Pilchowski (Pilichowski) Dawid Zygmunt h. Rogala (1735–1803), jezuita, profesor Szkoły Głównej W. Ks. Lit., tłumacz, pisarz, edytor, bp koadiutor wileński. Ur. 15 XII w majątku rodzinnym Rutkiszki koło Suwałk (ówczesny pow. mariampolski, woj. trockie). Kształcił się w szkołach jezuickich (do retoryki włącznie), po czym, mimo sprzeciwów matki dysydentki (ojca utracił w dzieciństwie), wstąpił do jezuitów (2 VIII 1752). Nowicjat i zakonne studia filozoficzne odbył w Wilnie, gdzie też w jesieni 1757 podjął pracę pedagogiczną jako profesor infimy i gramatyki (po roku) oraz poetyki (dwa lata) w jezuickim Collegium Nobilium (dawniejszym Konwikcie Szyszkowskiego). W r. 1760 opublikował wiersz w okolicznościowym druku Żal po śmierci JW Imci Pana Antoniego z Ursynów Dowoyny Sołłohuba (Wil., Drukarnia Akademicka) oraz wspólnie z Kazimierzem Maruszewiczem i Marcinem Poczobutem przemówienie w druku ku czci Józefa Załuskiego (Ad… Dominum D. Josephum Comitem Załuski Episcopum Kijoviensem…, Wil. Drukarnia Akademicka). W l. 1761–5 studiował w Akad. Wil. teologię, po trzecim roku studiów otrzymał święcenia kapłańskie (29 VI 1764), a w r. 1766 stopień doktora filozofii i magistra nauk wyzwolonych. W t. r. wrócił do pracy pedagogicznej w wileńskim Collegium Nobilium. Przez rok pełnił obowiązki wychowawcy młodzieży i spowiednika, od r. 1767 również prefekta studiów i profesora wymowy, od r. 1768 także poetyki. W tym czasie wydał pierwszy swój przekład z literatury rzymskiej: C. Sallustiusza Crispa „O wojnach z Katyliną i Jugurtą” (Wil. 1767, Wyd. 2. Poczajów 1776), poprzedzony dedykacją do świeżo powołanego na biskupstwo warmińskie Ignacego Krasickiego. Tomik wyposażył w przypisy i indeksy. W przedmowie określił się jako tłumacz dążący do odtworzenia oryginału w sposób możliwie wierny, jako jedyne ograniczenie wierności uznający różnice między językiem łacińskim a polskim. W r. 1768 przygotował wydanie zbioru mów i ćwiczeń retorycznych uczniów, które poprzedził teoretyczną przedmową (nieopublikowane, rkp. był w Bibl. Uniw. Wil., fragment przedmowy ogłosił S. Bednarski). W r. 1769 złożył uroczystą profesję zakonną. Przed profesją ofiarował na bibliotekę kolegium swe patrimonium liczące 28 000 zł (wg S. Bednarskiego; wg J. Fijałka 16 000). Wg notatki trzyletniego katalogu zakonnego był wówczas P. «zdrowia miernego», a oprócz języka polskiego i łaciny znał także język niemiecki. W. r. 1771 ogłosił w Drukarni Akademickiej pierwszy swój przekład z Seneki „Ksiąg pięcioro: O miłości życia, O życiu szczęśliwym, O opatrzności, o pokoju duszy, O życiu mądrego” (Wyd. 2. Wil. 1792). W r. 1772 wydał dzieło Seneki „O dobrodziejstwach” w przekładzie Łukasza Górnickiego. W r. 1773 został mianowany prefektem Collegium Nobilium. Cieszył się opinią doskonałego wychowawcy i profesora. Dwie z jego mów szkolnych (Mowa na pochwałę Najjaśniejszego Trybunału i Mowa A. F. Mureta za Zygmuntem Augustem królem polskim do Piusa V papieża, przekład) włączone zostały do tomu II „Mów wybornych” wydanych w l. 1784–5 (Wil., Drukarnia Akademicka).
