Sosnowski Arystarch, pseud. Arystarch S. (1811 – po 1872), spiskowiec, zesłaniec. Ur. w Kleszczelach (pow. bialski), w rodzinie szlacheckiej obrządku unickiego, był synem miejscowego proboszcza Antoniego (zob.) i Julianny z Dybowskich, młodszym bratem Platona (zob.).
W r. 1828 rozpoczął S. naukę na Uniw. Wileńskim. Po jego zamknięciu po powstaniu 1830 r. kontynuował studia w nowo otwartym jesienią 1834 Uniw. Kijowskim. Pod koniec 1836 przyłączył się tam do tajnej organizacji polskich studentów związanej z konspiracją Szymona Konarskiego i kierowanej przez Władysława Gordona, Antoniego Janiszewskiego oraz Stanisława Winnickiego. Otrzymał prawo naboru nowych członków, a po ucieczce Gordona, zagrożonego aresztowaniem, został na początku 1838, wraz z Ksawerym Pietraszkiewiczem, sołtysem grupy kijowskiej. Udało się im powstrzymać rozpad organizacji i pozyskać nowych członków (m.in. Jana Lubowickiego i Edwarda Milewskiego). Jest prawdopodobne, że brał udział w zjeździe działaczy ruchu Konarskiego, odbytym podczas kontraktów kijowskich t.r. Po aresztowaniu Konarskiego w Wilnie (28 V t.r.) i po złożeniu przez niektórych spiskowców obciążających resztę zeznań, S. został wraz z wieloma innymi studentami aresztowany; podczas rewizji w jego mieszkaniu władze znalazły przepisany ręcznie i rozpowszechniany wśród spiskowców zbiorek „Sonetów krymskich” Adama Mickiewicza. W procesie, który odbył się w Kijowie w dn. 4 (16) – 6 (18) III 1839, jako jeden z tych, którzy w konspiracji studenckiej «odgrywali najwybitniejszą rolę», otrzymał karę śmierci. Wyrok ten car Mikołaj I zamienił na wcielenie do wojska bez prawa wysługi i pozbawienie szlachectwa.
Dn. 9 (21) III 1839 wysłano S-ego z Kijowa na Kaukaz. Służył w 1. Baterii Kaukaskiej Grenadierskiej Brygady Artylerii. Pozostawał pod patronatem Komitetu Opieki w Warszawie. W r. 1841 otrzymał prawo wysługi. Na zesłaniu podjął S. próby prac literackich. Jan Merłło przesłał w sierpniu 1842 kilka jego wierszy lirycznych do oceny Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu. Widać nie była ona pochlebna, gdyż wierszy tych S. nie opublikował. Po walkach o twierdzę Elisu (czerwiec 1844) ogłosił natomiast na łamach „Atheneum” fragment prozy pt. Opis przejścia przez grzbiet łańcucha gór Lesgistanu (1847 z. 1), opartej na własnych przeżyciach. Ok. r. 1853 uzyskał S. zwolnienie z wojska, przywrócenie szlachectwa, a wg przekazów rodzinnych także order św. Jerzego, którego nie przyjął. Po powrocie z Kaukazu wszedł w posiadanie folwarku Marianówka (Maryanówka, pow. bracławski, 419 dziesięcin), prawdopodobnie poprzez ożenek z posażną Lucyllą Meleniewską, pochodzącą ze świeżo wzbogaconej rodziny. Zmarł tamże po r. 1872.
Autorzy opracowania „Istorija Kyivs’koho universytetu” mylnie podają, że S. był narodowości ukraińskiej.
