Strobel (Strobell) Bartholomäus (Bartłomiej) młodszy (1591 – po 1647), malarz śląski.
Pochodził z rodziny ewangelickiej. Ochrzczony 11 IV w kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, był wnukiem wrocławskiego malarza-portrecisty Andreasa Ruhla (Riehla starszego, zm. 1567), jednym z sześciorga dzieci wrocławskiego malarza cechowego Bartłomieja Strobla starszego (1547/8–1612) i Tabithy z domu Ruhl (Riehl). Wujem S-a był Andreas Ruhl młodszy (zm. 1613), portrecista nadw. książąt brandenburskich, a szwagrami wrocławscy malarze Joachim Renckendorff z Lubeki (1575/6–1615) i «malarz miejski» Peter Schmi[e]d z Lichtenbergu (1582/3–1625).
Dość zamożni i cieszący się poważaniem rodzice S-a mieszkali we Wrocławiu w Zaułku Kapturowym (Kugel-Zippel) w okolicach dzisiejszego pl. Dominikańskiego; posiadali także dom z kramem przy rynku. W l. 1602–7 odbył S. naukę we wrocławskiej pracowni ojca, który prawdopodobnie posiadał kontakty ze środowiskiem artystycznym praskiego dworu cesarza Rudolfa II (w testamencie z r. 1608 zapisał synowi m.in. «obrazek Sprangera, jak Jan głosi kazanie na puszczy»). S. wykonał z ojcem dekorację malarską, ukończoną w r. 1611, nieistniejącej już ambony w augustiańskim kościele NMP na Piasku we Wrocławiu, wysoko ocenianą przez współczesnych. W tym czasie podejmował wędrówki artystyczne: na bezpośrednie kontakty S-a z dworem habsburskim w Pradze wskazują jego znane ze źródeł miniatury zwierząt, sygnowane w l. 1610 i 1613; zapewne wzorował się w nich na podobnych, wykonywanych dla cesarza pracach Hansa Hoffmanna i Jorisa Hoefnagla. Najwcześniejszy zachowany rysunek S-a pochodzi z r. 1613 i przedstawia może wspomniany (obecnie nieistniejący) obrazek Bartłomieja Sprangera (Oksford, Ashmolean Museum). W r. 1615 w sztambuchu złotnika wrocławskiego Hansa Stricha podpisał się jako malarz nadw. arcyks. Karola Habsburga, bp. wrocławskiego; stanowisko to zapewne zdecydowało, że S. nie został malarzem cechowym. Przebywał prawdopodobnie także w Saksonii, Dolnej Saksonii i Bawarii, niewykluczone, że również w Zjednoczonych Prowincjach i Niderlandach hiszpańskich; w r. 1618 był w Gdańsku. Za wstawiennictwem króla Zygmunta III Wazy prawdopodobnie otrzymał nieznany dziś dokument serwitorialny od cesarza Macieja. Dn. 1 IX 1623 był S. świadkiem chrztu w kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu; określono go wtedy jako czeladnika malarskiego. Dn. 2 IV 1624, dzięki protekcji bp. Karola, otrzymał dokument serwitorialny od cesarza Ferdynanda II, którego całopostaciowy wizerunek prawdopodobnie wkrótce potem namalował (Zamek Ambras koło Innsbrucka, Österreichische Porträtgalerie; popiersiowa replika Galleria Palatina we Florencji). Dn. 19 VIII t.r. zawarł małżeństwo z córką bogatego kupca wrocławskiego, Magdaleną (wg niektórych źródeł Marią Magdaleną) Mitwentz, co miejscowi humaniści Johannes Goltmann i Jeremias Tschonder uczcili epitalamium („Nuptiarum festivitati ornatiss et prćstantissimi viri Dn. Bartholomaei Strobelii Vratisl. Silesii [...] celebrandae”, Vratislaviae 1624); przeprowadził się wtedy do domu przy bardziej prestiżowej ul. Oławskiej i prawdopodobnie przebywał odtąd częściej w rodzinnym mieście. Przed 1 X 1627 zawarł znajomość z mieszkającym we Wrocławiu Martinem Opitzem, który z czasem poświęcił mu dwa