Rymkiewicz Franciszek Ksawery h. Bożezdarz, pseud.: Macon, Klager (1755–1799), generał major wojsk kor., powstaniec 1794 r., dowódca 2. Legii we Włoszech. Ur. (wg G. Lühr, Die Matrikel…) 30 XII w Braniewie, pochodził z niezamożnej polskiej rodziny szlacheckiej (ojciec miał 30 «dusz męskich» w księstwie żmudzkim), był synem Jakuba i Elżbiety.
Dn. 9 IX 1767 R. rozpoczął naukę w jezuickim gimnazjum w Braniewie, a 20 VII 1772 wstąpił do seminarium jezuitów w Wilnie. Znał łacinę, język niemiecki, potem rosyjski. Po kasacie zakonu w r. 1773 wrócił do rodzinnego domu; wiadomo, że się ożenił. Dn. 4 IX 1778 wstąpił R. do służby w armii rosyjskiej i przyjęty został do pułku starotulskiego w stopniu sierżanta; awansował kolejno 3 X 1780 na stopień chorążego (praporszczyka), 5 I 1783 – porucznika, 9 VII 1787 – kapitana. Od 18 VIII 1783 pełnił też funkcję adiutanta. W l. 1788–9 odbył kampanię turecką, biorąc udział w szturmie i zdobyciu Chocimia (13–29 IX 1788), w walkach pod Kiszyniowem i w Mołdawii. Dn. 28 VII 1790 w Jassach R. odebrał uwolnienie ze służby «dla słabości zdrowia» w stopniu sekund-majora z poleceniem udania się do rodziny w guberni moskiewskiej. Już w październiku t. r. prosił poprzez Komisję Wojskową Obojga Narodów o przyjęcie do batalionu strzelców armii kor. Nie przyjęty, ponowił prośbę w r. 1792 i dopiero po zakończeniu kampanii rosyjskiej wstąpił 9 VIII t.r. do nowo formowanego batalionu strzelców armii lit. w 1. dywizji gen. lejtnanta Szymona Zabiełły w stopniu majora, 20 VIII objął komendę batalionu, a dwa dni później, stacjonując w Różanie nad Narwią, złożył przysięgę na rotę konfederacji targowickiej. W związku z przeprowadzaną przez konfederację grodzieńską na polecenie carycy redukcją wojska, R. otrzymał 2 IV 1794 dymisję w stopniu podpułkownika.
Po wybuchu powstania kościuszkowskiego udał się R. do Warszawy, gdzie przybył po walkach 17 i 18 IV 1794. Tu wszedł pod komendę płk. Michała Sokolnickiego, który 25 IV t.r. otrzymał patent Tadeusza Kościuszki na tworzenie batalionu strzelców z młodzieży pochodzącej z Wielkopolski. Batalion po sformowaniu miał być skierowany do Wielkopolski w celu wywołania tam powstania. W zastępstwie Sokolnickiego zajął się organizacją tej jednostki. Dn. 24 VI 1794 nowa jednostka otrzymała nazwę: 19. regiment pieszy kor. R. brał udział na jej czele w sypaniu umocnień pod Warszawą oraz w wypadach przeciwko Prusakom nad Bug i Narew, a następnie w oblężonej Warszawie bronił Bielan i Młocin. Dn. 15 V objął na czele 50 strzelców posterunek w Kuligowie. Dn. 26 VIII odbił Prusakom stanowisko ważnej baterii między Wawrzyszewem a Bielanami. Dn. 30 VIII R. uzyskał awans z podpułkownika na generała-majora wraz z nagrodą od Naczelnika – złotym zegarkiem. Następnego dnia zajął Wawrzyszew i bazę wypadową Prusaków w pobliskim lesie.
Po odejściu ks. Józefa Poniatowskiego z dowództwa tego odcinka obrony Warszawy R. znalazł się pod rozkazami jego następcy gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, który po zorganizowaniu korpusu na wyprawę do Wielkopolski zażądał przydzielenia mu R-a w charakterze zastępcy dowódcy korpusu. Dn. 9 IX korpus wyruszył z Młocin, R. dowodził awangardą; rozbijając posterunki pruskie, zajął Koło (20 IX), pod Łabiszynem (28/29 IX) odparł atak płk. J. F. Székely’ego i wraz z wydzieloną częścią korpusu skierował się na Bydgoszcz, gdzie Székely szukał schronienia. Za R-em podążył J. H. Dąbrowski z resztą korpusu. W czasie szturmu, uwieńczonego 2 X zdobyciem miasta, R. dowodził 1. batalionem 4. regimentu od strony bramy Nakielskiej. Dn. 10 X korpus w dwóch kolumnach ruszył na Toruń. Kolumna dowodzona przez R-a przeszła Wisłę pod Fordonem, lecz planowane na 12 X uderzenie na miasto odwołano wobec pojawienia się przeważających sił pruskich i dobrego przygotowania Torunia do obrony. R. zarzucał Dąbrowskiemu niepotrzebną zwłokę w wyprawie na Toruń. Przeciwko Dąbrowskiemu wystąpił także gen. Antoni Madaliński zamierzając spowodować powołanie R-a na dowódcę korpusu, czemu jednak R. kategorycznie się sprzeciwił.
