.” 1967 nr 3; „Życie Warszawy” 1963 nr 133 (nekrolog męża S-ej); – B. Jag.: rkp. 7450 IV; B. Narod.: rkp. 7577 t. 37, rkp. 11003–11008, 11010–11022, 11024–11041, 11045.
Stanisław Konarski