Sokolnicka z Kutnerów Eugenia, pseud. Pietruszczyńska, krypt. E. S. (1876–1934), psychoanalityczka. Ur. 14 VI w Warszawie (jako rok ur. podawała 1884), była córką Maurycego Kutnera, bankiera, pochodzącego ze spolonizowanej rodziny żydowskiej, której członkowie walczyli w powstaniach 1830/31 r. i 1863 r. Matka S-iej, Paulina (1846 – po 1918), córka właściciela kamienicy przy ul. Solec Józefa Flejszera, wraz z siostrą Teofilą należała w r. 1863 do organizacji kobiecych «Piątek», które opiekowały się rannymi powstańcami i zbierały podatek narodowy; aresztowana w październiku t.r. na podstawie donosu, została osadzona w X Pawilonie Cytadeli Aleksandryjskiej.
S. otrzymała staranne wykształcenie domowe oraz szkolne na szczeblu średnim w Warszawie. Przed r. 1899 wyjechała do Paryża, gdzie podjęła studia przyrodnicze na Sorbonie, uczęszczała też na wykłady psychologa P. Janeta. W Paryżu nawiązała kontakty ze środowiskiem socjalistów polskich. Zaprzyjaźniła się m.in. z Marią i Kazimierzem Kelles-Krauzami, Zofią i Bolesławem Motzami, siostrami Neufeldównymi oraz Michałem Sokolnickim. Należała do stow. polskiej młodzieży studenckiej «Spójnia». W styczniu 1900 wstąpiła do sekcji paryskiej Oddziału Zagranicznego Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), organizowała kolportaż wydawnictw partyjnych oraz pośredniczyła w przekazywaniu konspiracyjnej korespondencji Komitetu Zagranicznego PPS w Londynie. W r. 1902 uzyskała licencjat nauk przyrodniczych i miała objąć posadę nauczycielki w domu prywatnym w Częstochowie. Zdecydowała się jednak pozostać jeszcze w Paryżu, by uczęszczać na kurs bakteriologii w Inst. L. Pasteura.
Po powrocie do Warszawy S. poślubiła 27 X 1903 Michała Sokolnickiego (zob.) i zamieszkała z nim przy ul. Wróblej. Razem z mężem brała udział w życiu warszawskiej inteligencji radykalnej. W marcu 1904 przebywała w Berlinie, skąd nadesłała do „Ogniwa” (nr 12, 14) obszerną analizę sytuacji politycznej pt. Niemcy spółczesne. W warszawskim mieszkaniu Sokolnickich schronił się w grudniu 1906 Walery Sławek, wypuszczony przez sąd z więzienia po nieudanej akcji bojowej pod Milanówkiem. S. wywiozła go, zagrożonego ponownym aresztowaniem, pociągiem do Sosnowca, a potem końmi pod granicę rosyjsko-niemiecką. W r. 1907 wydała dwuczęściowy podręcznik Kurs elementarny zoologii, botaniki i mineralogii (W.-Ł., z. 1–2), który zdobył sporą popularność (Wyd. 7, W.-Ł. 1920).
Ok. r. 1911 S. zaczęła interesować się psychoanalizą. Przez dwa lata studiowała w Zurychu (Kantonalen Heilanstalt und Psychiatrischen Universitätsklinik Burghölzli) u C. G. Junga, który rozpoczął jej psychoanalizę. W r. 1913 po konflikcie z nim (zbiegł się on w czasie z zerwaniem pomiędzy Jungiem a S. Freudem), przeniosła się do Wiednia i poddała analizie u samego Freuda; obracała się głównie w środowisku psychoanalityków pochodzenia polskiego, przyjaźniła się z Heleną Deutsch. Od kwietnia 1914 brała udział w posiedzeniach Wiedeńskiego Tow. Psychoanalitycznego. W lecie 1914 wyjechała na polecenie Freuda do Monachium, by propagować tam jego naukę. Wybuch pierwszej wojny światowej skłonił ją do powrotu do Warszawy. Ok. kwietnia 1915 powróciła do Warszawy i rozwiodła się z mężem. W r. 1916 wyjechała do Zurychu, została członkinią tamtejszego tow. psychoanalitycznego i podjęła samodzielną praktykę terapeutyczną.