Wobec wiadomości o klęsce maciejowickiej postanowiono zawrócić do stolicy. Dn. 25 X nad Bzurą R. przejął czasowo dowodzenie korpusem i wyruszył spod Brochowa ku Warszawie, a 31 X pod Błoniem połączył się z głównymi siłami, podejmując marsz w kierunku Piotrkowa. W Gostomii 10 XI korpus Dąbrowskiego połączył się z uchodzącym po kapitulacji Warszawy naczelnikiem Tomaszem Wawrzeckim. R. objął dowództwo opuszczonych przez dowódców brygad 1. Małopolskiej i 2. Wielkopolskiej i po nocy 14/15 XI spędzonej w okolicach Końskich rozpoczął odwrót na Radoszyce. Tu 16 XI T. Wawrzecki kapitulował, lecz R. wraz z gen. Dąbrowskim udał się do Łopuszna zamierzając przejść do Galicji. Na żądanie Wawrzeckiego Dąbrowski zawrócił, zaś R., wraz z prezydentem Warszawy Ignacym Zakrzewskim, przekroczyli kordon austriacki udając się do Lwowa. W czasie pobytu we Lwowie R. «na gorąco» opisał wyprawę korpusu Dąbrowskiego do Wielkopolski (Rzetelne i dokładne opisanie czynności korpusu wojsk Rzeczypospolitej pod dowództwem generała Dąbrowskiego…, Oprac. Z. Sułek, Mater. do Hist. Wojsk., XVII cz. I i II, XVIII cz. I). Wszedł w kontakt z konspiracyjną tzw. Centralizacją Lwowską. Po upadku powstania Centralizacja Lwowska udzieliła poparcia powstałej w Paryżu 22 VIII 1795 tzw. Deputacji, jako ośrodkowi kierującemu akcją niepodległościową. Przedstawiciele Centralizacji spisali tzw. Akt Konfederacji Krakowskiej 6 I 1796 i z jego kopią oraz odpowiednim listem do przedstawiciela Francji w Konstantynopolu ministra R. Verninac le Saint Maure delegowali R-a. W Konstantynopolu rezydował już z ramienia Deputacji paryskiej agent polski Michał Ogiński.
R. wyruszył z Lublina w towarzystwie ppłk. Władysława Jabłonowskiego i przewodnika Żyda Samuela Holdera; 21 IV 1796 z Chocimia skierowali się oni przez Morze Czarne do stolicy Turcji, gdzie mimo wielu przeszkód i niebezpieczeństw stanęli 22 V t. r. R. miał się zająć przygotowaniem wojskowym tutejszej emigracji na wypadek wojny z Rosją. Już 23 V R. prezentowany był przez M. Ogińskiego min. Verninakowi, któremu doręczył list, a w czasie następnego spotkania (5 VI) uwierzytelnioną kopię aktu Konfederacji Krakowskiej. Wobec rozłamu wśród emigracji, R. dążąc do łagodzenia sprzeczności pozostał zasadniczo wierny Deputacji. Odmówił jednak wysłania jej aktu Konfederacji Krakowskiej, który miał uwierzytelnić działalność tego odłamu emigracji we Francji. Po wyjeździe (9 XI 1796) Ogińskiego R. pozostał sam w Konstantynopolu, pozbawiony instrukcji i wsparcia materialnego. Dn. 17 I 1797 został przez Deputację uznany następcą Ogińskiego. Pełniąc swą misję w Konstantynopolu R. utrzymywał stałą korespondencję z Centralizacją Lwowską, Deputacją w Paryżu i z przedstawicielem grupy emigrantów w Wenecji, Stanisławem Sołtykiem, używając początkowo pseudonimu Macon, następnie Klager. Od jesieni 1796 zabiegał o zastąpienie go w Stambule: «Ja znowu powtarzam prośbę moję do was, do Deputacji i do Galicjan, ażebyście na moje miejsce kogo przysłali; chętnie będę go wspierał radą moją, ale sam nie mam tyle zdatności, ażebym pełnił, zwłaszcza w teraźniejszych, tu tak desperowanych okolicznościach, tę wielką powinność agenta» (do Sołtyka, 3 XII 1796). Bez powodzenia starał się o etaty dla oficerów w armii tureckiej, przeciwdziałał akcji Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego «Powały» na Wołoszczyźnie i jego zakulisowym krokom w Stambule, nie mając wówczas, a zwłaszcza po klęsce partii «wojennej» na tureckim dworze, nadziei na pomoc Turcji. Trzeźwo oceniał francuskie obietnice i zachęty, widział upadek wpływów francuskich i wzmocnienie rosyjskich (posła W. Koczubeja) w rządzie tureckim. Chciał zapobiec niepotrzebnemu narażaniu młodzieży polskiej i oburzał się na pobłażliwość Ogińskiego dla F. K. Dąbrowskiego. Po oddaniu się Dąbrowskiego w ręce Rosjan i klęsce wyprawy Joachima Deniski (w czerwcu 1797) wspomagał ze swych szczupłych zasobów (zastawił zegarek od Kościuszki i tabakierkę od Dionizego Mniewskiego) napływających do Stambułu uciekinierów, starając się umożliwić im dotarcie do Legionów. Zorganizował od sierpnia 1797 pięć transportów dla ok. 50 wojskowych udających się do Włoch.
