Roncalli Domenico (zm. po 1658), kanonik warmiński, dyplomata, Włoch z urodzenia i wychowania.
R. studiował – wg własnych słów – wspólnie z późniejszym kard. Giulio Mazarinim. Na służbę dworu polskiego wstąpił, zapewne za pośrednictwem Adama Kazanowskiego starszego, ok. 1623 r. W r. 1633 tytułował się protonotariuszem apostolskim, sekretarzem królewskim, doktorem filozofii i teologii, był już księdzem i kanonikiem warmińskim. W r. 1633 wziął jako pisarz poselstwa udział w legacji Jerzego Ossolińskiego do Rzymu i Wenecji. W rzymskiej Accademia della Umoristi wygłosił, jako jej członek, mowę sławiącą Rzpltą. Ogłosił ją następnie drukiem w Rzymie («apud Franciscum Caballum», wyd. nie znane Estreicherowi), dedykując listem z 23 XII 1633 Kazanowskiemu. T. r. ukazała się ona również w Krakowie u Andrzeja Piotrkowczyka. Wynosił R. w niej Rzpltą jako kraj wolnej szlachty i wyliczał jej «najlepszych synów» znanych z męstwa, wymowy i erudycji. Jerzy Ossoliński w swej relacji z poselstwa podkreślał uczynność R-ego, który starał się służyć królowi «nie żałując substancyji swoich i w pracach samych siebie nie oszczędzając». Wraz z kanclerzem Ossolińskim zbliżył się R. do Francji, w której stale odtąd szukał oparcia. Dn. 10 XI 1638 składał z Krakowa ministrowi francuskiemu L. de Bouthiller hrabiemu de Chavigny relacje o sytuacji wewnętrznej Rzpltej. Latem 1639 R. objął stanowisko drugiego sekretarza poselstwa woj. smoleńskiego Aleksandra Gosiewskiego, wysłanego do Paryża w celu oswobodzenia z więzienia francuskiego królewicza Jana Kazimierza. Zawiódł jednak zaufanie króla, gdyż przekazał Francuzom treść poufnej instrukcji, jaką poseł polski otrzymał 30 VI 1639. W sierpniu t. r. prowadził w Gdańsku w imieniu Gosiewskiego rokowania z dyplomatą francuskim Ch. du Bois de Bretagnem baronem d’Avaugourem, któremu odmawiał początkowo tytułu rezydenta francuskiego, lecz w końcu na polecenie posła ustąpił. Na przełomie lipca i sierpnia, w czasie przejazdu poselstwa przez Hamburg, zdradził innemu dyplomacie francuskiemu C. de Mesmes hrabiemu d’Avaux wiele sekretów legacji, a przede wszystkim tekst instrukcji poselskiej oraz informację, że fiasko legacji Gosiewskiego i dalsza niewola królewicza byłaby przyjęta w Wiedniu z zadowoleniem. Niedyskrecje te sprawiły, iż R. utracił zaufanie Gosiewskiego i pod jego naciskiem musiał opuścić orszak poselski; w kilka dni po opuszczeniu Hamburga powrócił do niego już samotnie, aby stąd przez Lubekę powrócić do Polski.
Dzięki poparciu dyplomatów francuskich, a być może samego kard. Mazariniego, uzyskał R. latem 1643 nominację od Władysława IV na polskiego rezydenta w Paryżu. Miał tam m. in. zabiegać o uzyskanie poparcia Francji dla objęcia mediacji europejskiej przez króla Polski i przeciwdziałania wzrastającemu stale znaczeniu Szwecji. Po otrzymaniu wiadomości o zgonie króla Ludwika XIII (zm. 14 V 1643), R. został wysłany również jako poseł w celu złożenia kondolencji. Do drobnych zadań powierzonych R-emu należały starania o zwrot statku polskiego skonfiskowanego przez Francję 3 lub 4 lata wcześniej. Przed jego wyjazdem przybył do Warszawy z listami zawiadamiającymi dwór polski o zmianie na tronie Francji baron d’Avaugour, który przedstawił następnie Paryżowi kandydaturę R-ego bardzo krytycznie jako «kreaturę» Ossolińskiego, rzecznika Austrii, «włoskiego intryganta i oszusta». Ossoliński uważał jednak, że R., dobrze znany Mazariniemu, nie budzi podejrzeń nie tylko u Francuzów, lecz nawet u Szwedów. Do Paryża wyruszył R. na przełomie września i października 1643 i przybył na dwór francuski w listopadzie t. r., opatrzony listami do kard. Mazariniego od króla (oficjalnym i poufnym, z 8 VIII) i od Ossolińskiego (z 10 VIII). Wobec coraz bardziej widocznego dążenia Władysława