Lubomirski Antoni h. Szreniawa (1718–1782), wojewoda lubelski, następnie wojewoda i kasztelan krakowski. Był wnukiem Stanisława Herakliusza (zob.), synem Józefa, woj. czernihowskiego (zm. 11 VI 1732), i Teresy z Mniszchów (zm. 1746), córki Józefa, marszałka wielkiego kor. Nauki pobierał w kolegium pijarów w Rzeszowie, następnie kształcił się wraz z młodszym bratem Stanisławem, późniejszym marszałkiem wielkim kor. (zob.) w akademii rycerskiej w Legnicy. Posiadając stosunkowo niewielką fortunę dziedziczną szukał możnych protektorów. Początkowo był klientem Augusta Czartoryskiego, którego żona Zofia była jego krewną, specjalnym zaś faworem darzyła jego brata Stanisława. Dzięki poparciu Czartoryskich L. wraz z bratem uzyskał w r. 1745 znaczne dobra po zmarłym stryju Teodorze (zob.), odsuwając od tej części spadku jego syna Kaspra (zob.). Dn. 15 VII t. r. dokonano działu dóbr między braćmi (Łańcut przypadł Stanisławowi, Przeworsk, Boguchwała, Krzemienica i Strażów L-emu), lecz spory na tle majątkowym, w godzeniu których pośredniczył August Czartoryski, trwały przez parę następnych lat. Pierwszą funkcją publiczną L-ego było komisarstwo w Trybunale Radomskim w r. 1745. Z ramienia Czartoryskich L. działał m. in. na sejmiku w Wiszni i na zerwanej reasumpcji trybunału piotrkowskiego w r. 1749. Dn. 17 VII 1748 L. został strażnikiem wielkim kor., a 1750 (3 VIII) otrzymał Order Orła Białego.
Protekcja Czartoryskiego nie zadowalała jednak ambicji L-ego, w r. 1751 Czartoryscy nie chcieli poprzeć jego starań o pieczęć mniejszą litewską, przeznaczając ją dla zięcia Michała Czartoryskiego – Michała Sapiehy. Zabiegi o wojskowe synekury (rotmistrzostwo pancerne w r. 1746, ranga generała majora) uczyniły z L-ego klienta J. K. Branickiego, któremu załatwiał różne sprawy w Trybunale Kor. L. gorliwie zabiegał też o względy H. Brühla i czynił osobiste starania w Dreźnie. Bawił tam m. in. w r. 1752 przed sejmem. Na skutek zapewne owych starań otrzymał 7 VI 1752 godność wojewody lubelskiego, a we wrześniu t. r., w związku z pierwszym przyjazdem do Polski królewiczów Ksawerego i Karola, stanowisko marszałka ich dworu w Rzeczypospolitej. W t. r. otrzymał starostwo medyckie i jasielskie. To ostatnie odstąpił (czyli de facto sprzedał) w r. 1754. L. stał się jednym z największych beneficjantów słynnej transakcji kolbuszowskiej (1753), uzyskując miasto Pików i 32 wsie w Bracławszczyźnie. Ponadto otrzymał klucz opatowski w woj. sandomierskim. Mimo udziału w transakcji kolbuszowskiej L. zachował dobre stosunki z J. K. Branickim, starając się go odciągnąć od ostrych kroków przeciw podstolemu kor. Stanisławowi Lubomirskiemu. Jako generał-lejtnant od r. 1752, pełnił półfikcyjne obowiązki wojskowe, m. in. w tym charakterze przewodniczył sądowi wojennemu nad Marcinem Lubomirskim (zob.), a później usilnie starał się, by hetman nie uległ prośbom ojca i wyrok skazujący zatwierdził. Po rychłym zgonie poślubionej w r. 1749 pierwszej żony Apolonii Ustrzyckiej, kasztelanki przemyskiej, ożenił się z Zofią z Krasińskich Lubomirską (zob.), wdową po wojewodzie sandomierskim Janie Tarle. Małżeństwo to zbliżyło L-ego, silnie ulegającego wpływom żony, do tzw. «patriotów».