dzieła. Na podstawie jednego z nich („Über des berühmten Mahlers H. Bartholomei Strobels kunstbuch”, Breslau 1629) przypuszcza się, że S. przygotowywał pierwszy na ziemiach niemieckich traktat o malarstwie (obecnie nieznany). Do zachowanych prac S-a z okresu śląskiego należą: obraz Ukamienowanie św. Szczepana (1618?, Muz. Narod. w Poznaniu, oddz. zamek w Gołuchowie; być może jednak malowidło to powstało podczas pobytu S-a w Gdańsku) oraz przeznaczona do nieznanego sztambucha miniatura z r. 1620 z alegorycznym przedstawieniem sztuki i władzy habsburskiej (Statens Museum for Kunst w Kopenhadze). S., wychowany w pokojowej koegzystencji wyznań, panującej za czasów Rudolfa II, dał w tym obrazku wyraz swemu rozczarowaniu konfrontacyjną polityką kontrreformacyjną cesarzy Macieja i Ferdynanda II. Domniemaną pracą S-a z l. 1620–4 był portret bp. Karola (obecnie w Muzeum w Nysie). W okresie śląskim powstały ponadto: rysunek sztambuchowy Alegoria zwycięstwa sztuki nad wojną (1626; do r. 1945 w Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer we Wrocławiu), portret star. wrocławskiego Johanna von Vogten (1628; Muz. Narod. we Wrocławiu, oddz. Galeria Sztuki Śląskiej w Brzegu) oraz sygnowane w r. 1630 bogate w aluzje malowidło Dawid i Bethsabe, podarowane kanonikowi wrocławskiemu Philippowi Jakobowi von Jerin (Mníchovo Hradiště, Státní zámek, Czechy). Dn. 17 II 1630 w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu trzymał S. do chrztu córkę malarza Jeremiasa Fäscha. Gdy podczas wojny trzydziestoletniej, w r. 1633, na krótko zatriumfowały na Śląsku siły protestanckie, S. malując portret przebywającego tam wówczas młodego duńskiego dowódcy ks. Ulrika, mógł otwarcie nadać mu pozę heroiczną. Obraz został sprzedany później jego ojcu, królowi Christianowi IV (niezachowany, znany z kopii).
Na początku r. 1634, wskutek wydarzeń wojennych i zagrożenia Wrocławia zarazą, przeniósł się S. do Rzpltej. Jak świadczą zachowane dzieła, zmieniał miejsca pobytu, głównie jednak przebywał w Prusach Królewskich. T.r. namalował prawdopodobnie dla toruńskich benedyktynek Adorację Chrystusa Ukrzyżowanego (kościół św. Jakuba w Toruniu). W czerwcu był w Gdańsku, gdzie podpisał rysunek znany jako Alegoria wojny trzydziestoletniej (Bellona) do nieznanego dziś sztambucha (Staatliche Museen, Kupferstichkabinett w Berlinie). Na przełomie l. 1634/5 wykonał podarowany jezuitom toruńskim obraz Matka Boska z Dzieciątkiem i Stanisławem Kostką (katedra św. św. Janów w Toruniu), a dla toruńskich dominikanów kompozycję Matka Boska Różańcowa ze św. Dominikiem i św. Mikołajem (obecnie kościół św. Jadwigi w Grodzisku Wpol.). Na zamówienie burmistrza Gdańska Valentina Bodeckera namalował w r. 1635 trzy obrazy do ołtarza głównego w (obecnie nieistniejącym) tamtejszym kościele Najśw. Zbawiciela (Zmartwychwstanie z górnej kondygnacji znajduje się obecnie w kościele Matki Bożej Różańcowej w Koźlinach). Zaczął też tworzyć portrety dygnitarzy Rzpltej: woj. sandomierskiego Jerzego Ossolińskiego (1634–6, niezachowany, znany z licznych kopii), koniuszego kor. Władysława Dominika Ostrogskiego-Zasławskiego (1635, całopostaciowy wizerunek w Państw. Białoruskim Muz. Sztuki w Mińsku, replika w ujęciu do bioder w Muz.