IV do zbliżenia z Francją spotykał się R. z coraz życzliwszym przyjęciem w stolicy Francji, jednakże nieoficjalna oferta Władysława IV, zgłaszającego chęć objęcia mediacji w konflikcie europejskim, złożona w styczniu 1644 przez R-ego, spotkała się ze zdecydowaną odmową Mazariniego. Dyskredytując antypolską postawę d’Avaugoura i jego doniesienia o sprawach polskich R. skłonił jednak Mazariniego na przełomie lutego i marca 1644 do przeciwdziałania projektowi małżeństwa królowej szwedzkiej Krystyny z elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem, a w 2. poł. marca t. r. przedstawił oficjalne zaproszenie od króla Polski dla królowej Anny Austriaczki na matkę chrzestną spodziewanego potomka królewskiego. Dwór francuski postanowił w kwietniu wysłać do Polski nowego posła w osobie radcy królewskiego N. de Flécelles hrabiego dc Brégy. Po zgonie królowej Cecylii Renaty Habsburżanki (24 III 1644) przedstawił R. 15 VIII t. r. w Paryżu projekt małżeństwa Władysława IV z królową Krystyną i starał się pozyskać Francję dla tego planu, przedstawiając obszerny, zawierający ponad 30 argumentów memoriał: Ragioni per le quali la Francia dee procurar il matrimonio della regina di Suecia con re di Polonia e l’unione di quei due regni. Jeszcze dalej posunął się R. w ustnych deklaracjach zgłaszając m. in. zamiary Władysława IV umniejszenia władzy cesarza na rzecz elektorów Rzeszy. Dwór francuski, pamiętając o ostrzeżeniach d’Avaugoura, obawiał się prowokacji austriackiej, tym bardziej że ostrzegano go z różnych stron, że poselstwo R-ego do Paryża jest hiszpańską (habsburską) prowokacją, na co R. «tysiąckrotnie protestował». Wyznaczonemu wcześniej posłowi, hrabiemu de Brégy, powierzono w czerwcu złożenie kondolencji Władysławowi IV i wyrobienie poparcia dla projektu mariażu z Krystyną. Po przybyciu do Warszawy (10 X 1644) de Brégy przekonał się, że król i Ossoliński nie podtrzymują propozycji R-ego; wówczas też, wykorzystując obawy Władysława IV, iż małżeństwo szwedzkie nie jest realne, zaproponował mu de Brégy poślubienie księżniczki francuskiej.
Relacje de Brégy’ego skompromitowały R-ego jako działającego samowolnie i został on odwołany. W lutym 1645 opuścił Paryż i w 2. poł. marca t. r. pod koniec sejmu wiosennego przybył do Warszawy, już jednak jako sługa księżniczki Marii Ludwiki Gonzaga, której zaufanie zręcznie zdołał pozyskać. Towarzyszył R-emu w tej drodze «hrabia de Forny», który sam siebie określał mianem szpiega księżniczki Marii Gonzagi. Również Mazarini oczekiwał od R-ego akcji na rzecz Francji na dworze polskim «na własną rękę i we własnym interesie», niewątpliwie w zamian za francuskie subwencje i poparcie (jak wynika to z listu R-ego do Mazariniego z Warszawy z 18 V 1645). R. obiecywał Polakom większe od rzeczywistych korzyści materialne łączące się z francuskim mariażem króla. Rolę R-ego jako nieoficjalnego agenta Mazariniego uznawano na dworze polskim i powierzano mu np. złożenie skargi na ręce Mazariniego w związku z obraźliwym dla króla polskiego listem Francuza de Croisy. Kandydaturę R-ego na rezydenta króla polskiego wysunięto ponownie latem 1646, mimo zastrzeżeń króla Władysława IV. R-ego poparła królowa Ludwika Maria, przedstawiając go pozytywnie w listach do Mazariniego, a także poseł de Brégy, ponieważ wołał go od Franciszka Magniego, hrabiego Strasnitz, związanego z cesarzem. Wysłany w końcu lipca t. r. z Krakowa udał się R. najpierw do Münster, gdzie 8–12 X t.r. przedstawił na piśmie życzenia Władysława IV zachowania rozejmu ze Szwedami. W Paryżu miał starać się m. in. o Order Św. Ducha dla króla na miejsce Złotego Runa. Dn. 24 X 1646 król wysłał specjalne pismo do Mazariniego rekomendując R-ego i uwierzytelniając jego zabiegi o pomoc Francji w wojnie z Turcją.