Dn. 8 X 1773, tuż przed ogłoszeniem kasaty zakonu, uzyskał w Akad. Wil. promocję na doktora teologii. Po kasacie był profesorem pojezuickiego kolegium (aż do jego zniesienia) i prefektem Drukarni Akademickiej, przekazanej w listopadzie 1773 przywilejem królewskim w dożywotnie władanie Marcina Poczobuta. Toteż mylna jest informacja podawana przez większość biografów P-ego, jakoby w l. 1771–3 przebywał przy generale zakonu w Rzymie, skąd miał wrócić do Wilna dopiero w parę lat po kasacie. Zachowane listy P-ego, pisane w l. 1774–5 z Wilna do przebywającego w Warszawie Poczobuta, oddają atmosferę niepewności, wywołaną kasatą w środowisku jezuitów wileńskich. Mimo przywileju królewskiego jeszcze w poł. maja 1775 niepewny był los Drukarni Akademickiej zarządzanej przez P-ego, o którą ubiegał się również Antoni Tyzenhaus. Tymczasem jednak, jak pisał P. 30 V 1774: «My tu z X. Sienickim, tabaczkę zażywając, powoli swoje robim, aby chleba i pieniążków przyczynić». Przypominał Poczobutowi, aby załatwił w Warszawie, zapewne z autorem, «drukowanie wierszów Książęcia Poetów Polskich Xa Adama [Naruszewicza]», upatrując «stąd dla drukarni honor i profit» (inicjatywa nieznana i niezrealizowana). W lecie 1775 wydał kolejny własny przekład Seneki („O łaskawości i gniewie”, Wyd. 2. Wil. 1782), dedykowany referendarzowi lit. Pawłowi Ksaweremu Brzostowskiemu, który, jak pisał: «do przekładania onego na język ojczysty mię pobudził, a do wydania chętnie kosztu dodał». Wreszcie 25 XII 1775 zakończono pertraktacje o drukarnię. Poczobut za cenę 2 000 zł zgodził się na «postąpienie drukarni na skarb JKMci» i już nazajutrz Tyzenhauz, jako generalny administrator dóbr królewskich na Litwie, wszedł w jej posiadanie, zarząd jej pozostawił jednak P-emu, który kierował nią także po śmierci Tyzenhauza (1785), kiedy wróciła pod zarząd Akademii. W r. 1786 dochodził u jego sukcesorów zaległych poborów.
Pozbawiony przez kilka lat obowiązków nauczycielskich, wrócił P. do duszpasterstwa, tej «pracy i zabawy…, która niegdyś była najistotniejszym celem powołania mego» – jak pisał w dedykacji dołączonej do wydanego w r. 1776 przekładu z języka włoskiego katechizmu J. Fiérarda „Zebranie nauk chrześcijańskich”. Dziełko to dedykował również Brzostowskiemu, wzruszony przeprowadzaną osobiście przezeń katechizacją wśród włościan pawłowskich, której był świadkiem. Następnymi pozycjami P-ego z tej dziedziny były: Sto uwag krótkich i ważnych myślącym o zbawieniu swym do roztrząśnienia poddanych (Wil. 1777, Wyd. następne: Wil. 1784, 1798, Kr. 1880, 1881), dziełko oryginalne przypisane siostrze – Białłozorowej, starościnie przełajewskiej, oraz edycja „Żywotów świętych” Piotra Skargi (Wil. 1780), dedykowana Andrzejowi i Jadwidze Ogińskim. Bezpodstawnie natomiast (za A. B. Jocherem, J. Bielińskim, S. Estreicherem), na co zwracał uwagę już J. Fijałek, przypisuje się P-emu autorstwo wydanej bezimiennie, bez wskazania miejsca i roku druku («imprimatur» podpisane przez Wacława Hieronima Sierakowskiego, bpa przemyskiego, a od r. 1759 arcbpa lwowskiego, świadczy, że poza Wilnem), „Sadzawki owczej dla wszelkiego stanu ludzi potrzebnej”, kompilacyjnego zbioru pouczeń moralno-religijnych, nie przypominających niczym pisarstwa P-ego. Dn. 23 XI 1778 uzyskał P. doktorat z prawa kanonicznego w Akad. Wil. W r. 1781 rozpoczął wydawanie ostatniego ze swych przekładów Seneki – „Listów do Luciliusza” (t. 1–4 Wil. 1781–2), nad którym pracował od wielu lat wśród innych zajęć. Przekład ten, będący uwieńczeniem całej działalności translatorskiej P-ego, wysoko oceniany przez współczesnych i potomnych (wg T. Eustachiewicza: wśród oświeceniowych tłumaczeń prozy rzymskiej «przekład ten po tłumaczeniu Tacyta przez Naruszewicza pierwsze miejsce trzyma»), dedykował P. Stanisławowi Augustowi. «Dla wyświecenia błędnego czasem u autora zdania» P. opatrzył przekłady komentarzem (co