-Pałacu w Wilanowie) oraz prawdopodobnie podkomorzego lit. Janusza Radziwiłła (1634–6, Państw. Białoruskie Muz. Sztuki w Mińsku). W związku z tymi pracami przebywał być może na dworze królewskim w Warszawie. Renoma S-a w Polsce sprawiła, że król Władysław IV powierzył mu dekorację malarską wnętrza kaplicy św. Kazimierza, wznoszonej przy katedrze św. Stanisława w Wilnie. Uroczyste poświęcenie kaplicy nastąpiło w sierpniu 1636 (obrazy uległy zniszczeniu zapewne podczas najazdu wojsk moskiewskich w r. 1655). Władysław IV opiekował się S-em: pismem do rady miasta Wrocławia (1636) interweniował w sprawach spadkowych jego żony, a 16 XI 1639 wystawił mu list serwitorialny, umożliwiający wolne wykonywanie zawodu w Rzpltej. S. otrzymał ten dokument przypuszczalnie jako zapłatę za ogromny obraz Uczta u Heroda i ścięcie św. Jana Chrzciciela (Museo del Prado w Madrycie). Polityczna alegoria zawarta w tym dziele jest do dziś przedmiotem sporu, podobnie jak ukryty sens niewielkiego obrazu Daniel i król Cyrus przed posągiem Baala (1636/7, obecnie w Muz. Narod. w Warszawie). W r. 1637 przebywał S. w Elblągu, gdzie gościł malarza holenderskiego z Alkmaar, Gillisa Schagena; do r. 1639 często bywał w Gdańsku, może u Opitza, który w r. 1636 osiadł tam i zmarł (1639). Alegorie malarskie i rysunkowe S-a z tego okresu wykazują związek z humanistyczną myślą śląskiego poety. W Gdańsku powstały kolejne rysunki S-a: w r. 1636 tzw. Alegoria sztuk wyzwolonych w dobie wojny trzydziestoletniej ze sztambucha Heinricha Böhma (B. Kórn.) i Alegoria sztuki i wojny ze sztambucha Nikolausa Debschütza (Muz. Narod. w Poznaniu), a w r. 1638 Alegoria sztuki, przemijania i wieczności ze sztambucha Christiana Hoffmanna von Hoffmannswaldaua (B. Uniwersytecka we Wrocławiu); prawdopodobnie wtedy powstał również portret Opitza (1636/7, B. PAN w Gdańsku). Dzieła S-a, pochodzące z czasów, gdy musiał on zdobywać zaufanie klienteli na nowym terenie, są interesujące i nowatorskie; mimo występujących czasem błędów rysunkowych – niemal każde z nich prezentuje odrębne rozwiązanie kompozycyjne.
Ustabilizowany zawodowo dzięki królewskiemu serwitoriatowi, poświęcił się S. wyłącznie wykonywaniu zamówień na malowidła religijne i portrety za wysokie honoraria. Prawdopodobnie w tym celu osiadł ok. r. 1639 na stałe w Toruniu, w pobliżu terenów zamieszkanych przez katolików. T.r. powstały zespoły obrazów do ołtarza św. Anny w katedrze we Fromborku oraz do ołtarza głównego katedry we Włocławku, a także malowidło Maria z Dzieciątkiem oraz św. Dominikiem i św. Katarzyną ze Sieny, być może przeznaczone dla dominikanów w Gdańsku (do r. 1945 przechowywane w kościele św. Mikołaja we Fromborku). W r. 1640 powstały obrazy do ołtarza św. Jakuba w dawnym kościele cysterskim (obecnie katedra) w Pelplinie. W dziełach z tego czasu artysta łączył jeszcze twórczo formy właściwe sztuce rudolfińskiej, cechowym epitafiom śląskim i portretowi holenderskiemu, ze wzorami z prac graficznych, przede wszystkim niderlandzkich (zwłaszcza dewocyjnych rycin flamandzkich). Pierwszym malowidłem, które można zaliczyć do najpóźniejszego okresu twórczości S-a jest Wniebowzięcie i Koronacja Najświętszej Marii Panny w kościele św. Jadwigi w Pępowie (1641); kompozycja ta, wg dokumentów wykonana jeszcze w Gdańsku, oparta została na schemacie z obrazów Sprangera i wzbogacona o szczegóły z malowideł ołtarzowych Hermanna Hana.