Wiosną 1647 Władysław IV skierował R-ego na rezydencję do Rzymu, wydając mu ok. maja t. r. w Warszawie polecenie popierania starań o kapelusz kardynalski dla brata Mazariniego, Michela Mazariniego, arcybpa Aix. Gdy Innocenty X zanegował prawo króla Polski do wystąpienia o kolejną nominację kardynalską R. otrzymał polecenie starać się o kapelusz dla arcybpa Aix po rezygnacji z niego Jana Kazimierza. W październiku 1647 przebywał R. jako rezydent króla w Wenecji, w której spotkał się z królewiczem Janem Kazimierzem powracającym do Polski i wydał na jego cześć przed 15 X festyn. Na przełomie l. 1647 i 1648 przebywał R. w Polsce, a gdy 7 X 1647 M. Mazarini otrzymał kapelusz kardynalski niezależnie od propozycji króla Polski, ten zlecił R-emu zabieganie o kapelusz kardynalski po królewiczu Janie Kazimierzu nie dla kuzyna kard. G. Mazariniego prałata Francesca Marii Manciniego – jak życzył sobie tego Mazarini – lecz dla kapucyna Waleriana Magniego. Po aferze z otwarciem na rozkaz Władysława IV listów ambasadora de Brégy z 29 I 1648 szkalujących polską parę królewską, zwłaszcza Ludwikę Marię, otrzymał R. pakiet listów do dyplomatów francuskich w Rzymie z wyjaśnieniami. W Rzymie był R. również nieoficjalnym agentem Mazariniego. Otrzymał od niego 3 I 1648 podziękowania za wciągnięcie kard. Gabrielli do stronnictwa francuskiego, a jednocześnie wyrazy sprzeciwu wobec kandydatury kardynalskiej ojca W. Magniego, z powodu jego oddania dla Habsburgów. Dalszych instrukcji udzielał Mazarini R-emu jeszcze 1 V i 17 VII t. r. Za swe podwójne usługi otrzymał beneficjum kościelne, gdyż już 30 VII 1650 tytułowano go opatem. Był także R. stałym rezydentem rzymskim bpa warmińskiego Wacława Leszczyńskiego. Latem 1650 zabiegał – stosownie do życzenia Jana Kazimierza – o oddanie protekcji nad Polską kard. Virginio Orsiniemu. Wiosną 1653 dotknęło go jakieś «nieszczęście» związane zapewne ze sporem z kard. protektorem Polski Orsinim, oskarżającym R-ego o udostępnianie poufnych pism z kraju. Dn. 23 IX 1654 brał R-ego w obronę przed takimi zarzutami kanclerz kor. Stefan Koryciński w liście do kardynała. Królowa Ludwika Maria prosiła Orsiniego o beneficja dla R-ego (za opiekę nad R-em dziękowała 25 I 1658). Dn. 14 XI 1656 Wojciech Tolibowski oskarżył R-ego o opóźnienie wysłania z Rzymu brewe nominacyjnego na biskupstwo poznańskie. Dn. 4 IX 1658 Mikołaj Stefan Pac prosił R-ego o przedstawienie kard. Orsiniemu swych spraw. Jest to ostatnia wzmianka w korespondencji Orsinich o R-m jako żyjącym i działającym polskim rezydencie w Rzymie. Wkrótce potem zapewne zmarł.
Estreicher; – Czapliński W., Władysław IV wobec wojny 30-letniej, 1637–1645, Kr. 1937 s. 67–9, 71, 81, 84–5; Hist. dyplomacji pol., II; Kiereś Z., Szlachta i magnateria wobec Francji w latach 1573–1660, Wr. 1985; Konieczny K., Roncalli w XVII w. głosi chwałę Polski w Rzymie, Sacrum Poloniae Millenium, t. 11, Rzym 1965 s. 663–75 (tekst i przekład polski panegiryku z 1633 r.); Kubala L., Jerzy Ossoliński, W. 1924; Leszczyński J., Władysław IV a Śląsk w latach 1644–1648, Wr. 1969; Serwański M., Francja wobec Polski w dobie wojny trzydziestoletniej (1618–1648), P. 1986; Targosz K., Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646–1667), Wr. 1975; Tomkiewicz W., Więzień kardynała, W. 1957 s. 127, 133–4; Waliszewski K., Polsko-francuskie stosunki w XVII w. (1644–1667), Kr. 1889 s. 6–7; Wasilewski T., Ostatni Waza na polskim tronie, Kat. 1980 s. 33, 52; Załęski, Jezuici, III; – Bohomolec F., Życie Jerzego Ossolińskiego…, Kr. 1861 I 121; Elementa ad Fontium Editiones, III, VII, XIV; Lettres du Cardinal Mazarin, [Wyd.] A. Chéruel, Paris 1872 n. I 325–6, II 177, 474–7, III 985, 1018, 1042; Mémoires et négotiations secréts de la cour de France touchant la paix de Münster, Amsterdam 1710 III 265; Portofolio królowej Ludwiki Marii P. 1844 I 25; Radziwiłł, Memoriale, II; Rudawski W., Historia polska, Wyd. W. Spasowicz, Pet. 1855 t. 61; Urkunden u. Actenstücke, IV 445; Wassenberg E., Gestarum […] Vladislai IV […], Pars 2, Gedani 1641 s. 37; – B. Czart.: rkp. 1970 IV s. 155–156, 160; B. Ossol.: Teki Lukasa, rkp. 2974 k. 288 n., 293–293v., 294–294v., rkp. 2975 k. 1, 4–9; 13–19, 24–25, 40, 82–82v., 163–179v., 190.
Tadeusz Wasilewski