Z małżeństwa z Lucyllą z Meleniewskich, córką Pawła i Kumanowskiej, miał S. dziewięcioro dzieci. Córki wyszły za mąż za ziemian podolskich: Wanda, współwłaścicielka po matce wsi Korytowata – za Ignacego Gąsiorowskiego, Maria – za Zdzisława Mierzwińskiego, Józefa – za Tadeusza Poraj-Dąbrowskiego, Alina – za Mamerta Jabłońskiego, a Jadwiga – za Stefana Leona Makowieckiego (zob.). Z synów, Kazimierz (1867–1891) ukończył studia prawnicze na Uniw. Kijowskim, a Jan January (ur. 1872) – junkierską szkołę kawaleryjską w Twerze, dosłużył się rangi sztabsrotmistrza i zmarł na tyfus w czasie pobytu u wód na Kaukazie, zaś Stefan był plenipotentem w dobrach Narajówka, należących do kuzyna, Feliksa Meleniewskiego.
Najstarszy syn S-ego, Józef Jan (ur. 1865), kształcił się w Kijowie i Odessie, krótko gospodarzył w Marianówce. Ukończył Politechn. Lwowską i w r. 1895 odbył praktykę budowlaną w przedsiębiorstwie «Jan Lewiński» we Lwowie. Wraz z Lewińskim budował w l. 1897–1900 teatr, a potem z Lewińskim i Julianem Zacharjewiczem – dworzec kolejowy we Lwowie. W r. 1903 zawiązał spółkę z Zacharjewiczem, która upowszechniła w Galicji konstrukcje żelbetowe, wybudowała wiele mostów kolejowych i drogowych, domów, fabryk i budowli monumentalnych. W czasie pierwszej wojny światowej odbudowywał zniszczone obiekty cywilne i wojskowe w pow. przemyskim, a po wojnie polsko-ukraińskiej w r. 1918 – gmach Sejmu Krajowego i elektrownię we Lwowie. W l. dwudziestych zawiązał Spółkę Inżynierów «Spiż», która budowała głównie mosty kolejowe (m.in. na Sanie pod Rozwadowem). Od r. 1925 mieszkał w Milanówku pod Warszawą i prowadził w stolicy własną firmę «Inż. J. Sosnowski i Sp. Biuro Techniczne». Był żonaty z Adą z Czarnowskich i miał dwóch synów: Janusza i Jerzego (zob.).
Słown. Geogr. (Maryanówka); Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., W. 1996; Śliwowska W., Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Słownik biograficzny, W. 1998 (bibliogr.); Obščij spisok oficerskim činam Russkoj imperatorskoj armii, S.-Pet. 1908 (dot. syna S-ego); Spisok členov Podol’skago obščestva sel’sko-chozjajstvennoj promyšlennosti, [b.r.w.] (dot. syna S-ego, Stefana); – Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, W. 1996 IX–X; Baranowski B., Baranowski K., Polaków kaukaskie drogi, Ł. 1985; Istorija Kyivs’koho universitetu, Kyiv 1959 s. 24; Łopuszański B., Stowarzyszenie Ludu Polskiego, Kr. 1975; Rolle M., Z minionych stuleci. Szkice historyczne i literackie, Lw. 1908 s. 344; Simonov S. S., Oseredok „Sojuzu pol’s’koho narodu” v Kyivs’komu universiteti, „Visnyk Kyivs’koho universitetu”, Serija istorii ta filosofii, N. 4: 1961 vyp. 1 s. 95, 97, 100–1; Tabiś J., Polacy na uniwersytecie kijowskim 1834–1863, Kr. 1974; – Materialy k istorii Russkoj greko-uniatskoj cerkwi, [Wyd.] P. O. Bobrovskij, S.-Pet. 1891 s. 69; Starorypiński Z, Borowski K., Między Kamieńcem i Archangielskiem, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1986; – B. Narod.: sygn. akc. 10106 (A. Dąbrowska-Glińska, „Było…, przeminęło… Pamiętnik”, T. 2) s. 55–65, 114, sygn. akc. 11355 (J. Sczaniecki, Wspomnienia) T. 2 k. 79, 81; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukrainy w Kijowie: fond 470, 1838 op. 1, d. 108 k. 5 (notatka urzędowa dot. zeznań S-ego w śledztwie 1839 r.) – Mater. Red. PSB: Józef Sosnowski, „Curiculum vitae” (nadesłane przez E. Olszewskiego w r. 1967).
Andrzej A. Zięba