Staniewicz Emeryk Grzegorz Rufin (1802–1872), filareta, uczestnik powstania listopadowego, emigrant. Ur. 17 XI w Birżełach (Birżałach) w pow. nowomiejskim na Żmudzi. Pochodził z rodziny Staniewiczów h. Gozdawa, był synem Ferdynanda (1756 – przed 1823), sędziego pow. upickiego, i jego drugiej żony, Bogumiły z Kordzikowskich.

S. uczył się najpierw w szkole w pow. upickim, a potem w gimnazjum w Wilnie, gdzie pod wpływem nauczyciela Ignacego Szydłowskiego zaczął interesować się literaturą. W r. 1819 wybrał jednak studia na Wydz. Fizyko-Matematycznym Uniw. Wil. Związał się z grupą studentów zainteresowanych etnografią Żmudzi, wraz z Leonem Rogalskim zbierał litewskie pieśni ludowe (dajny). Piętnaście z nich opublikował wraz z tłumaczeniem na język polski w „Tygodniku Wileńskim” w l. 1819–22 pt. „Śpiewy ludu litewskiego” (T. 8: 1819 nr 153, T. 9: 1820 nr 155, 157, 159, T. 10: 1820 nr 166, 171, 1822 nr 3). Tamże ogłosił kilka swych wierszy: Perseusz i Andromeda (T. 9 nr 159), Gaik sosnowy (nr 160), Dwa konie i osioł (nr 162), Raca (T. 10 nr 168). Dn. 24 VI 1820 wstąpił do Tow. Filaretów, w którym pełnił funkcję sekretarza Grona Amarantowego. Należał też do zawiązanej przez Jana Czeczota w kwietniu 1823 grupy poetyckiej «Kastala». Aresztowany jesienią t.r. w związku ze śledztwem przeciw filomatom i filaretom, więziony był w klasztorze Karmelitów Bosych przy ul. Ostrobramskiej. Zeznawał 24 XI; z raportu śledczego senatora N. Nowosilcowa wiemy, że S. dysponował wtedy majątkiem w postaci jedynie kapitału (3 tys. rb.) z zapisu ojca. Prawdopodobnie w sierpniu 1824 opuścił więzienie, gdyż w zakończonym wówczas procesie nie został skazany na zesłanie, a tylko oddany pod dozór policyjny.

W l.n. był S. nauczycielem w gimnazjum wileńskim. W tym czasie zetknął się z Juliuszem Słowackim. W grudniu 1830, po wybuchu powstania listopadowego, przyłączył się do grupy akademików, której przewodził Wincenty Pol. Wraz z nią opuścił 26 IV 1831 Wilno z zamiarem czynnego udziału w wojnie z Rosją. Już 29–30 IV pod Ejszyszkami młodzież ta starła się z Rosjanami. Przez kilka następnych tygodni, w obawie przed spotkaniem większych sił wroga, tułała się po lasach unikając osad ludzkich, aż wreszcie wygłodniała i zmęczona dotarła do obozowiska oddziału Wincentego Matuszewicza w Barbaryszkach. W trakcie trzydniowego odpoczynku nadeszła duża formacja rosyjska, Matuszewicz ratował się, uchodząc w lasy, młodzież wileńska próbowała stawić opór pod Duszmianami (przy trakcie trockim na wschód od Olity), część poległa, pozostali pod dowództwem m.in. S-a zdołali się wyrwać z okrążenia. Potem S. przyłączył się w Kozakiszkach do oddziału Gabriela Ogińskiego. Po wkroczeniu wojsk polskich na Litwę został wcielony do 6. p. strzelców konnych w stopniu podporucznika. Walczył zapewne w stoczonych przez ten pułk potyczkach pod Użogościem (5 VI), Trokami (17 VI), Rosieniami (6 VII), Powedeniami (11 VII), a po nadciągnięciu liczniejszych sił rosyjskich przekroczył 15 VII 1831 w jego szeregach granicę rosyjsko-pruską pod Deguciami i prawdopodobnie był przez kilka miesięcy internowany w Packmohnen niedaleko Tylży.