Po zakończeniu wojny S. przeniosła się do Budapesztu i przez dwa lata uczyła się u S. Ferencziego. Konflikt z węgierskim środowiskiem psychoanalitycznym skłonił ją w r. 1919 do wyjazdu. Komentując to, Freud określił S-ą w liście do Ferencziego jako osobę inteligentną, lecz «odpychającą», która nie umie zaakceptować tego, że się starzeje. Ferenczi wykorzystał analizę S-iej w swym referacie na VI Międzynarodowym Kongresie Psychoanalizy. S. osiadła znów w Warszawie. Bezskutecznie starała się założyć tu tow. psychoanalityczne, gdyż wśród polskich lekarzy zwolennicy freudowskiej metody leczenia byli nieliczni. Kontynuowała praktykę psychoanalityczną. Na podstawie materiału klinicznego zebranego w Warszawie ogłosiła swą pierwszą pracę z zakresu psychoanalizy, pt. Analyse einer infantilen Zwangsneurose, na łamach „Internationale Zeitschrift für Psychoanalyse” („IZP” Jg. 6: 1920, tłum. na język francuski przez M. Gourevitcha z komentarzem D. Widlöchera, w: „Revue de neuropsychiatrie infantile” T. 16: 1968 nr 5–6). Analizując przypadek gwałtownego wybuchu neurozy natręctw u chłopca (w czasie wojny polsko-sowieckiej), udowadniała jej seksualne podłoże. Posłużyło jej to do zwalczania teorii sprowadzających zaburzenia psychiczne do przyczyn biologicznych. Na VI Międzynarodowym Kongresie Psychoanalizy w Hadze (8–11 IX 1920) przedstawiła komunikat pt. Zur Diagnostik und Symptomatologie der psychoanalytischen Neurosenlehre (opublikowany w tymże tomie „IZP”), w którym skrytykowała stosowane do tej pory w psychiatrii opisy objawów chorobowych i klasyfikacje diagnostyczne.
W r. 1921, za aprobatą Freuda, S. wyjechała do Paryża, gdzie osiadła już na stałe; z czasem uzyskała obywatelstwo francuskie. Stała się pionierką psychoanalizy na tym terenie. Nie od razu jednak udało się jej wejść w środowisko lekarskie; początkowo obracała się w kręgach literackich, przyjaźniąc się z grupą skupioną wokół czasopisma „La Nouvelle Revue Française” (szczególnie z jego redaktorem naczelnym, J. Rivière), której członkowie spotykali się u S-iej na cotygodniowych sesjach tzw. Club des Refoulés. Szerzone przez nią poglądy były do pewnego stopnia nowością na gruncie francuskim i trafiły tam na falę powojennej germanofobii. Stała się obiektem salonowych drwin, które odstraszały nielicznych zwolenników freudyzmu. Zimą 1922/3 S. wygłosiła kilka odczytów w École des Hautes-Études Sociales. Przy tej okazji poznała prof. M. Heuyera, lekarza z kliniki à Sainte-Anne, który wprowadził ją w świat lekarski i umożliwił podjęcie pracy terapeutki dziecięcej w tej klinice. Stopniowo gromadziła wokół siebie zwolenników freudyzmu, wśród nich R. Laforque’a, E. Pichona i Zofię Morgenstern, przeprowadzając na nich analizy dydaktyczne. Grupa ta, korzystająca ze wsparcia księżnej greckiej Marie Bonaparte, przekształciła się 4 XI 1926 w Société Psychanalytique de Paris, z Laforquem jako prezesem, a S-ą jako wiceprezeską (w l. 1926–8). Na IV Konferencji Psychoanalityków Języka Francuskiego 3 VI 1929 S. wygłosiła referat Quelques problèmes de technique psychanalitique, który wzbudził sporą dyskusję („Revue Française de Psychanalyse” Vol. 3 No 1). Twierdziła w nim, że pojęcie choroby ma charakter czysto «praktyczny» i zadaniem psychoanalizy jest jego zrelatywizowanie. Podobnie jak Freud doszukiwała się przyczyn neuroz w braku równowagi erotycznej. Za cel kuracji uważała pobudzenie u pacjenta erotyzmu zdrowego, to jest zdolności do koncentracji pożądania seksualnego i uczucia na tym samym obiekcie. Analizowała też powiązania genetyczne neuroz z masturbacją, biseksualizmem i homoseksualizmem. W licznych przewrotach, jakie dokonywały się w tym czasie w doktrynie freudyzmu, starała się zajmować własne stanowisko. Toczyła m.in. spory z francuskim psychoanalitykiem pochodzącym z Łodzi, R. Loewensteinem, odrzucając pojęcie «analizy oporu» u pacjenta, uczestniczyła w dyskusji pomiędzy zwolennikami minimalistycznej i maksymalistycznej koncepcji długości trwania psychoanalizy. Sama stosowała raczej krótkie analizy, używając w nich metody z pogranicza psychoanalizy i pedagogiki, starała się nawiązać z leczonym dzieckiem kontakt uczuciowy, by wydobyć z niego «sekret» leżący u podłoża psychozy.
