Mycielski Erazm h. Dołęga (1769–1800), pułkownik, działacz insurekcji kościuszkowskiej i Tow. Republikanów Polskich. Był synem Aleksandra (zob.) i Konstancji Marianny Dahlke. Ur. zapewne w Kamieńcu Podolskim, gdzie został ochrzczony tylko z wody 19 VII 1769 r. (być może z powodu słabego zdrowia lub też różnic wyznaniowych między rodziną Mycielskich a Dahlke), wychowywany był w skromnych warunkach. Mając lat osiem został przez ojca wciągnięty na listę 12 regimentu pieszego w. kor., gdzie przez rok służył jako kadet, potem furier, przez cztery lata jako podchorąży. Dn. 7 I 1783 awansowany na chorążego, przeniesiony został 13 V 1786 do regimentu 10 pieszego kor. szefostwa swego ojca jako adiutant «generał majora dywizji wielkopolskiej komenderującego»). Funkcję tę pełnił przez lat pięć awansując 19 VIII 1786 na porucznika, a 28 XII 1788 na kapitana z kompanią. Odbyta w jesieni 1790 lustracja regimentu uznała kompanię M-ego za wzorową. W tym czasie M. dał się wciągnąć w spór między płk. Franciszkiem Belcourem a ppłk. Paprockim. Na podstawie plotek i intryg zarzucono Paprockiemu czyn niehonorowy dyskwalifikujący go jako oficera. Młodego M-ego, zapalczywego, wychowanego w tradycjach wojskowych, pobudzonego, jak pisał do króla, «tylko tkliwym o honor oficera uczuciem» nietrudno było przekonać o winie Paprockiego, któremu M. nawet proponował dobrowolne opuszczenie pułku. W czasie raportu oficerskiego w lutym 1791 M. podobnie jak kapitan Józef Zajdlic oświadczył, że pod Paprockim służyć nie będzie. Wkrótce doszło do śledztwa, które nakazało aresztowanie oficerów, m. in. M-ego (1 III). Powołany przez komisję wojskową sąd wojenny szczególnie ostro potraktował M-ego, w jego gwałtownym postępowaniu upatrując chęć łatwiejszego awansu. Mimo listów M-ego wysyłanych do króla i gen. Augustyna Gorzeńskiego z prośbą o interwencję i pomoc, M., skazany na 6 miesięcy aresztu, dostał najwyższy wymiar kary spośród wszystkich sądzonych oficerów. Dn. 11 IV nastąpiło obostrzenie wyroku: «jestem skazany – pisał M. do Gorzeńskiego – na siedzenie w fortecy częstochowskiej trzy miesiące w łańcuszkach, trzy pod szyldwachem… nie widzę… powodów ile mniej winny jak kilku innych najcięższą ponoszę karę». Prosił, aby mógł odbywać karę na odwachu przy pułku. Dopiero 20 XII 1791 M. podjął służbę na nowo. W kampanii litewskiej 1792 r., po wycofaniu się armii za Bug, w potyczce pod Krzemieniem 24 VII «ochronił przytomnością swoją lewe skrzydło od baterii nieprzyjacielskiej», za co szef regimentu Ignacy Działyński umieścił go m. in. obok kapitana Józefa Sułkowskiego na liście wyróżniających się oficerów. M. został wówczas odznaczony Krzyżem Kawalerskim. Po przystąpieniu króla do Targowicy M. w piśmie do gen. Gorzeńskiego 26 VII oświadczył, że pozostanie królowi wierny i postępować będzie tylko zgodnie z jego wolą. Zachowanie to mógł spowodować fakt niedawno doznanych krzywd oraz podrażniona ambicja, skoro, jak pisał, «cztery razy minął mnie awans na majora z kolei przypadający, czego dowody złożyć mogę». Słowa te skierował z końcem 1792 lub z początkiem 1793 r. do ówczesnego komendanta garnizonu warszawskiego z ramienia Targowicy – Piotra Ożarowskiego, którego nie omieszkał równocześnie prosić o zalecenie do awansu na majora. Uczynił to Działyński przebywający w jesieni 1793 w Grodnie, przy okazji przedstawiania do awansu swoich oficerów.