Od lutego 1797 zabiegał R. u J. H. Dąbrowskiego o zwolnienie go z misji w Stambule i przyjęcie do Legionów. Dopiero jednakże 23 lub 25 XI otrzymał poprzez ambasadę francuską wezwanie od Dąbrowskiego. Dn. 26 XI był na audiencji pożegnalnej u ambasadora Francji; nie wiadomo jednak, kiedy opuścił Turcję, ten «Sybir południowy», jak pisał później. Już na liście sporządzonej 11 V 1797, a przedłożonej Napoleonowi Bonapartemu przez Dąbrowskiego 27 V t. r., R. proponowany był jako szef 2. Legii i w tym charakterze przez Bonapartego zatwierdzony. Tymczasowo Legią dowodził wiceszef ppłk. Jan Strzałkowski. Legioniści zorientowani w niedostatku, w jakim znajduje się R., urządzili nawet zbiórkę na opłacenie mu podróży. Wreszcie 9 VI 1798 (w literaturze błędnie podawana data 14 VI) po podróży morskiej i przez Messynę i Neapol, odbywszy kwarantannę R. stanął w Rzymie, serdecznie tu witany. R-a, nieświadomego sytuacji panującej w Legionach, usiłowano wykorzystać przeciwko Dąbrowskiemu, jednak bez powodzenia. Dąbrowski 15 VI powierzył R-owi prowadzenie korespondencji z krajem i z zagranicą; R. zarządzał też funduszami otrzymywanymi z kraju. W sierpniu 1798 ów «skład korespondencji» na życzenie Kościuszki rozwiązano, by uchronić nadawców i adresatów przed dekonspiracją. R-owi przyszło zająć się adaptacją wojskowego francuskiego kodeksu karnego do potrzeb Legionów. Od 4 VII przejściowo przewodniczył nawet legionowemu sądowi wojennemu.
Dn. 28 VIII 1798 przybył R. do Mantui i 31 VIII objął dowództwo swej 2. Legii. Niepewny los Legionów Polskich przy Rzeczypospolitej Cyzalpińskiej został w listopadzie 1798 wyjaśniony i 2. Legia miała obsadzić północne pogranicze batalionami rozmieszczonymi w Ferrarze, Kremonie i Mantui. R. cieszył się zaufaniem i popularnością wśród żołnierzy; dbał o umundurowanie i wyposażenie żołnierza, jego wykształcenie, organizując kursy czytania i pisania, powierzając oficerom Franciszkowi Paszkowskiemu i Janowi Kamińskiemu nauczanie historii, matematyki i języków obcych; sam wykładał taktykę dla oficerów. Wraz z Cyprianem Godebskim założył pismo „Dekada Legionowa” pisane w kilku egzemplarzach ręcznie i przeznaczone do zbiorowego odczytywania. Wydawanie pisma, po ukazaniu się czterech numerów, przerwano na skutek działań wojennych.