Największe jednak nadzieje łączył L. z osobą królewicza Karola. W r. 1758 towarzyszył mu (marzec–maj) do Petersburga. Był też głównym aranżerem potajemnego ślubu królewicza z bratanicą żony Franciszką Krasińską (20 III 1760). L. popierał marszałka J. Mniszcha w czasie głośnego procesu o Rokitno (1759), ale związki z królewiczem Karolem ochładzały stosunek szefa partii dworskiej i jego teścia ministra H. Brühla do L-ego. Wskutek tego nie otrzymał on żadnej intratniejszej królewszczyzny (mimo poparcia ze strony królewicza) ani dzierżawy ekonomii samborskiej, ani podskarbiostwa wielkiego kor. po śmierci K. Sedlnickiego (1761), mimo że wystarał się o zalecenie ze strony dworu petersburskiego. By pozyskać względy następcy Elżbiety, cara Piotra III, projektował w r. 1762 nową podróż do Petersburga, ale zrezygnował z zamiaru pod wpływem sugestii ambasady francuskiej. W okresie kryzysu monetarnego w ostatnich latach Augusta III L. proponował różne środki zaradcze, jak założenie przez grono magnatów kompanii dla uruchomienia kopalni olkuskich, redukcję kursu monet do właściwego waloru, na radzie senatu w r. 1762 żądał, aby powierzyć bicie monety miastom pruskim. Jako woj. lubelski próbował w marcu 1762 nieskutecznie zapobiegać drożyźnie ustalaniem urzędowych cen. Na radzie senatu w r. 1763 L. bardzo gorliwie bronił praw królewicza Karola do Kurlandii i później wydał w tym celu broszurę pt. Ojczyznę kochająca, prawa czcząca, królowi życzliwa wierna rada. W obliczu zaostrzających się antagonizmów wewnętrznych i obaw przed interwencją rosyjską na rzecz Czartoryskich L. uczestniczył w zjeździe ich przeciwników w Białymstoku (lipiec 1763), proponował zwołanie sejmu nadzwyczajnego, a w razie jego niedojścia zwołanie walnej rady na wzór 1710 r. dla wyznaczenia posłów do różnych mocarstw.
W czasie bezkrólewia po śmierci Augusta III L. należał do czołowych figur stronnictwa saskiego. Wraz z żoną prowadził ożywioną korespondencję z królewiczem Karolem, starając się go skłonić do starań o polską koronę (zwłaszcza po śmierci elektora Fryderyka Chrystiana) i skupiał wokół siebie zwolenników tej kandydatury wśród ówczesnej magnaterii. Potem L. poparł wraz z całym stronnictwem saskim kandydaturę hetmana J. K. Branickiego. Dn. 14 I 1764 L., razem z E. Potockim, bezskutecznie żądał od prymasa W. Łubieńskiego, aby pod grozą cofnięcia uniwersałów sejmikowych wymógł na ambasadorze rosyjskim H. K. Kayserlingu wyjście wojsk rosyjskich z Prus Królewskich. W kwietniu t. r. uczestniczył w Warszawie w zjeździe przywódców stronnictwa saskiego i został przewidziany na organizatora ewentualnej konfederacji na terenie woj. lubelskiego. Dn. 7 V 1764 podpisał L. manifest mający na celu zerwanie sejmu konwokacyjnego i towarzyszył wytrwale hetmanowi Branickiemu podczas jego wycofywania się z Warszawy do woj. ruskiego i potem na Węgry. Tam w Bardiowie (czerwiec 1764) doradzał Branickiemu organizowanie konfederacji w województwach południowo-wschodnich. Poparł też projekt udania się na Spisz (a więc na teren Polski) i prowadzenie dalszej akcji.
