Morando Bernardo (ok. 1540–1600 lub 1601), włoski architekt w służbie Jana Zamoyskiego. Pochodził z republiki weneckiej, ur. w Padwie lub W Wenecji. Nie udało się odszukać wiadomości źródłowych o włoskim okresie jego życia. Przybył do Polski jako architekt już wykształcony. Od ok. r. 1569 działał w Warszawie przez kilka lat. W r. 1573 wystąpił w roli architekta i przedsiębiorcy przy pracach w zamku królewskim, zatrudniając włoskich muratorów i kontynuując dzieło po rezygnacji w r. 1572 głównego budowniczego G. B. Quadro. Dzierżawił także po Quadrze cegielnię miejską w Warszawie. W r. 1573 wybrał się w podróż do Francji. Nie znane są jej motywy. Ok. r. 1575 był już M. z powrotem w Warszawie i wykonał nie określone bliżej prace dla mansjonarzy w kolegiacie Św. Jana, kontynuując zlecenie rozpoczęte przez muratora A. Vascontiego.
Z Warszawy M. przeniósł się do Lwowa, gdzie 1 VII 1578 kanclerz w. kor. Jan Zamoyski zawarł z nim kontrakt na budowę nowej rezydencji w powiązaniu z zakładanym miastem Nowym Zamościem. Jednocześnie architekt zobowiązał się «trudnić zabudowaniem i utwierdzeniem tego nowego miasta». Od tej pory, przez 22 lata, aż do śmierci pozostawał M. na usługach Zamoyskiego. Był on jednocześnie projektantem i wykonawcą, jako przedsiębiorca budowlany kierował grupą angażowanych przez siebie górników, kamieniarzy, murarzy. M. miał wyjątkową możliwość zaprojektowania i budowy całego miasta od ogólnej kompozycji przestrzennej do najmniejszego detalu architektonicznego wielu budowli. Zapewne już na przełomie l. 1578/9 opracował M. plan miasta (Nowego) Zamościa (pierwsza wzmianka źródłowa o tym projekcie znajduje się w liście Zamoyskiego z 3 X 1579), oficjalnie lokowanego przez kanclerza 23 IV 1580. Pierwszymi realizowanymi przez M-a budowlami były: pałac wielki przedni (1578–86) i dwa tylne pałacyki: kanclerzyny i jej fraucymeru (1581–5), arsenał (1582–3) oraz Brama Lubelska (przed r. 1588). Po r. 1584 zostały rozpoczęte pod kierunkiem i wg projektu M-a prace ziemne przy fortyfikacjach, które od r. 1591 otrzymywały murowaną obudowę i kazamaty. W r. 1587 rozpoczął M. realizację swego największego dzieła architektonicznego – kolegiaty zamojskiej (zasadnicze prace ukończono w r. 1598), a następnie budował ratusz (prace rozpoczęto przed r. 1591), budynki akademii i bursy (od ok. r. 1594) oraz kamienice w Rynku Wielkim, dwie własne oraz kilka innych, m. in. zapewne Francesca Tellaniego, potem Zamoyskich (ul. Staszica 23). W r. 1597 zawarto z M-em kontrakt na budowę Bramy Lwowskiej. Niektóre prace były kontynuowane po śmierci architekta wg jego projektów, m. in. kolegiata, Brama Lwowska, kamienice: przy ul. Staszica 25 oraz może także «Turobińska» przy ul. Staszica 31. Nie doczekał się M. realizacji projektu ołtarza głównego, ambony i stall do kolegiaty zamojskiej. M. projektował i budował dla kanclerza Zamoyskiego także kościół parafialny (1592) oraz willę (pałacyk) w Starym Zamościu (kontrakt 1597, budowla nie ukończona jeszcze w r. 1600). Nadto przypisuje mu się fortyfikacje Szarogrodu na Podolu oraz projekt planu Tomaszowa Ordynackiego (Lubelskiego, po r. 1594).
M. pracował też dla pobliskich rodów szlacheckich, dla Latyczyńskich (1581) i może dla Pawła Orzechowskiego, podkomorzego chełmskiego, przy jego rezydencji w Krupem. Szukał kontaktów z artystami włoskimi, działającymi w Lublinie (Rodolfo Negroni, 1586) i w Pińczowie (1583); do budowy kolegiaty zamojskiej ściągał włoskich murarzy z Moraw (1593). Współpracował również z budowniczymi i kamieniarzami niemieckimi: Kasprem Gocmanem (1594) i Michałem Belterem (przed 1601). M. stał się przypadkowo odkrywcą wartościowych złóż wapienia litotamniowego w Trzęsinach koło Szczebrzeszyna, gdy poszukiwał w r. 1594 na terenie ordynacji dobrego kamienia do budowy kolegiaty zamojskiej.
