Szemioth (Szemiot, Szemiott) Franciszek Stanisław Justyn (1802–1882), powstaniec listopadowy, emigrant.
Ur. w Dyktoryszkach (pow. szawelski) w gub. wileńskiej (ochrzczony 9 V), był synem Tadeusza (1774–1835) i Anieli z Koszczyców (1776–1829). Ojciec S-a, właściciel Dyktoryszek z pałacem oraz Gawrów i Czechowa (pow. rosieński), był marszałkiem pow. szawelskiego (1817–20), sędzią szawelskiego sądu ziemskiego i prezydentem sądu granicznego oraz star. polepskim. S. miał braci: Józefa (ok. 1804 – po 1864), ostatniego z wyboru marszałka pow. szawelskiego w l. 1859–63, po powstaniu styczniowym zesłanego do Ufy, a następnie Rygi, Antoniego (ok. 1806 – 1850/1), zesłanego w r. 1846 do Pietrozawodzka (gub. ołoniecka), a w r. 1848 do Wołogdy, gdzie zmarł, Henryka (ur. ok. 1809), Ludwika (ur. ok. 1810) oraz Stanisława (ur. 1814 – po 1855), zesłanego w l. 1846–51 w głąb Rosji, i Ignacego. Siostrami S-a były: Kunegunda (1800–1879), zamężna z Janem Giełgudem, Barbara (1803–1899), zamężna z Hipolitem Górskim (1791–1836), Anna, żona Michała Gadona (zob.) oraz Elwira (1820–1893), zamężna z Ignacym Witkiewiczem.
Po ukończeniu prowadzonej przez pijarów szkoły powiatowej w Rosieniach S. studiował na Wydz. Fizyczno-Matematycznym Uniw. Wil. Należał tam do odłamu filaretów, Związku Zielonego. Dn. 12 III 1824 zeznawał przed komisją śledczą w procesie filaretów, ale kary za udział w Związku nie poniósł. W l. 1825–31 pracował jako urzędnik (od maja 1829 kamerjunkier) w Sekretariacie Stanu Król. Pol. w Petersburgu. Bywał w kręgu tamtejszej inteligencji i Polonii; w grudniu 1827 poznał Adama Mickiewicza.
Po wybuchu w Warszawie powstania listopadowego S. jako jeden z pierwszych włączył się w przygotowanie powstania na Litwie. Z ochotników pow. szawelskiego sformował w marcu 1831 oddział i objął jego dowództwo. Dn. 25 III t.r. podpisał akt powstania w Rosieniach, po czym 27 III wraz z oddziałami Konstantego Herubowicza, Adolfa Przeciszewskiego i Stanisława Tyszkiewicza zajął Szawle. Mianowany przez marszałka pow. szawelskiego Eligiusza Kownackiego dowódcą piechoty, wszedł w skład oddziału Herubowicza (z którym wg O. Jucewicza dzielił dowództwo). Wraz z nim uczestniczył 10 IV w odbiciu zajętych 31 III przez Rosjan Rosieni, a 13 V stoczył zakończoną klęską bitwę pod Worniami (pow. telszewski), po czym udał się w stronę Retowa (pow. rosieński). Wg dowódcy oddziału jazdy pow. rosieńskiego Karola Jawotka pełnił w czerwcu funkcję naczelnika pow. szawelskiego. Dn. 4 VI w obozie pod Giegużynem (pow. wileński) wydał odezwę do gen. Antoniego Giełguda, apelując o jak najszybsze połączenie się z powstańcami litewskimi. Po wkroczeniu na Litwę korpusu gen. Giełguda oddał się pod jego komendę; wg Henryka Golejewskiego był jego adiutantem w stopniu majora. Jako reprezentant pow. szawelskiego wszedł S. w skład ukonstytuowanego 12 VI rządu żmudzkiego Ezechiela Staniewicza. Pod dowództwem gen. Józefa Szymanowskiego brał udział 16 VI w nieudanym ataku na Szawle. Po ponownej klęsce powstańców pod Szawlami 8 VII i podzieleniu korpusu na trzy samodzielne części stał na czele piechoty żmudzkiej w korpusie gen. Franciszka Rohlanda. W następstwie klęski pod Worniami 12 VII odłączył się od gen. Rohlanda i jeszcze przez pewien czas kontynuował walkę sposobem partyzanckim. Dn. 15 IX otrzymał Złoty Krzyż Virtuti Militari. Prawdopodobnie podczas próby przedostania się do Warszawy został zatrzymany przez Prusaków i osadzony w obozie w Tylży.