usatysfakcjonowało podpisującego imprimatur cenzora). W r. 1783 wszedł P. do grona współpracowników Komisji Edukacji Narodowej (KEN). Dn. 4 IV t. r. został powołany, obok Franciszka Bieńkowskiego, na wizytatora generalnego szkół W. Ks. Lit. (w protokole nominacji tytułowany był «towarzyszem Collegii Theologici Szkoły Głównej Wileńskiej»), równocześnie przyznano mu «na odprawienie wizyty i podróży» 3 000 zł, podniesione następnie do 3 500. W miesiącach czerwcu i lipcu odbył P. wizytację wydziału nowogródzkiego, a częściowo także litewskiego i pińskiego i złożył o niej Komisji gruntowny raport, uznany za wzorcowy; w rezultacie w r. n. zlecono mu opracowanie instrukcji dla wizytatorów. Tymczasem od jesieni 1783 objął P. w zreformowanej Szkole Głównej w Wilnie katedrę literatury łacińskiej i polskiej, którą wykładał do r. 1793 (z pensją roczną 4 000 zł, podniesioną w r. 1791/2 do 6 000), oraz prezesurę Kolegium Moralnego (z pensją 2 000 zł). Był profesorem gruntownie wykształconym, doskonałym latynistą oraz miłośnikiem i znawcą literatury i języka polskiego. Walczył o jego czystość i elegancję (wzory czerpał m. in. z tekstów Ł. Górnickiego i P. Skargi) oraz ostrożnie włączał go do wykładów. Naukę wymowy, poprzez odpowiedni dobór tematów, łączył z kształtowaniem pojęć moralnych i postaw obywatelskich. «Słabe piersi», a także liczne obowiązki administracyjne i wizytacyjne sprawiły, że część wykładów z jego przedmiotu prowadzili wiceprofesorowie, początkowo Tadeusz Mackiewicz, od r. 1785 Jakub Jaxa, od r. 1787 Filip Nereusz Golański. Funkcję wizytatora generalnego pełnił również w l. 1785 i 1786; na posiedzeniu KEN 18 XI t. r. oceniono, że w urzędzie wizytatora «sprawił się dokładnie, pilnie i pracowicie», i potwierdzono go «na tymże urzędzie jeszcze na dwa lata następujące». W r. 1788 zastępował go jednak w wizytacji «dla słabości zdrowia» Jakub Jaxa. Jako wizytator wyróżniał się P. zwalczaniem werbalizmu w nauczaniu (systematycznie zalecał, aby uczniowie «więcej na rozum i pojęcie aniżeli na pamięć uczyli się»), zalecaniem lektury i komentowania gazet na lekcjach, powiększania bibliotek szkolnych. W r. 1785, w raporcie powizytacyjnym, wystąpił z krytyką gramatyki łacińskiej Onufrego Kopczyńskiego, zarzucając książce zbyt skomplikowany układ, a autorowi nadmierne ambicje filozoficzne. W r. 1787/8, w czasie wyjazdu na urlop Hieronima Stroynowskiego, sprawował opiekę nad kształceniem w Szkole Głównej kandydatów do stanu nauczycielskiego. Od listopada 1789 do lutego 1790, jako delegat Szkoły Głównej W. Ks. Lit., wraz z Poczobutem i Stroynowskim, uczestniczył w Warszawie w posiedzeniach KEN, poświęconych przygotowaniu nowej redakcji „Ustaw dla stanu akademickiego”.
W r. 1789 P. zabrał głos w dyskusji wywołanej wydaną anonimowo broszurą Józefa Pawlikowskiego „O poddanych polskich” (w opracowaniach wcześniejszych błędnie przypisywano P-emu jej autorstwo). W wydanej anonimowo Odpowiedzi na pytanie izali nieczułość w wyższych wiekach ku poddanym tak opanowała serca Polaków? czyli dodatku do księgi O poddanych polskich ([Wil.] 1789), aprobując w pełni postulaty Pawlikowskiego dotyczące poprawy prawnej i ekonomicznej sytuacji włościan, P., «przyjaciel starożytności polskich», protestował przeciwko przypisanej staropolakom nieczułości na dolę chłopów. Wyliczył ok. dwudziestu królów i pisarzy – obrońców chłopów – i przytoczył ich celniejsze wypowiedzi (m. in. Marcina Kromera, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Sebastiana Petrycego, Szymona Starowolskiego, Skargi), tworząc antologię dowodzącą, «że głos natury, religii, ludzkości i obywatelstwa od dawna w uczonych przodkach naszych słyszeć się dawał». Z pismem P-ego polemizował z kolei, z pozycji wstecznych, ks. Ignacy od N. Marii Panny de Mercede (trynitarz Ignacy Grabowski). W r. 1790 lub 1791 otrzymał P. z rąk królewskich Order Św. Stanisława.