W r. 1643, gdy ciężko zachorował, S. zdecydował się zmienić religię i wobec jezuitów toruńskich złożył katolickie wyznanie wiary. Zmiana wyznania ograniczyła inwencję artystyczną S-a; odtąd przeważnie powtarzał wypróbowane schematy. Wydaje się, że obniżenie poziomu prac nie zaważyło na popularności malarza, który swoje liczne i dobrze płatne zamówienia otrzymywał najczęściej dzięki uprzednio nawiązanym kontaktom, np. poprzez zakon cysterski; z jego usług jako portrecisty korzystały też nadal zamożne i wpływowe osoby, m.in. kupiec włoski Guglielmo Orsetti (ok. 1644, Muz. Narod. w Warszawie), czy kupiec i rajca toruński Nikolaus Hübner (ok. 1644, Muz. Okręgowe w Toruniu). Inne dzieła z tego czasu to malowidła do ołtarza głównego pocysterskiego kościoła św. Floriana w Koprzywnicy (1645) i Koronacja Marii w kościele św. Rocha w Rykowisku-Błądzimie (1644–6, poprzednio w Świekatowie). Pewien wpływ ołtarzowego malarstwa południowych Niemiec można zauważyć w Koronacji Marii z kościoła św. Anny w Radzyniu Chełmińskim (1643), a eleganckie formy figur we Wniebowzięciu Marii ze świętymi w pocysterskim kościele w Koronowie (1647) pozwalają przypuścić, że S. był zaznajomiony z najnowszymi, klasycyzującymi tendencjami w malarstwie holenderskim. W innych malowidłach S-a z tego okresu można jednak podejrzewać bezpośredni udział pomocników warsztatowych (Maria z Dzieciątkiem oraz świętymi w kościele św. Bonawentury w Pakości, 1647).
S. był jednym z najważniejszych malarzy XVII w. w Polsce, docenianym już przez współczesnych. Był też erudytą, co znalazło wyraz w jego twórczości inspirowanej myślą humanistyczną, zwłaszcza dorobkiem Opitza; sztuka ta jednak – zarówno w dziedzinie malarstwa, jak i rysunku – była stylistycznie zapóźniona. Prawdopodobnie z powodu emigracji twórczość S-a nie wpłynęła na produkcję artystyczną Śląska; także na obszarze Rzpltej, m.in. z braku rozwiniętego środowiska malarskiego czy graficznego, można wskazać zaledwie kilka prac z jego warsztatu lub kręgu. S. zmarł zapewne wkrótce po r. 1647, został pochowany na terenie jezuickiej parafii św. św. Janów w Toruniu, gdzie dokonał konwersji.
Z małżeństwa z Magdaleną Mitwentz prawdopodobnie S. nie pozostawił dzieci; jedyna wiadomość o potomstwie z tego związku dotyczy dziecka ur. martwo 12 IX 1625.
Prace S-a w XIX i XX w. pokazywane były na ponad 30 wystawach zbiorowych w Polsce i za granicą, m.in. w Austrii, Czechosłowacji, Francji, Niemczech, Włoszech i ZSRR.
Bénézit, Dictionnaire, IX; Boetticher A. Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen, Königsberg 1894 IV; Füssli J. R., Allgemeines Künstler-Lexikon..., Zürich 1767–79; Houbraken S., De groote schouburgh der Nederlandtsche Konstschilders…, Maastricht 1944 II; Lewicka-Morawska A., Machowski M., Rudzka M. A., Słownik malarzy polskich od średniowiecza do modernizmu, W. 1998 I; Nagler G. H., Neues allgemeines Künstler-Lexikon, Leipzig 1924 XVII; Pilkington M., A General Dictionary of Painters, containg Memoirs of the Lives and Works..., London 1824 II; Pol. Bibliogr. Sztuki, I; Rastawiecki, Słown. malarzów, II–III; Rastawiecki, Słown. rytowników; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler, XXXII; – Batowski Z., Barłomiej Strobel, malarz śląski XVII w., w: Księga pamiątkowa ku czci Bolesława Orzechowicza, Lw. 1916 I; Benesz H., Daniel and King Cyrus in front of Baal. A late Rudolfine and late humanist painting by Bartholomäus Strobel from colletions of the National Museum in Warsaw, „Bulletin du Museé National de Varsovie” Vol. 22: 1991 nr 3; Brosig A., Materiały do historii sztuki wielkopolskiej, P. 