Wobec ostatecznego triumfu strony przeciwnej podpisał L. reces od manifestu i za pośrednictwem brata pogodził się ze Stanisławem Augustem (październik 1764). W pierwszych latach nowego panowania przybrał postawę stronnika króla, jakkolwiek rywalizujący z nim na terenie sejmiku lubelskiego T. Dłuski zarzucał mu sympatie i kontakty z opozycją. L., który wraz z żoną stale opiekował się Franciszką Krasińską, nie przestawał wiązać nadziei z jej dość rozchwianym małżeństwem z królewiczem Karolem, łudził się możliwością odzyskania tronu mitawskiego. W okresie konfederacji radomskiej Lubomirscy ostentacyjnie przywieźli Franciszkę do Warszawy. Pozostawali też w ścisłych kontaktach z bpem A. Krasińskim, który latem 1767 przebywał u nich w Opolu Lubelskim. Z konfederacją barską L., podobnie jak wszyscy niemal senatorzy, oficjalnie się nie wiązał. Dn. 24 II 1769 donosił J. K. Branickiemu, że wydzierżawił dobra na Węgrzech i tam w razie potrzeby zamierza się schronić. Dn. 23 VII 1769 L. opuścił swą rezydencję w Opolu Lubelskim, pozostawiając tam żonę, i przez woj. sandomierskie udał się na Śląsk pruski do Lublińca, gdzie dotarł na początku września t. r. Pozostawał tam wraz z Franciszką Krasińską do połowy lutego 1772 (w czerwcu 1771 przyjeżdżał do Opola), a później, jak się zdaje, w pobliskim Koszęcinie.
Do konfederacji, być może, złożył L. cichy akces. W każdym razie był zdecydowanym jej sympatykiem. Współpracował przede wszystkim z A. Krasińskim, z jego ramienia starał się oddziaływać na konfederację wielkopolską i na ośrodek częstochowski, zwłaszcza na Kazimierza Pułaskiego, m. in. starając się doprowadzić do jego współpracy z J. Zarembą. Dobre stosunki z władzami konfederackimi wykorzystywał dla ochrony swych dóbr od wojsk konfederackich. Sam i przez żonę utrzymywał kontakty z bratem Stanisławem i Augustem Czartoryskim z myślą o zbliżeniu ich do konfederacji. Wrogo nastawiony wobec króla, którego określał epitetem «tyran», L. przeciwny był jednak przedwczesnemu ogłaszaniu aktu bezkrólewia, uważał bowiem, że jego groźba zawieszona nad Stanisławem Augustem zmusi go do pójścia na kompromis, za którego główny cel uważał powrót królewicza Karola do księstwa kurlandzkiego i uzyskanie królewszczyzn dla opozycyjnych magnatów. W końcu maja 1772 wyjechał z królewiczową Franciszką do Alt-Wasser. Data powrotu do Polski nie jest znana. W każdym razie w lutym 1773 spotykał się z królewiczem Karolem w okolicach Zgorzelca.
W okresie sejmu 1773–5 L. trzymał się z dala od życia politycznego. Niechętnie widział powstanie Rady Nieustającej, w której już w marcu 1774 upatrywał narzędzie królewskie. W czerwcu 1775 odwoził królewiczową Franciszkę do Saksonii. Przed sejmem 1776 zbliżył się do nowej opozycji antykrólewskiej i współpracował z bratem Stanisławem, będącym jednym z głównych jej przywódców. Mimo nacisku ze strony posła austriackiego K. E. Reviczky’ego L. stanął na czele opozycjonistów w woj. lubelskim i jako wojewoda zagaił sejmik lubelski, który wśród ostrej rywalizacji został rozdwojony. L. podpisał 16 VII 1776 manifest przeciw sejmikowi kierowanemu przez regalistów i pozwał ich do Trybunału Kor. Postępowanie L-ego spotkało się z ostrą naganą ambasadora rosyjskiego O. Stackelberga i L., być może wskutek tego, poniechał zamiaru uczestnictwa w sejmie 1776 r. Sancitum konfederacji sejmowej skasowało pozew do Trybunału wydany przez L-ego lubelskim regalistom.