Od ok. r. 1785 był P. kanonikiem, a później kustoszem inflanckim; dn. 22 I 1792 wszedł do kapituły wileńskiej jako koadiutor prałata dziekana Stanisława Bohusza Siestrzeńcewicza (instalowany 18 X). Na pocz. 1793 r. reprezentował kapitułę wileńską na zwołanym przez władze targowickie do Grodna zjeździe duchowieństwa; w lipcu t. r. ofiarowywano mu rektorstwo Szkoły Głównej W. Ks. Lit., którego nie przyjął; dn. 1 X Sejm Grodzieński powołał go na członka Litewskiej Komisji Edukacyjnej. W 2. poł. 1793 r. został nadto mianowany przez bpa Ignacego Massalskiego biskupem koadiutorem wileńskim (prekonizowany 1 VI 1795 z tytułem biskupa Echines), co zadecydowało o jego rezygnacji z zajęć w Szkole Głównej i przejściu w poczet profesorów emerytów (z pensją roczną 2 000 zł). W insurekcji kościuszkowskiej był kierownikiem Wydziału Instrukcji Deputacji Centralnej Wielkiego Księstwa Litewskiego; razem z siostrą Białłozorową zobowiązał się bezpłatnie kształcić ubogie sieroty po żołnierzach poległych w powstaniu. Po upadku Wilna przebywał z Deputacją w Grodnie. Dn. 1 XII 1794, wybrany na wikariusza kapitulnego, został oficjałem i administratorem diecezji wileńskiej sede vacante (14 I 1795 zatwierdzony przez nuncjusza). Na pocz. 1795 r. wydał list pasterski ogłaszający nabożeństwo żałobne i pogrzeb Massalskiego na 17 III; dn. 10 V – list do kaznodziejów na temat obowiązku głoszenia kazań, ich przedmiotu i formy, pouczał w nim nadto, iż «nie wolno naprzeciw rządowym władzom mówić i onym w czymkolwiek uwłaczać», i groził opornym karami. Po skasowaniu przez władze rosyjskie w końcu 1796 r. diecezji wileńskiej i przyłączeniu jej do biskupstwa inflanckiego zarządzał nią nadal w zastępstwie biskupa inflanckiego; po jej wskrzeszeniu (ukazem z 27 IV 1798), z przyłączeniem do nowo utworzonego arcybiskupstwa mohylewskiego, został ponownie koadiutorem biskupa wileńskiego, zatrzymując równocześnie urząd oficjała-prezydenta konsystorza. Od r. 1797 był członkiem powołanej wówczas Wileńskiej Komisji Edukacyjnej, w r. 1798 członkiem komisji do spraw reorganizacji seminarium duchownego i przewodniczącym komisji odbudowy katedry. W t. r. wydał listy pasterskie o obowiązku grzebania ciał na poświęconych cmentarzach i o poświęceniu cmentarza Św. Stefana w Wilnie oraz otrzymał od Pawła I Order Św. Jana Jerozolimskiego. W r. 1800 powołany został na członka warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk; w związku z podjętą reorganizacją Uniw. Wil. popierał starania jezuitów połockich o jego przejęcie. Od maja do kwietnia 1802 i w r. 1803 sprawował pod nieobecność bpa Jana Nepomucena Kossakowskiego rządy diecezji. Dn. 19 III 1803 ustanowił wieczystą fundację z sumy 6 701 czerwonych zł lokowanej na dobrach Kamajach Pietkiewiczów w pow. wiłkomierskim oraz z kamienicy dziedzicznej w Wilnie pod nr 966, niedaleko kościoła Św. Jerzego, na utrzymanie 12 ubogich uczniów (6 ze stanu szlacheckiego, 6 z mieszczan wileńskich), powierzając jej zarząd misjonarzom; za fundację tę obdarzony został przez Aleksandra I Orderem Św. Anny kl. I. Zmarł w Wilnie 4 XII (wg starego stylu 22 XI) 1803 i pochowany został w osobnej kaplicy na cmentarzu przy kościele Św. Stefana. Warszawskie Tow. Przyjaciół Nauk uczciło go wspomnieniem odczytanym przez Józefa Ignacego Kossakowskiego na publicznym zebraniu 24 V 1804.
