Morawski (Dzierżykraj-Morawski) Franciszek (1868–1938), publicysta, poseł do parlamentu niemieckiego i sejmu pruskiego, członek pruskiej Izby Panów. Ur. 4 VIII w rodzinnej Luboni koło Leszna, był wnukiem poety Franciszka (zob.), synem Tadeusza (1821–1888), wicemarszałka sejmu W. Ks. Pozn., radcy Ziemstwa Kredytowego («starej landszafty»), od r. 1861 szambelana Wilhelma, zwolennika polityki ugodowej, oraz drugiej jego żony Tekli z Ostrowskich. Początkowo uczył się w domu, potem w gimnazjum w Lesznie (1884–9), wreszcie na uniwersytetach w Niemczech (Monachium i Wrocław, w tym ostatnim w r. 1891/2) i na wyższych uczelniach w Paryżu (Institut Agronomique i École des Sciences Politiques), studiując prawo, filozofię, ekonomię i rolnictwo. Ożeniwszy się w r. 1892 z Wiktorią z Łubieńskich (zm. 1949), bez powodzenia gospodarował w majątkach Hruszów i Kłonice w pow. jaworowskim w Galicji, które wniosła mu w posagu żona. Po utracie majątków przeniósł się do Lwowa, gdzie w r. 1897 redagował przez kilka miesięcy klerykalno-konserwatywny tygodnik „Ruch Katolicki”. W jesieni znalazł się już w Wiedniu, skąd nadsyłał korespondencje do „Ruchu”. Wkrótce (chyba w r. 1898) wrócił do Wielkopolski, gdzie 1 X 1900 został naczelnym redaktorem „Kuriera Poznańskiego” (o zainteresowaniach dziennikarstwem świadczy jego broszura Uwagi o technice dziennikarskiej, P. 1900). Pismu temu, zbliżonemu do kurii arcybiskupiej, nadał ton bardziej narodowy (co wyraziło się stosunkiem do sprawy wrzesińskiej i do ruchu polskiego na Górnym Śląsku), ale próba poprawy poczytności nie powiodła się i M. odszedł ze stanowiska redaktora latem 1903. Przyczyniło się do tego także ogłoszenie broszury Dyletantyzm polityczny (P. 1903), ostro skrytykowanej przez obóz konserwatywno-ugodowy, którego organem był „Kurier”, i rozdźwięki między tym obozem a tzw. ruchem ludowym (Romana Szymańskiego), z którym M. wówczas sympatyzował. Po odejściu z „Kuriera” M. współpracował z „Gońcem Wielkopolskim”. W r. 1903 została postawiona (w okręgu kościańsko–śmigielsko–grodzisko–nowotomyskim) kandydatura M-ego do sejmu pruskiego, lecz nie zatwierdziło jej walne zebranie delegatów na W. Ks. Pozn. W latach tych M. należał do grupy tzw. szlachty postępowej, życzliwej początkom ruchu narodowodemokratycznego w zaborze pruskim.
Już w trakcie pracy w „Kurierze”, a także później, M. wiele pisał o stosunkach w społeczeństwie polskim (wspomniana broszura Dyletantyzm polityczny, Rząd czy nierząd, pod pseud. Quaestor, „Bibl. Warsz.” 1904 i odb. W. 1904), antypolskiej polityce Prus i stosunkach w Niemczech (niektóre artykuły ogłaszał w „Bibliotece Warszawskiej”, „La Revue” w Paryżu lub w postaci broszur, np. Der kommende Tag, 1909; ich zbiory to książki Z zachodnich Kresów, Kr. 1906, Z walki dwóch duchów, Kr. 1909). W najgłośniejszej pracy (Der kommende Tag) starał się wzbudzić opór junkrów przeciw ustawie o wywłaszczeniu, ostrzegając że w przyszłości może ona być skierowana przeciw nim samym. Popularność uzyskana dzięki pisarstwu politycznemu ułatwiła wysunięcie kandydatury M-ego w wyborach uzupełniających do Reichstagu w r. 1910 (w okręgu kościańsko–śmigielsko–grodzisko–nowotomyskim po śmierci Witolda Skarżyńskiego). Był kandydatem kompromisowym, konserwatystą, ale bez trudu przyjętym przez endecję. W tymże okręgu wybrany został ponownie w r. 1912, a ponadto w wyborach 1913 r. wszedł do sejmu pruskiego (wysunięty przez Kasyno Obywatelskie, do którego należał od r. 1911). W parlamentach przemawiał szereg razy, ale większą rolę niż w Kole Polskim zaczął odgrywać w kołach politycznych Berlina, w których nawiązał szerokie znajomości (także jako sekretarz Reichstagu). Przez władze uważany był za jednego z głównych przedstawicieli kierunku ugodowego. Pozwoliło mu to w l. 1912–14 odegrać czołową rolę w czasie pertraktacji o obsadzenie arcybiskupstwa gnieźnieńsko-poznańskiego przez Edwarda Likowskiego.