Zwolniony z obozu, wyjechał S. ok. r. 1832 do Francji. Mieszkał w Paryżu, a następnie w Awinionie. Należał do Komitetu Narodowego Polskiego Joachima Lelewela oraz Tow. Litewskiego i Ziem Ruskich. Był wiceprezesem Komitetu Wojskowego Litewskiego, powstałego w marcu 1832 dla weryfikacji stopni wojskowych, uzyskanych przez powstańców litewskich. W Paryżu uczęszczał na wykłady Szkoły Sztabu Generalnego. Z okazji rocznicy powstania na Litwie wygłosił 25 III 1832 referat (Les Polonais, les Lituaniens et les Russiens célébrans en France les premiers anniversaires de leur Révolution nationale du 29 novembre et du 25 mars 1831, Paris 1832). Wraz z Eustachym Januszkiewiczem i Józefem Bolesławem Ostrowskim był autorem złożonego 28 VI t.r. w parlamencie angielskim adresu w sprawie niepodległości Polski. Wchodził w skład ośmioosobowej komisji, która 10 VII opracowała protest do rządu francuskiego przeciw wysyłaniu polskich emigrantów do legii w Algierze. Z ramienia Zakładu w Awinionie kandydował do powstałego 29 VIII Komitetu Narodowego Polskiego i Ziem Zabranych, ale nie został wybrany. Działał w komisji dla oceny relacji o powstaniu na Litwie i Rusi, wydanych następnie przez Franciszka Wrotnowskiego jako „Zbiór pamiętników o powstaniu Litwy w roku 1831” (Paryż 1835). Był zastępcą członka komisji powołanej 2 XII 1832 przez Tow. Litewskie i Ziem Ruskich (Mickiewicz, Ignacy Domeyko, Stanisław Worcell) dla opracowania odpowiedzi na wystąpienie Tadeusza Krępowieckiego, w którym skrytykował on powstanie litewskie. Wg Ludwika Gadona w r. 1832 zaciągnął się do oddziałów francuskich, wysłanych na pomoc Belgii w jej wojnie z Holandią; przy sztabie marszałka M. E. Gérarda walczył przy odbiciu Antwerpii (23 XII t.r.).
S. przyjaźnił się w Paryżu z Mickiewiczem; często wspierał go finansowo, a w r. 1832 współfinansował wydanie jego „Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego”. Wraz z Juliuszem Słowackim sekundował 29 IV t.r. w pojedynku Józefa Zienkowicza z Adamem Kołyszką. Jako adiutant gen. Henryka Dembińskiego wyruszył w czerwcu 1833 w zleconej przez ks. Adama Czartoryskiego misji do Egiptu. W Aleksandrii 15 VII t.r. zostali obaj przyjęci przez baszę Egiptu Muhammada Alego, po czym zaciągnęli się do tamtejszej armii. S. podejmował podróże inspekcyjne po południowej Anatolii i Syrii, a wraz ze Stanisławem Bystrzanowskim badał możliwość budowy kanału, łączącego Eufrat z Morzem Śródziemnym (wypowiadał się o projekcie negatywnie). W lutym 1834 przybył do Kairu, skąd w marcu t.r., wobec nacisków Rosji, by nie przyjmować Polaków do armii egipskiej, wrócił z Dembińskim do Paryża. Za służbę w armii egipskiej otrzymał 12 tys. piastrów. W l. 1834–8 angażował się w pracę konspiracyjną na Litwie i za pośrednictwem ciotecznego brata, Stanisława Szumskiego, przekazywał listowne instrukcje Czartoryskiego dla Komitetu Litewskiego.
Z rekomendacji Ludwika Platera należał S. od 28 II 1839 jako członek stowarzyszony do Tow. Literackiego Polskiego w Paryżu. Pełnił funkcję dystrybutora założonego w r. 1832 Tow. Dobroczynności Dam Polskich. Współorganizował wydane 24 XII 1840 z okazji imienin Mickiewicza przyjęcie u Januszkiewicza (tzw. ucztę improwizatorów). Pamiątką wspólnego pobytu (15–24 VIII 1846) nad morzem w Dieppe jest powstały 23 VIII t.r. wiersz Słowackiego „Do Franciszka Szemiotha”. W r. 1848 służył w armii Królestwa Sardynii i Piemontu, pod dowództwem gen. Wojciecha Chrzanowskiego; 23 III 1849 walczył pod Novarą. Latem 1851 przebywał z Januszkiewiczem i Mickiewiczem w Hawrze, a latem r.n. gościł Mickiewicza przez miesiąc w swym podparyskim mieszkaniu w Saint-Germain-en-Laye. W okresie wojny krymskiej wszedł do utworzonego w 2. poł. czerwca 1854 grona najbliższych doradców Czartoryskiego; wysłany przez księcia w sierpniu t.r. na wyspę Aix, próbował nakłonić internowanych tam jeńców rosyjskich do wstępowania do Dyw. Kozaków Sułtańskich. Dn. 11 IX 1855 uczestniczył w Paryżu w pożegnalnym śniadaniu z okazji wyjazdu Mickiewicza do Stambułu, a po śmierci poety był współzałożycielem zawiązanego w grudniu t.r. Funduszu Narodowego dla Dzieci Mickiewicza.