Do końca życia L. utrzymywał stałą korespondencję z Franciszką Krasińską i królewiczem Karolem i zajmował się ich interesami majątkowymi w Polsce. Po r. 1776 zaniechał akcji opozycyjnej. Poprawne zewnętrznie stosunki ze Stanisławem Augustem zapewniły mu awans na woj. krakowskie (11 XII 1778), a potem na kasztelanię krakowską (29 XI 1779). Sejmy 1778 i 1780 wybierały go na członka Komisji Skarbu Kor. Na sejmiki poselskie woj. lubelskiego i sandomierskiego w r. 1780 L. przesłał list wzywający m. in. do przywrócenia królowi rozdawnictwa starostw i zniesienia progresji w opłatach papieru stemplowego. Jak świadczy zachowana korespondencja i rozporządzenia gospodarcze, L. zajmował się gorliwie zarządem swych dóbr. Zmarł w Warszawie 8 III 1782. Jedyny syn (z drugiego małżeństwa) zmarł jako dziecko w r. 1760.
Epitafium marmurowe z portretem L-ego na blasze przez Kajetana Gieizera w kościele paraf. w Opolu Lubelskim (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce T. VIII z. 13 s. 19 i reprod. fig. 63); – Estreicher; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Boniecki; Żychliński; – Askenazy Sz., Die letzte polnische Königswahl, Göttingen 1894 s. 81, 93; Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; tenże, Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Konfederacja barska, I–II; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Cz. I–II, Kr.–W. 1909–11; tenże, Sejm grodzieński 1752, Lw. 1907 s. 83; Łoza S., Historia Orderu Orła Białego, W. 1922; Mejbaum W., O tron Stanisława Augusta, Lw. 1918; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, W. 1970; Morawski K. M., Ignacy Potocki, W. 1911; Nieć J., Rzeszowskie za Sasów, Rzeszów 1938; Pułaski K., Z życia księżnej kurońskiej, W. 1890; Rudnicki K., Biskup Kajetan Sołtyk, Kr.–W. 1906; Schmitt H., Panowanie Stanisława Augusta, Lw. 1868–80 I 243, 248, II 101, 102; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887; – Instrukcje gospodarcze dla dóbr magnackich i szlacheckich z XVI–XIX w., Wr. 1958 I s. LXVII–LXXI 523–619; Listy W. Jakubowskiego do J. K. Branickiego, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1882 s. 11, 13, 61, 67, 112, 114; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 I–IV; Mémoires du Stanislas Auguste Poniatowski, S. Pet.–Leningrad 1914–24; Vol. leg., VII 378, VIII 576, 584; Źródła odnoszące się do pierwszego okresu panowania Stanisława Augusta, Wyd. H. Schmitt, Lw. 1884; – AGAD: Zbiór A. Branickiej (zachowana część arch. L-ego), Arch. gospodarcze wilanowskie, Anteriora i dobra Opatów (część archiwaliów majątkowych L-ego), Arch. publiczne Potockich 301, 302 (korespondencja, również Zofii Lubomirskiej, z królewiczem Karolem i jego żoną), Arch. Roskie (korespondencja z hetmanem J. K. Branickim i ludźmi z jego otoczenia), Arch. z Małej Wsi 931; B. Czart.: rkp. 660, 670, 671, 684, 728, 831, 832, 941, 942, 946, 947, 948, 1192 (korespondencja ze Stanisławem Augustem, A. Krasińskim i Szczęsnym Czackim); B. Jag.: rkp. 6147; B. Ossol.: rkp. 313, 317, 1403, 1410; B. PAN w Kr.: rkp. 4; – Cała ważniejsza korespondencja L-ego przejęta przez K. Piekarskiego dla B. Narod. uległa zniszczeniu w r. 1944 (zob. Semkowicz W., Przewodnik po zbiorze rękopisów wilanowskich, W. 1961 s. 307–308).
Jerzy Michalski