Z początkiem r. 1799 tzw. armia włoska pod dowództwem gen. B. Scherera wystąpiła przeciw armii austriackiej gen. P. Kraya, która wkroczyła na teren Rzeczypospolitej Cyzalpińskiej, rozpoczynając działania z rejonu Werony i Legnano. W kampanii tej brała udział 2. Legia, lecz każdy z jej trzech batalionów przydzielono do innej dywizji francuskiej. 1. batalion pod dowództwem R-a należał do dywizji gen. J. Montricharda, dn. 26 III 1799 walcząc pod Legnano, dywizja ta uległa silniejszemu przeciwnikowi. Odwrót osłaniały szczątki 1. batalionu R-a uwikłane w nieustanne walki. Pod wsią Vigo R., uniesiony przez spłoszonego konia wprost na szeregi nieprzyjaciela, uratowany został przez swojego adiutanta kpt. Józefa Regulskiego. Dn. 5 IV doszło do ponownego starcia pod Magnano z równie niepomyślnym dla Francuzów skutkiem. Atak na silnie bronioną Weronę nie powiódł się. R., dwukrotnie ugodzony kulą w czasie walk 1. batalionu o wsie Somma Campagna i Sona, mianowany został na polu walki przez nowego wodza naczelnego «armii włoskiej» gen. J. Moreau generałem brygady. Śmiertelnie rannego R-a przewieziono do Mantui, później do Kremony, a następnie w celu zapewnienia lepszej opieki lekarskiej do Mediolanu. R. zmarł 27 IV 1799 w przeddzień zajęcia Mediolanu przez feldmarszałka A. Suworowa.
R. był żonaty, nie znamy jednak ani żony, ani potomstwa, pozostałego prawdopodobnie na Litwie.
R. był na miarę swoich czasów człowiekiem wykształconym, posiadał gruntowne przygotowanie wojskowe wyniesione z armii rosyjskiej i wojny tureckiej oraz niezłe rozeznanie w sprawach polityki europejskiej. Z przekonań był republikaninem, zapatrzonym w hasła rewolucji francuskiej. Wg opinii Józefa Wybickiego «byłby największym z generałów, gdyby nie śmierć przedwczesna». Pisał Pamiętnik, z którego ocalał jedynie przedrukowany urywek dotyczący działalności w Konstantynopolu opublikowany w monografii J. Kornatowicza o R-u (P. 1930). Pamięć R-a uczcił m. in. Cyprian Godebski w „Wierszu do Legionów” (W. 1805).
PSB (Chamand Józef, Denisko Joachim, Godebski Cyprian, Jabłonowski Władysław, Ogiński Michał Kleofas); Enc. Wojsk., VII; Pol. Enc. Szlach., X; Niesiecki, VIII; Stupnicki K., Herbarz Polski, L. 1885 V; Uruski, XV; – Askenazy S., Dwa stulecia XVIII i XIX, W. 1903 I, II; tenże, Napoleon a Polska, W.–Kr. 1918 I–III; Bauer K., Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, W. 1981; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich, W. 1925 s. 32, 37, 45; Herbst S., Z dziejów powstania kościuszkowskiego 1794 r., W. 1983; Kornatowicz J., Generał Rymkiewicz, P. 1930 (tu literatura i zachowany fragment pamiętników R-a); Korzon, Wewnętrzne dzieje, VI (tu stan służby R-a w armii rosyjskiej); Muszyńska-Zygmańska J., Wielkopolska w powstaniu kościuszkowskim, P. 1947; Pachoński J., Generał Jan Henryk Dąbrowski 1755–1818, W. 1981; tenże, Legiony polskie. Prawda i legenda 1794–1807, W. 1969–79 I–IV; Reychman J., Życie polskie w Stambule w XVIII w., W. 1959; Skałkowski A., Z papierów głównej kwatery Legionów, „Kwart. Hist.” T. 31: 1918; Smoleński W., Emigracja polska, W. 1911; Wąsicki J., Powstanie kościuszkowskie w Wielkopolsce, P. 1957; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, I 60, 89, 92, 250, III s. XXIX–XXXII; Zahorski A., Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, W. 1967; Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, W. 1966 II; Zieleniewski L., Dekada Legionów, W. 1939 s. 10–12; – Akty powstania Kościuszki, III; Arch. Wybickiego, I, II; Dąbrowski J. H., Pamiętnik wojskowy Legionów Polskich, P. 1864; Kosiński A., Pamiętnik historyczny Legionów Polskich we Włoszech, P. 1922; Lühr G., Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578–1798, Königsberg 1925; Materiały do historii Legionów Polskich we Włoszech 1795–1803, P. 1877; Ogiński M. K., Pamiętniki o Polsce i Polakach od 1788 aż do końca 1815, P. 1873 ks. VI s. 116, 117; Wiadomość urzędowa o spisku 1796 r., Wyd. W. Kętrzyński, „Sobótka” [Lw.] 1875 s. 91; Wybicki J., Pamiętniki, W. 1905 II 94–5; – Pachoński J., Słownik biograficzny oficerów Legionów Polskich 1797–1807 (mszp. w posiadaniu rodziny); – Informacje ks. Ludwika Grzebienia z Kr. m. in. na podstawie katalogów prow. lit. jezuitów na r. 1773/4.
Andrzej Kostrzewski