W lutym 1832 przybył S. do Francji i zamieszkał w Zakładzie Besançon. Dn. 8 V t.r. wybrano go do Rady Wojskowej Zakładu, w której pełnił obowiązki sekretarza (wybór ten był potem kilkakrotnie ponawiany). Przed sierpniem t.r. został przyjęty w stopniu czeladnika do polskiej loży wolnomularskiej «Persévérance-Espérance», w Besançon, afiliowanej przy paryskim «Wielkim Wschodzie». Przyjaźnił się w tym czasie z Szymonem Konarskim, zbliżyła ich wspólna pasja muzykowania. Zajmował się też pozyskiwaniem prenumeratorów dla „Pamiętnika Emigracji”. Na wieść o wybuchu rewolucji we Frankfurcie (3 IV 1833) wyruszył z Besançon wraz z 400-osobową grupą emigrantów. W utworzonym na granicy szwajcarsko-francuskiej legionie, nazwanym Hufcem Świętym, został S. skarbnikiem przy boku dowódcy, Ludwiku Oborskim. Po otrzymaniu wiadomości o stłumieniu w zarodku rewolucji frankfurckiej podjęto decyzję o rozwiązaniu Hufca i utworzeniu Tow. Tułaczów Polskich w Szwajcarii. W jego Radzie Gospodarczej, która zastąpiła władze Hufca, pełnił S. funkcję skarbnika. Zajmował się też zbiórką prenumerat „Pielgrzyma Polskiego”. S. był zwolennikiem udziału w kolejnej, organizowanej przez G. Mazziniego, zbrojnej wyprawie emigrantów polskich do Sabaudii. Prawdopodobnie nie zdążył wziąć w niej udziału, ponieważ pod koniec stycznia 1834 został aresztowany w Genewie przez władze szwajcarskie. Po zwolnieniu, w lutym t.r. odnowił znajomość z przebywającym tam Słowackim, któremu podarował „Biblię” w tłumaczeniu Jakuba Wujka. Uczestniczył zapewne w tworzeniu «Młodej Polski», gdyż Mazzini donosząc 14 III t.r. swemu korespondentowi o składzie jej «Comitato Centrale» (w rzeczywistości: Komitetu Tymczasowego) wymienił nazwisko S-a. Jednak brak jest podpisu S-a pod pierwszą odezwą Komitetu Tymczasowego z 12 V, za to figuruje tam niewspomniany przez Mazziniego Feliks Nowosielski (nie znajdujemy też S-a na liście członków «Młodej Polski» z końca maja 1835).

Pomiędzy kwietniem a czerwcem 1834 został S., podobnie jak kilkuset innych polskich emigrantów, wydalony ze Szwajcarii. Osiadł w Londynie. Od 10 VI t.r. do 18 VI 1849 pobierał rządowy zasiłek brytyjski dla uchodźców polskich. Brał żywy udział w obradach Ogółu Londyńskiego. Wybrany na członka jego Komisji Wykonawczej (9 VIII 1834), ustąpił wkrótce; pełnił potem kilkakrotnie funkcję marszałka podczas obrad Ogółu. W r. 1835 należał do Komitetu Tow. Wzajemnego Oświecania się w Londynie. W r. 1837 na łamach „Republikanina” (nr 5) zabrał głos w obronie Nowosielskiego, oskarżanego o defraudację pieniędzy przesłanych w r. 1834 przez Lelewela dla Polaków w Szwajcarii, wyjaśniając, że wydano je na sprawy tajne. Współpracował z redakcją „Pism Komisji Korespondencyjnej” w Poitiers (1837–43). W l. 1838–46 należał do Zjednoczenia Emigracji Polskiej (gm. Westminster). W r. 1843 był członkiem pięcioosobowej Rady Polaków w Londynie. W styczniu 1844, wraz z Tadeuszem Krępowieckim, pomagał w ukryciu marynarzy-Polaków zbiegłych w Portsmouth z rosyjskiego statku «Irtysz». T.r., podczas wizyty Mikołaja I w Londynie, obrany został sekretarzem komisji organizującej wiec antycarski w Portland Rooms (5 VI). Wraz z Oborskim wydał potem „Sprawozdanie Komisji z poleconych jej przez Zgromadzenie Ogólne z dn. piątego czerwca 1844 r. czynności…” (Londyn 1844) oraz broszurę w języku angielskim „Poland and Nicholas. The Polish meeting” (London 1844). Dn. 5 I 1845 został wybrany do komisji Stow. Bratniej Pomocy. Dn. 20 VII r.n. zgłosił akces do Tow. Demokratycznego Polskiego (TDP), decyzja ta wywołana była wzrostem popularności tej organizacji po wybuchu powstania krakowskiego. Pełnił w niej obowiązki przewodniczącego Sekcji Londyńskiej i kandydował do Centralizacji (1848, 1855), lecz nie został wybrany. W tym czasie (zapewne po r. 1849) pracował w londyńskim biurze metrykalnym. W r. 1852 należał do komisji organizującej pogrzeb Wojciecha Darasza i 22 VIII przemawiał nad jego grobem obok Stanisława Worcella i A. Ledru-Rollina. Uczestniczył w obchodach rocznic powstania listopadowego w Londynie, przemawiał na jednej z nich 29 XI 1853, obok Ledru-Rollina, A. I. Hercena, A. Ruge’a i Pawła Darasza. W r. 1854 podpisał deklarację sprzeciwiającą się udziałowi Polaków w wojnie krymskiej i potępiającą politykę Adama Czartoryskiego. W lutym 1857, po śmierci Worcella, odmówił przyjęcia mandatu członka Centralizacji TDP.