Istnieje przypuszczenie, że M. należał już wtedy do porozumienia oficerów garnizonu Warszawy z Janem Henrykiem Dąbrowskim, zmierzającego do oporu przeciw wkraczającym wojskom pruskim. Podobnie jak inni wybitniejsi oficerowie regimentu Działyńskiego M. był członkiem loży «Świątynia Izys» i tak jak oni należał do spisku przedinsurekcyjnego. Do konspiracji przystąpił zapewne w jesieni 1793. Świadkowie jego działań wspominają, że M. «jeden z najpierwszych wspiera radą ułożenie planu sławnego powstania» (J. Satryan). Od razu wyróżnił się pośród oficerów spiskowych i razem z majorem Zajdlicem stanął na czele koła związkowego pułku Działyńskiego, którego zadaniem było wpajać w żołnierzy «ducha rewolucji i odwagi». Kosztem obu tych oficerów «zwerbowano artylerię z zredukowanych artylerzystów, opatrzono regiment amunicją i usposobiono wszelką do boju gotowość». Koło pułkowe ukrywało też i zatrzymywało zredukowanych szeregowych i zaciągało ochotników z «pospólstwa». Po marcowych aresztowaniach 1794 r. i rozbiciu sprzysiężenia M. wszedł do nowego organu naczelnego odrodzonej konspiracji, tzw. Rady Cywilnej i Wojskowej. Spiskową działalność M-ego oceniał bardzo wysoko Józef Wybicki, jak również Jan Kiliński. W dn. 17 IV wobec niezdecydowania płka Filipa Haumana oficerowie sprzysiężeni, w tym M., przejęli decyzję co do działań pułku. Wysłany jako ariergarda regimentu z 2 kompaniami i jednym działem ku wylotowi ul. Wareckiej M. w czasie ostrej walki próbując porwać ludzi do ataku «uderzony od kartaczu gdym się podsuwał dalej, przecięty strzałem kartaczowym przez brzuch padłem o ziemię zemglony». Dopiero po kilku godzinach otrzymał pomoc chirurga. Opis ten przekazał sam w krótkiej relacji pamiętnikarskiej. Dn. 27 V otrzymał awans na podpułkownika. Ciężka rana nie pozwoliła mu opuszczać Warszawy. Jeszcze w połowie sierpnia wyznaczono go do komisji, która badała oficerów więzionych za to, że nie wzięli udziału w walkach kwietniowych. Dn. 28 VIII, gdy wojska pruskie atakowały las powązkowski, M. wziął udział w starciu, w którym zdobył dwie baterie i został ponownie ranny. Dn. 1 IX awansował na pułkownika, a za zdobycie baterii otrzymał od Kościuszki obrączkę nr 49 z napisem «Ojczyzna swemu Obrońcy» oraz złoty zegarek. Jednakże powierzony mu batalion strzelców z powodu braku ludzi faktycznie nie istniał, a kompletowanie go wobec chylącego się do upadku powstania nie było już możliwe. Po klęsce maciejowickiej 28 X wezwał M-ego Tomasz Wawrzecki, «aby organizował i urządzał ochotników do obrony Warszawy i Pragi», a 1 XI wydał polecenie porozumienia się z prezydentem Ignacym Zakrzewskim, aby zajął się «urządzeniem i podziałem municypalności zbrojnej» wobec zagrożenia Pragi. W przededniu szturmu M. został naznaczony zastępcą Zakrzewskiego jako prezydenta i «komendanta siły zbrojnej municypalnej Warszawy».
Po upadku powstania M., schorowany, znalazł oparcie w ojcowskich Wyszkach w Pleszowskiem i w sąsiednich Magnuszowicach u siostry Ludwiki, żony szambelana Idziego Moskorzewskiego. Pracy konspiracyjnej nie porzucił i już wczesną wiosną 1795 r kierował organizacją wielkopolską, która rozwinęła szeroką działalność. M., znany wówczas jako «ob. Erazm». utworzył m. in. związek w Kaliszu, starając się «zagrzewać umysły obywateli do czynienia ofiar» (Satryan). M., zwolennik Deputacji, pozostawał pod pewnymi wpływami jej prezesa Dionizego Mniewskiego a także Franciszka Ksawerego Dmochowskiego i Józefa Kalasantego Szaniawskiego, ale nie podzielał ich stanowiska wobec Kościuszki i Jana Henryka Dąbrowskiego. Działając w asocjacjach wielkopolskich pozostawał równocześnie w kontakcie z konspiracją wojskową J. H. Dąbrowskiego w Warszawie; był początkowo pośrednikiem w korespondencji między Dąbrowskim a jednym z jego kurierów. Dn. 19 II 1796 r. M. udał się razem z Dąbrowskim z Warszawy do Berlina w celu omówienia z tamtejszymi przedstawicielami poselstwa francuskiego (A. B. Caillard, P. Parandier) projektu powołania polskich formacji wojskowych przy pomocy i pod zwierzchnictwem Francji. W Berlinie uczestniczył M. w rozmowach polsko-francuskich, w których braf udział także przedstawiciel Zgromadzenia Centralnego w Warszawie Ernest Teodor Musonius. Po aresztowaniu członków Zgromadzenia w kwietniu 1796 r. M. zniszczył kompromitujące papiery; znalazł się też na sporządzonej przez pruskie władze liście osób podejrzanych o udział w pracach niepodległościowych.