Jednocześnie jednak nawiązał M. ok. r. 1910 znajomość z posłem francuskim w Berlinie Jules Cambonem, któremu od r. 1912 (rzekomo razem z Zygmuntem Chłapowskim i Marią Radziwiłł-Castellane) miał dostarczać opinii o stosunkach w Niemczech (sprawa jest niejasna, informacje pochodzą niemal wyłącznie od samego M-ego, który twierdził, że stał na czele rozgałęzionego Société d’Études de l’Évolution Allemande). W czasie pierwszej wojny światowej M. szczególnie blisko związany był z Mathiasem Erzbergerem. Władze pruskie projektowały mianowanie go na wysokie stanowisko w cenzurze prasy polskiej, a 27 I 1917 otrzymał nominację na członka pruskiej Izby Panów. Za protekcją Erzbergera wielokrotnie wyjeżdżał do Szwajcarii. Tam nawiązał kontakty z przedstawicielstwem Francji w Bernie. Łączy się to z najbardziej niejasnym epizodem w życiu M-ego, w każdym razie musiał oddać Francuzom jakieś ważne przysługi (wg niektórych świadectw, zwłaszcza Szymona Askenazego, miał przekazać Entencie treść memoriału Ottokara Czernina z 12 IV 1917 o katastrofalnym położeniu Austrii, co zresztą pozostaje tylko przypuszczeniem). Maurice Weygand w czasie jednego z pobytów w Polsce miał określić go jako Polaka najbardziej zasłużonego dla Francji. Po wojnie przeniósł się M. do Paryża, gdzie przebywał do ok. r. 1932 (dlatego też posłowanie na sejm polski, do którego wchodził jako poseł do byłego parlamentu niemieckiego do dn. 1 VI 1919, było formalne). Zwalczany był przez endecję; wg własnej relacji miał działać na rzecz Józefa Piłsudskiego nad Sekwaną. Przede wszystkim jednak miał kontakty w prawicowych kołach politycznych Francji. Uczestniczył w jednej z misji do Berlina, do r. 1926 prowadził wspomniane Société d’Études, sporządzając dla Quai d’Orsay i wojska opinie o stosunkach w Niemczech. W zamian był honorowany (w r. 1921 otrzymał Krzyż Oficerski Legii Honorowej) i wynagradzany. Nie porzucił publicystyki; ogłaszał artykuły w pismach francuskich i prace osobne (Quatorze ans de travail pour la paix. La Société d’Études de l’Évolution Allemande 1912–1926, Paris 1926, Images et souvenirs, T. 1 [jedyny], Paris 1931), podobno pisywał także korespondencje do „Czasu”.
Po powrocie do kraju (ok. r. 1932) spędził ostatnie lata życia u teściowej w Krakowcu w pow. jaworowskim. Napisał wówczas zbeletryzowane pamiętniki (Filibert Krakowski, Antysekret, mszp. w posiadaniu Krzysztofa Morawskiego w Warszawie), w niektórych fragmentach nie pozbawione wartości, ale pełne także fantazji, oraz szkic Le Triomphe de Bêtise (mszp.). Deklarował się, podobnie jak w pracach drukowanych, rzecznikiem sojuszu Francji, Polski i Austrii, żaląc się na zniszczenie monarchii habsburskiej, oraz zwolennikiem koncepcji stańczyków i Piłsudskiego. Zmarł w Krakowcu 2 I 1938 i tam został pochowany.
M. miał czterech synów: Edwarda (ur. ok. 1893, zmarłego w niemowlęctwie), Henryka (ur. 1907), Antoniego (1895–1932), właściciela (po stryju Henryku) Luboni, Ludwika (ur. 1914), oraz dwie córki: Elżbietę (ur. 1909) i Marię (ur. 1912), obie wstąpiły do klasztoru.
W. Enc. Ilustr.; Rzepecki, Sejm 1919, s. 233, 264; Wer ist’s?, 6. Ausgabe, Leipzig 1912; Uruski; Żychliński, XXIII 74; – Galos A., F. Morawski – pruski ugodowiec czy agent francuski, „Śląski Kwart. Hist. Sobótka” R. 29: 1974; Hemmerling Z., Walka rządu pruskiego o obsadzenie stolicy arcybiskupiej gnieźnieńsko-poznańskiej w latach 1906–1914, „Roczniki Hist.” 1960; Karwowski, Historia W. Ks. Pozn., III; Marczewski J., Narodowa demokracja w Poznańskiem, W. 1967; Rzepecki K., Naprzód czy wstecz, P. 1912 s. 84 (fot.); Seyda M., Polska na przełomie dziejów, P. 1927 I; – Hutten-Czapski B., 60 lat życia politycznego i towarzyskiego, W. 1936 II; – „Czas” 1938 nr 3 s. 9; – Arch. Państw. w P.: Prezydium Policji, sygn. 3617, Personal-Akten betr. Franz von Morawski, Landtagsabgeordneten, Rentier, Berlin, 1903–1916; Arch. Uniw. Wrocł.; B. Jag.: rkp. Przyb. 16/71 (Leitgeber S., Morawscy h. Nałęcz, Puszczykowo 1967, rkp. s. 62–8); Deutsches Zentral-Archiv, Merseburg; – Materiały w posiadaniu Krzysztofa Morawskiego (W.) i jego informacje; – Bibliogr. do Tadeusza Morawskiego: Uruski, XI 259; Żychliński, XXIII 73; – „Czas” 1888 nr 291; „Kur. Pozn.” 1888 nr 293; „Posener Zeitung” 1888 nr 895; – Arch. Uniw. Wrocł.: Personal-Bestand der Kgl. Univ. zu Breslau; B. Jag.: rkp. Przyb. 16/71 (Leitgeber S., Morawscy h. Nałęcz, Puszczykowo 1967, rkp. s. 59–61); – Informacje Krzysztofa Morawskiego.
Adam Galos