Mimo pozycji, jaką S. wyrobiła sobie w środowisku psychoanalitycznym Francji, jej osobista sytuacja stawała się coraz trudniejsza. Po usunięciu ze szpitala przez jego nowe kierownictwo, nie mogła znaleźć pracy, nie miała też wzięcia wśród pacjentów jako psychoanalityk. Uchodziła za osobę o trudnym charakterze, apodyktyczną, a zarazem bardzo wrażliwą na swoim punkcie; zmienna w nastrojach i opiniach, łatwo zyskiwała sobie wrogów i zrywała przyjaźnie. W l. trzydziestych przeżywała silną depresję, miała też coraz poważniejsze trudności finansowe. Łączyły ją wówczas bliskie związki z Władysławem Baranowskim, dyplomatą i działaczem Wielkiej Narodowej Loży Polskiej. Dn. 19 V 1934 popełniła samobójstwo, trując się gazem w mieszkaniu wynajmowanym od E. Pichona.
Po rozwodzie z Michałem Sokolnickim, S. nie wyszła powtórnie za mąż. Dzieci prawdopodobnie nie miała.
Pod postacią «doktorki z Polski» Sofroniskiej S. występuje w powieści A. Gide’a „Les Faux-monnayeurs” (1925).
Archiwalna taśma filmowa, na której pojawia się postać S-iej, wykorzystana w filmie dokumentalnym E. Kapnist „Sigmund Freud” (France 5/BFC, 1997); – Ogniwo (1902–1905). Bibliografia zawartości, Oprac. M. Lipska, R. Loth, Wr. 1957; – Appignanesi L., Forrester J., Freud’s Women, London 1992; Bruchnalska M., Ciche bohaterki. Udział kobiet w powstaniu styczniowym, Miejsce Piastowe 1933 s. 72, 74 (dot. matki S-iej); Dealy J., The Youth of André Gide, Chicago–London 1963 s. 100–1; Fages J.-B., Histoire de la psychanalyse après Freud, Paris 1996; Gourevitch M., Eugénie Sokolnicka, pionnier de la psychanalyse et inspiratrice d’ André Gide, w: „Médecine de France” 1971 s. 17–22; Grosskurth Ph., The Secret Ring: Freud’s Inner Circle and the Politics of Psychoanalysis, [b. m. r. w.]; Maliszewski J., Powstanie styczniowe. Notatki biograficzne uczestników, W. 1932 s. 98–9 (dot. matki S-iej); Pichon E., Eugénie Sokolnicka, „Revue Française de Psychanalyse” Vol. 7: 1934 No 4 s. 590–606 (fot.); Pobóg-Malinowski W., Niedoszła akcja bojowa na linii Milanówek–Grodzisk (8 czerwca 1906), „Niepodległość” T. 8: 1933; Roudinesco E., La bataille de centans. Histoire de la psychanalyse en France, Paris 1982 I–II (rozdział „Tragique varsovienne” poświęcony S-iej); – Kelles-Krauz K., Listy 1898–1905, Red. F. Tych, Wr. 1984 II; Koszutski S., Walka młodzieży polskiej o wielkie ideały. Wspomnienia z czasów gimnazjalnych i uniwersyteckich: Siedlce, Kielce, Warszawa, Kijów, Berlin, Paryż (1881–1900), W. 1928; Minutes of the Vienna Psychoanalytic Society, Vol. IV: 1912–18, Ed. H. Nunberg, E. Federn, New York 1975; Nałkowska Z., Dzienniki, Oprac. H. Kirchner, W. 1988 IV; Sigmunt Freud – Sandor Ferenczi Briefwechsel, Hrsg. E. Brabant, E. Falzeder, P. Giampieri-Deutsch, Wien–Köln–Weimar 1933–6 I–II; – „Internationale Zeitschr. für Psychoanalyse” Bd. 20: 1934 s. 417; – AAN: Zespół Archiwum PPS, sygn. 305/VII T. 23; B. Ossol.: sygn. 12284/III s. 219–224; – Mater. Red. PSB: Informacje Marie-Laurence Accarion z Rennes i mater. nadesłane przez Juliusza Sokolnickiego z Wielkiej Brytanii.
Paweł Dybel