1934; Dobrowolski T., Polskie malarstwo portretowe. Ze studiów nad sztuką epoki sarmatyzmu, Kr. 1948; Drost W., Danziger Malerei von Mittelalter bis zum Ende des Barock. Ein Beitrag zur Begründung der Strukturforschung in der Kunstgeschichte, Berlin–Leipzig 1938; tenże, Kunstdenkmäler der Stadt Danzig..., Stuttgart 1959 III; Eller P., Kongelige portrćtmalere i Danmark 1630–82, Křbenhavn 1971; Frycz J., Bartłomiej Strobel malarz toruński i jego nieznane dzieło w Radzyniu Chełmińskim, w: Komunikaty na sesję naukową poświęconą dziełom sztuki Pomorza zorganizowaną w 500-lecie pokoju toruńskiego, Tor. 1966; tenże, Bartłomiej Strobel (1591 – po 1650?) malarz baroku, w: Artyści w dawnym Toruniu, Red. J. Poklewski, W.–P.–Tor. 1985; Geissler H., Rudolfinische Filiationen in der Zeichenkunst um 1600, w: Prag um 1600. Beiträge zur Kunst am Hofe Rudolfs II, Freren 1988; tenże, Zeichnung in Deutschland. Deutsche Zeichner 1540–1640. Staatsgalerie Stuttgart Graphische Sammlung, Stuttgart 1979–80 II; Gerszi T., Eine Alegorie von Bartholomäus Strobel, „Acta Historiae Artium” (Budapeszt) T. 44: 2003 s. 245–9; Harasimowicz J., Jan Chrystian – książę niezłomny, w: Arx felicitatis. Księga ku czci profesora Andrzeja Rottermunda, W. 2001 s. 217–23; tenże, Nowe spojrzenie na obraz Bartłomieja Strobla Młodszego Daniel i król Cyrus przed posągiem Baala w Muzeum Narodowym w Warszawie, w: Studia z historii sztuki i kultury Gdańska i Europy Północnej, Gd. 2003 s. 135–44; tenże, „Was kann nun besser sein dann für die Freiheitstreiten und die Religion”, w: 1648. Krieg und Frieden in Europa Westfälisches Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte Münster – Kulturgeschichtliches Museum, Osnabrück 1998–9 II 301–4; Iwanoyko E., Bartłomiej Strobel, P. 1957; Makowski B., Malarz Strobel w Polsce i na Pomorzu, „Zap. Tow. Nauk. w Tor.” T. 7: 1926–8 nr 1; Neumann J., Kleine Beiträge zur rudolfinischen Kunst und ihre Auswirkungen, Umění 1970 XVIII nr 2; Oszczanowski P., Obraz Bartłomieja Strobla Mł. Ukamienowanie św. Szczepana, w: Nobile claret opus. Studia z dziejów sztuki dedykowane Mieczysławowi Zlatowi, Wr. 1998 s. 308–17; Oszczanowski P., Gromadzki J., Theatrum Vitae et Mortis. Grafika, rysunek i malarstwo książkowe na Śląsku ok. 1550 – ok. 1650, Wr. 1995; Scheyer E., Der Maler Bartholomäus Strobell, Künstlerische Beziehungen Breslaus zu Danzig in der Zeit des grossen Krieges, „Ostdeutsche Monastshefte” T. 13: 1932/3; Schultz A., Untersuchungen zur Geschichte der Schlesischen Malerei (1500–1800), Breslau 1882; Szczepińska-Tramer J., Jeszcze o obrazie Bartłomieja Strobla w Prado, „Biul. Hist. Sztuki” T. 60: 1998 s. 465–82; Tylicki J., Bartłomiej Strobel, Tor. 2000 I–II; tenże, Obraz Strobla w Prado, „Porta Aurea” T. 61: 1999; Tylicki J., Meyer L., Sztuka i polityka Anno 1639. Obraz Barłomieja Strobla w Prado, tamże T. 2: 1993; Walicki M., Z dziejów polskiego barokowego portretu, „Rozpr. Kom. Hist. Kult. i Sztuki Tow. Nauk.” T. 1: 1949; – Hajdecki A., Vestigia artificum Polonorum Viennensia (1590–1750). Studium archiwalne do dziejów sztuki polskiej, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 38: 1910; Krzyżanowski S., Wiadomość o udzieleniu B. Stroblowi serwitoriatu w r. 1639, „Bibl. Warsz.” 1866 t. 3 (Wiad. liter.); Wdowiszewski Z., Zatwierdzenie [...] serwitoriatu królewskiego [...] przez Władysława IV [....] Bartłomiejowi Stroblowi, „Prace Kom. Hist. Sztuki” T. 4: 1930; Wernicke E., Neue Ermittelungen zur Geschichte der schlesischen, insbesondere Breslauer Maler, „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift” Bd. 5: 1888–9 nr 1–2.
Jacek Tylicki