Mimo zagrożenia M. odegrał jedną z głównych ról przy tworzeniu nowej tajnej organizacji. Na jego ręce przysłano z Paryża odpowiednie instrukcje, on zaś sam przywiózł datowaną 24 VI 1798 r. w Rzymie odezwę gen. Franciszka Rymkiewicza nawołującą do zjednoczenia wysiłków patriotycznych. Przypisuje się więc inicjatywie M-ego utworzenie na tajnym zjeździe w Warszawie (21 IX – 1 X) Tow. Republikanów Polskich, w skład którego weszli przede wszystkim byli członkowie Zgromadzenia Centralnego o zabarwieniu radykalnym. M. należał do złożonego z 5 osób (Alojzy Orchowski, Bartłomiej Szulecki, Karol Eisbach, Andrzej Horodyski pseud. Dumański) Wydziału i odgrywał w nim wybitną rolę, także jako współautor statutu Towarzystwa, tzw. Ustawy Przedspołecznej zaprzysiężonej 1 X 1798 r. Być może kierował również przez pewien czas stojącym na czele Towarzystwa Dozorem Głównym. W październiku lub listopadzie t.r. M. (używał wówczas pseud. Curtius) wyjechał do Paryża, gdzie powierzył tymczasowo funkcję delegata Towarzystwa J. K. Szaniawskiemu. Kontaktował się również z gen. Karolem Kniaziewiczem.
Działając zgodnie z założeniami Towarzystwa zmierzającymi do przygotowania powstania zbrojnego w kraju w oparciu o Francję, M. objeżdżał Wielkopolskę, Kujawy, Łęczyckie i Sieradzkie, aby rozszerzać sieć tajnych związków, zdobyć środki finansowe a także zorganizować wywiad. W raporcie z 21 II 1799 M. zapewniał Dozór Główny, że «on w wielkopolskich województwach miał przeszło dwieście osób upatrzonych, których do związków wprowadzić umyślił». Równocześnie pracował nad stworzeniem szlaków komunikacyjnych z zagranicą i nad pozyskaniem emisariuszy, chodziło bowiem o dostarczanie wiadomości o ruchach i sile wojsk rosyjskich maszerujących na teren wojny z Francją. Szczególny nacisk kładł na przygotowania powstańcze w zaborze austriackim. Jak wynika z listu z 5 VIII 1799, część prac chciał przekazać innym, był już wówczas ciężko chory. Pisał o tym 14 X 1799 swemu przyjacielowi Bardzkiemu, skarżąc się, że «głucha niepamięć i milczenie zdaje się panować i że wszystkie nadzieje poszły z dymem». M. zmarł 28 II 1800 w Kaliszu; tam też został pochowany w kościele Bernardynów. Na pogrzebie, który się odbył 3 III, gorący patriotyzm i poświęcenie M-ego podkreślił w przemówieniu ks. Józef Satryan, wskazując, że «postrzał od kartacza… był największą przyczyną choroby powoli przyspasabiającej go do śmierci».
M. pozostawił żonę Ludwikę z Bardzkich, być może pochodzenia mieszczańskiego, którą poślubił za dyspensą arcybiskupią bez zapowiedzi (stąd wysunięto przypuszczenie, że ślub odbył się na łożu śmierci). Potomstwa nie pozostawił. Wdowa wyszła powtórnie za mąż za ławnika kaliskiego Hilarego Radzika. Siostra M-ego po rozwodzie z Idzim Moskorzewskim poślubiła Józefa Kalasantego Szaniawskiego.
Spis osób, które uczestniczyły w działaniach wojennych Kościuszki 1794, P. 1894 s. 129; – Handelsman M., Ideologia polityczna Towarzystwa Republikanów Polskich, w: Rozwój narodowości nowoczesnej, W. 1973; Kieniewicz S., Ignacy Działyński, Kórnik 1930; Kukiel M., Próby powstańcze po trzecim rozbiorze, W. 1912; Kosim J., Okupacja pruska i konspiracja rewolucyjna w Warszawie 1796–1806, Wr.–W.–Kr.–Gd. 1976; Leśnodorski B., Polscy jakobini, W. 1960; Pachoński J., Legiony polskie, W. 1969–76 I–III; Skałkowski A., Erazm Mycielski, P. 1933 (pełna bibliogr.); – Akty powstania Kościuszki, III; Arch. Wybickiego I; Kiliński J., Pamiętniki, W. 1958; Satryan J., Mowa na pogrzebie… wygłoszona dnia 3 marca 1800 w Kaliszu, Kalisz (b. r.); Wiadomość urzędowa o spisku r. 1796 podana przez… W. Kętrzyńskiego, w: Sobótka. Księga zbiorowa, Lw. 1875 s. 91; – B. Czart.: rkp. 3929, 3930; – Papiery rodzinne Mycielskich w posiadaniu Heleny Mycielskiej.
Helena Wereszycka