W r. 1858 zgłosił S. władzom rosyjskim chęć powrotu do kraju. Otrzymawszy amnestię carską, osiadł w guberni wileńskiej. Prawdopodobnie wówczas ożenił się ze swą siostrzenicą, Kazimierą Dołubowską (córką Julii ze Staniewiczów i Kazimierza Dołubowskich). Zmarł w r. 1872 (wg „Genealogii rodziny Staniewczów herbu Gozdawa”, ułożonej w r. 1888 przez bratanka S-a, Jana Onufrego; w sprzeczności z tym raczej wiarygodnym przekazem pozostaje informacja podana przez Enc. Org., jakoby S. zmarł w Wilnie przed r. 1866).

Z małżeństwa z Kazimierą z Dołubowskich miał S. czworo dzieci: Franciszka, Wandę, zamężną za Konradem Żeligowskim, Emeryka i Matyldę.

Braćmi S-a byli, m.in.: Ferdynand, ojciec Jana Onufrego (zob.), Zygmunt (1797–1860), w czasie studiów na Uniw. Wil. członek Związku Przyjaciół (od r. 1819), a potem towarzystw filaretów i filadelfistów, ojciec Mariana (1844–1917), powstańca styczniowego, Longin (1799–1828), również od r. 1819 członek Związku Przyjaciół, filaretów i filadelfistów, oraz Bolesław (1809–1859), kolega gimnazjalny Słowackiego, sponsor edukacji malarskiej Wojciecha Gersona w Paryżu, inżynier dróg komunikacyjnych, który dosłużył się w Rosji rangi generał-majora i był żonaty z Rosjanką, Olgą Szawrow.

Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; Łuczakowa J., Katalog „Papierów” po Leonardzie Niedźwieckim i Archiwum Dywizji Kozaków Sułtańskich w Bibliotece Kórnickiej, Kórnik 1959; – Enc. Org.; Hass, Wolnomularze; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Lietuvių Enc.; PSB (Feliks Nowosielski); Tarybų Lietuvos enciklopedija, Vilnius 1988 IV; Tyrowicz, TDP; – Kalendarz życia i twórczości Juliusza Słowackiego, Oprac. E. Sawrymowicz przy współpracy S. Makowskiego i Z. Sudolskiego, Wr. 1960; Kalendarz życia i twórczości Mickiewicza. Marzec 1832 – czerwiec 1834, Oprac. M. Dernałowicz, W. 1966; Lista członków Towarzystwa Demokratycznego Polskiego z lat 1832–1851, Oprac. L. Krawiec, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., I; Lista emigrantów polskich w Wielkiej Brytanii otrzymujących zasiłki od rządu brytyjskiego w latach 1834–1899, Oprac. M. Paszkiewicz, tamże, II; – Aftanazy, Dzieje rezydencji, XI (dot. Ferdynanda Staniewicza); Barszczewska A., Szymon Konarski, W. 1976; Barzykowski, Hist. powstania, IV; Biržiška M., Senasis Vilniaus Universitetas (1579–1842 m.). Vardų ir raštų atranka, Vilnius 1940 s. 40–1; Borowczyk J., Rekonstrukcja procesu filomatów i filaretów 1823–1824, P. 2003; Callier E., Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w r. 1831, Wyd. K. Kozłowski, P. 1887; Cygler B., Pułkownik Ludwik Oborski – szermierz wolności (1789–1873), Gd. 1976; Gadon, Emigracja pol.; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1950 III cz. 1; Janowski L., W promieniach Wilna i Krzemieńca, Wil. 1923; Lewak A., Od związków węglarskich do Młodej Polski. Dzieje emigracji Legionu Polskiego z r. 1833–1834, W. [1923]; Limanowski B., Stanisław Worcell, Kr. [1911]; Pigoń S., Głosy z przed wieku, Wil. 1924 s. 122, 179, 188, 195, 200, 202; Rabinowiczówna S., Wilno w powstaniu roku 1830/31, Wil. 1932; Rzadkowska H., Działalność Centralizacji Londyńskiej Towarzystwa Demokratycznego Polskiego 1850–1862, Wr. 1971; Sokołowska S., Młoda Polska. Z dziejów ugrupowań demokratycznych Wielkiej Emigracji, Wr. 1972; Spazier R. O., Historia powstania narodu polskiego w roku 1830 i 1831…, Paryż 1833 II 213, III 13; Świrko S., Z kręgu filomackiego preromantyzmu, W. 1972; Z Mickiewiczem pod rękę czyli życie i twórczość Jana Czeczota, W. 1989; tenże, Vilniaus universiteto istorija 1803–1940, Vilnius 1977 s. 97; Zieliński L., Emigracja polska w Anglii w latach 1831–1846, Gd. 1964; – Arch. Filomatów, Cz. 1 V, Cz. 2 III; Arch. Filomatów, Listy, IV; Bartkowski J., Wspomnienia z powstania 1831 roku i pierwszych lat emigracji, Oprac. E. Sawrymowicz, Kr. 1966; Brock P., Geneza Ludu Polskiego w Anglii. Materiały źródłowe, Londyn 1962 s. 190, 193–4, 207, 213, 285; Grabowiecki J., Moje wspomnienia…, Oprac. E. H. Nieciowa, W. 1970; Hertz, Zbiór poetów pol., VI; Konarski S., Dziennik z lat 1831–1834, Oprac. B. Łopuszański, A. Smirnow, Wr. 1973; Lelewel, Listy emigracyjne, III; Odyniec A. E., Wspomnienia z przeszłości, W. 1884 s. 281; Pol W., Pamiętniki, Oprac. K. Lewicki, Kr. 1960; Potrykowski J. A., Tułactwo Polaków we Francji. Dziennik emigranta, Wyd. A. Owsińska, Kr. 1974 I–II; Towarzystwo Filomatów, Wyd. A. Łucki, Kr. [1924]; – B. Czart.: rkp. 5330, 5332, 5333; – Mater. Red. PSB: Kserokopia metryki chrztu S-a; – Mater. Leona Sylwestra Staniewicza z Gd. (tablica geneal. Staniewiczów z r. 1888); – Uzupełnienia Liliany Czerniawskiej-Narkowicz z Wil. i Jerzego Żenkiewicza z Tor.

Bibligr. dot. braci S-a: Katalog zbiorów Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, W. 1996 I; – Materiały dotyczące życia i twórczości Wojciecha Gersona, Oprac. A. Vetulani, A. Ryszkiewicz, w: Źródła do dziejów sztuki polskiej, Wr. 1951 II; Studnicki W., Źródła do lat szkolnych Słowackiego, „Roczn. Tow. Przyjaciół Nauk w Wil.” T. 7: 1919–1921 s. 209; – Kalendarzyk polityczny na r. 1809…, Wil. (szkoła datnowska); – Arch. Filomatów, Cz. 1 V, Cz. 2 III; Arch. Filomatów, Listy, IV.

Elżbieta Orman-Michta i Janusz Pezda