Portret P-ego znajdował się do r. 1939 w pałacu biskupim w Wilnie (reprod. w: Mościcki H., Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. 1917); – Estreicher; Nowy Korbut, VI cz. 1–2 (tu szczegółowsza bibliogr.); Brown, Bibl. pisarzów; Historia Nauki Polskiej, Wr. 1974 VI; Janowski, Słownik bio-bibliogr. Uniw. Wil.; – Baliński M., Dawna Akademia Wileńska, Pet. 1862; Bednarski S., Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce, Kr. 1933; Bieliński, Uniw. Wil., II–III; Čepiené K., Pietrauskiené, Vilniaus Akademijos Spaustuvés Leidiniai 1576–1805, Vilnius 1979; Eustachiewicz T., Seneka w Polsce, „Eos” R. 19: 1913 z. 2; Fijałek J., Ks. Dawid Pilchowski, „Kwart. Teologii Wil.” 1923/4 z. 1/2; Janowski L., Wszechnica Wileńska, Wil. 1921; Januszkiewiczowa W., Dawid Pilchowski jako profesor literatury w Szkole Głównej W. Ks. Litewskiego, w: Księga pamiątkowa ku uczczeniu 350 rocznicy założenia i 10 wskrzeszenia Uniwersytetu Wieleńskiego, Wil. 1929 I; Jobert A., La Commission d’Education Nationale en Pologne (1773–1794), Paris 1941 (przekład polski: Komisja Edukacji Narodowej w Polsce <1773–1794>, przełożyła i uzupełniła M. Chamcówna, Wr. 1979); Kossakowski J. I., Rys życia i pism D. P-ego., „Nowy Pam. Warsz.” R. 14: 1804 (przedruk w: „Roczn. Tow. Warsz. Przyj. Nauk” T. 4: 1807); Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970 I; Kratz W., v., Exjesuiten als Bischöffe (1773–1822), „Arch. Historicum Soc. Jesu” T. 6: 1937 z. 2; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; tenże, Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, Wil. 1910 III; tenże, Ks. Dawid Pilchowski profesor prawa kanonicznego [!] Akademii Wileńskiej, „Kwart. Teolog.” T. 3: 1904; Mościcki H., Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. 1917; Pohoska H., Wizytatorowie generalni KEN, L. 1957; Poplatek J., KEN. Udział byłych jezuitów w pracach KEN, Uzupełnił L. Grzebień, Przygotował do druku J. Paszenda, Kr. 1973; Szybiak I., Szkolnictwo KEN w W. Ks. Litewskim, Wr. 1973; Ziętarska J., Sztuka przekładu w poglądach literackich polskiego Oświecenia, Wr. 1969; Żytkowicz L., Rządy Repnina na Litwie w latach 1794–7, Wil. 1938; – Instrukcje dla wizytatorów generalnych szkół KEN 1774–1794, Oprac. K. Bartnicka, I. Szybiak, Wr. 1976; Jundziłł S. B., Pamiętnik życia, Oprac. A. M. Kurpiel, Kr. 1905; Kaliński W., Dziennik 1787–1788, Oprac. Ł. Kurdybacha, Wr. 1968; Korespondencja Jana Śniadeckiego, T. 2. Oprac. M. Chamcówna, S. Tync, Wr. 1954; Protokoły posiedzeń KEN 1773–1785, Oprac. M. Mitera-Dobrowolska, Wr. 1973; Protokoły posiedzeń KEN 1786–1794, Oprac. T. Mizia, Wr. 1969; Raporty generalnych wizytatorów szkół KEN w W. Ks. Litewskim 1782–1792, Oprac. K. Bartnicka, I. Szybiak, Wr. 1974; – „Dzieje dobroczynności krajowej zagran.” 1821; „Kur. Lit.” 1803 nr 97 (nekrolog); – AGAD: Arch. Tyzenhauza G–345; Arch. Rom. S. J.: rkp. Lithuanica 32 k. 149 nr 9 (odpis B. Natońskiego); Arch. Prow. Mpol. T. J. w Kr.: Catalogus personarum et officiarum Provinciae Lithuanae S. J. ex a. 1756/7 in a. 1773/4; B. Jag.: rkp. 5335/7 (list z 1792); B. Lit. Akad. Nauk w Wil.: rkp. F. 273 nr 779, 780, 781, 782, 790 (korespondencja prywatna i urzędowa); B. Uniw. Wil.: rkp. C. D. 47 (listy do Poczobuta z 1774–96, odpisy w Arch. PAN w W.: Arch. L. Chmaja rkp. nr 76 III).
Elżbieta Aleksandrowska