M. zyskał u Zamoyskiego duże uznanie i stał się jako architekt nadworny doskonałym realizatorem ambitnych planów artystyczno-ideowych «polskiego Medyceusza» (Łempicki), pobierając na kilka lat przed śmiercią stałą pensję za dozorowanie «municji i poprawy w budowaniach». M. opowiadał się za kontrreformacją; w r. 1583 donosił nuncjuszowi A. Bolognettiemu o włoskich kamieniarzach osiadłych w Pińczowie, zwolennikach F. Socyna. W środowisku zamojskim M. cieszył się dużym uznaniem. Uchodził za włoskiego szlachcica, pieczętował się nieustalonym herbem, ale nie otrzymał indygenatu. W l. 1591–3 był rajcą oraz burmistrzem miasta Zamościa. Był człowiekiem majętnym, posiadał kilka nieruchomości w mieście. Oprócz domu zajezdnego zwanego Stantią lub Giełdą naprzeciw Bramy Lwowskiej miał kamienicę w zachodniej pierzei Rynku Wielkiego (obecnie plac Mickiewicza 7), którą w r. 1599 sprzedał, aby pobudować drugą, w pierzei południowej tegoż Rynku (obecnie ul. Staszica 25).
Pozycja M-a w dziejach sztuki w Polsce jest wysoka. Dzięki zrealizowanemu projektowi Zamościa o regularnym, sprzężonym układzie urbanistyczno-rezydencjonalnym, z placami otoczonymi portykami, znalazł się wśród wybitnych realizatorów renesansowej włoskiej myśli urbanistycznej. Fortyfikacje bastionowe typu nowowłoskiego twierdzy Zamość i Szarogrodu, pierwsze tego rodzaju w Polsce, wysuwają M-a na czoło wśród ówczesnych architektów wojskowych. W dziedzinie architektury pałacowej i kościelnej, a także militarnej (bramy twierdzy zamojskiej) prezentował kierunek manierystyczno-klasycyzujący. M. stworzył dla Zamościa typ wzorcowej kamienicy podcieniowej z attyką, o układzie osiowym, który stał się obowiązujący także po jego śmierci. Wiąże się z M-em początki nowożytnej sceny teatralnej typu włoskiego w Polsce (wg wzorów Serlia lub Palladia), przypisując mu projekt dekoracji do dramatu J. Kochanowskiego „Odprawa posłów greckich” wystawionego 12 I 1578 w Ujazdowie w czasie wesela Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną. M. zmarł między 6 IX 1600 a 15 X 1601.
Z żoną Katarzyną nie znaną z nazwiska miał sześcioro dzieci, synów: Mikołaja, Andrzeja, Rafała, Gabriela, oraz córki: Kamillę i Lidię, żonę Stanisława Abrahamowicza, Ormianina, zamojskiego złotnika, opiekuna rodziny po śmierci architekta. Syn Gabriel (zm. 1644) był w r. 1606 wójtem i sędzią w sprawach obcych w Zamościu, w r. 1615 uzyskał w Padwie doktorat obojga praw. W r. 1618 przyjął święcenia kapłańskie, był krótko profesorem matematyki w Akademii Zamojskiej, został następnie audytorem bpa. Używał nazwiska o brzmieniu spolszczonym: Morenda. Natomiast Andrzej był w służbie Zygmunta III i w r. 1606 otrzymał pensję z dochodów celnych ziemi ruskiej.
Łoza, Słown. architektów; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler, (Z. Batowski); – Caccamo D., Eretici italiani in Moravia, Polonia, Transilvania (1558–1611), Firenze 1970; Herbst S., Zamość, W. 1954 s. 10–22; Herbst S., Zachwatowicz J., Twierdza Zamość, W. 1936; Kowalczyk J., Ideologiczne aspekty urbanistyki Zamościa, w: Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, L. 1969 s. 136–41; tenże, Kolegiata w Zamościu, Studia i Mater. do Teorii i Hist. Archit. i Urban., W. 1968 VI; tenże, Morando e Zamoyski, w: Italia, Venezia e Polonia tra Umanesimo e Rinascimento, Wr. 1967 s. 335–51; tenże, O wzajemnych relacjach planu miasta Zamościa i kolegiaty zamojskiej, „Biul. Hist. Sztuki” R. 24: 1962 nr 3/4 s. 432–8; Lewicka M., Bernardo Morando, W. 1952; taż, Bernardo Morando, „Saggi e Memorie di Storia dell’Arte” R. 2: 1959 s. 143–55 (oraz nadb. Venezia 1959); taż, Mecenat artystyczny Jana Zamoyskiego, Studia Renesansowe, Wr. 1957 II 308–15; Łempicki S., Renesans i humanizm w Polsce, Kr. 1952; Łopaciński E., Warszawskie poszukiwania archiwalne do dziejów sztuki, „Biul. Hist. Sztuki” R. 9: 1947 nr 1/2 s. 145; Miłobędzki A., Ze studiów nad urbanistyką Zamościa, „Biul. Hist. Sztuki” R. 15: 1953 nr 3/4 s. 68–86; Sochaniewicz K., Dzieje Zamościa w dobie przed lokacją na prawie niemieckiem, Rozpr. Hist. Tow. Nauk. Warsz., W.–Lw. 1922 I z. 4 s. 21; Targosz-Kretowa K., Teatr dworski Władysława IV (1635–1648), Kr. 1965; Tomkowicz S., O Bernardzie Morando, Santi Guccim i Marcinie Koberze, artystach XVI w., Prace Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1922 II z. 2 s. XLIV–XLVI; – Arch. Zamoyskiego, I–IV; Cudzoziemcy o Polsce, Kr. 1971 I 203, 204; Materiały archiwalne do budowy zamku warszawskiego. Rachunki budowy z lat 1569–1572, Teki Archiwalne, II. Z dziejów Odrodzenia w Polsce, W. 1954 s. 386, 389; Mon. Pol. Vat., VI.
Jerzy Kowalczyk