W l. sześćdziesiątych należał S. do Biura Hotelu Lambert. Z ramienia powołanej w nim 30 XII 1861 komisji redakcyjnej (korespondencyjnej) zabiegał o publikacje w prasie francuskiej artykułów informujących o polityce obozu Czartoryskiego. Od r. 1862 był członkiem Inst. Czci i Chleba. W czasie powstania styczniowego (prawdopodobnie w czerwcu 1863) został wysłany przez ks. Władysława Czartoryskiego do Stambułu w celu przygotowania desantu w Odessie (ostatecznie do niego nie doszło). Po upadku powstania organizował z Mikołajem Kamieńskim i Bohdanem Zaleskim fundusz na rzecz powstańców wypuszczonych z więzień austriackich. Był jednym z sześciu członków rady szkolnej Szkoły Wyższej Polskiej (szkoły montparnasskiej). Przez pewien czas mieszkał S. w Zakładzie św. Kazimierza w Paryżu; ponieważ odmawiał udziału w praktykach religijnych, został z niego w r. 1869 usunięty. Ok. r. 1870 osiadł w Dreźnie. Zaprzyjaźnił się tam z Józefem Ignacym Kraszewskim i w r. 1879 współtworzył Komitet Polaków dla uczczenia 50-lecia pracy pisarza. Interesował się naukami przyrodniczymi (zgromadził zbiór spreparowanych zwierząt) oraz miał cenną kolekcję obrazów. Zmarł 20 I 1882 w Dreźnie, został pochowany na starym cmentarzu katolickim.
S. był żonaty (prawdopodobnie przed r. 1831) z Józefą ze Steiningerów (ur. 1811), z którą miał potomstwo. Siostrzeńcami S-a byli Adam Jerzy Giełgud (zob.) oraz Stanisław Witkiewicz (1851–1915), malarz i pisarz.
S. jest pierwowzorem hr. Michała Szemiota w opowiadaniu Prospera Mérimée „Lokis” (1896). W nakręconym na jego podstawie filmie Janusza Majewskiego (1970) rolę S-a zagrał Józef Duriasz. S. występuje również w sztuce Anatolija Łunaczarskiego „Niedźwiedzie gody” (opartej na opowiadaniu „Lokis”), która została sfilmowana w r. 1925 w ZSRR, a postać S-a odtwarzał współreżyser filmu Konstantin Eggert.
Litogr. z ok. r. 1833 przez Jacquesa Jeana Achillego; – Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Księga pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania 1830 zawierająca spis imienny dowódców i sztabu […] krzyżem wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych, Lw. 1881 (poz. 2703); Lorentowicz J., La Pologne en France, Paryż 1941 III; Mickiewicz. Encyklopedia, Oprac. J. M. Rymkiewicz i in., W. 2001; PSB (Gadon Michał, Słowacki Juliusz); Rogulski P., Cmentarz polski w Dreźnie, Kat. 2000; Straszewicz J., Les Polonais et les Polonaises. La Révolution, Paris 1832; Śliwowska, Zesłańcy, (dot. braci Antoniego, Stanisława oraz kuzyna, Stanisława Szumskiego); Żychliński, IV; – Aftanazy, Dzieje rezydencji, III; Bairašauskaitė T., O litewskich marszałkach gubernialnych i powiatowych (do r. 1863), „Przegl. Wschodni” T. 4: 1997 z. 2 s. 438 (dot. ojca, Tadeusza); Barszczewska A., Szymon Konarski, W. 1976; Bielecki R., Zarys rozproszenia wielkiej emigracji we Francji 1831–1837. Materiały z archiwów francuskich, W.–Ł. 1986; Borejsza J., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; Bieracki A., Lice bielsze od mleka, „Blok-Notes Muz. Mickiewicza” 1963 z. 2 s. 122; Borowczyk J., Rekonstrukcja procesu filomatów i filaretów 1823–1824, P. 2003; Callier E., Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w r. 1831, Wyd. K. Kozłowski, P. 1887; Chudzio H., Polityk Hotelu Lambert. Generał Ludwik Bystrzanowski (1797–1878), Kr. 2008; Gadon L., Wielka emigracja w pierwszych latach po powstaniu listopadowym, Oprac. M. Kukiel, Paryż 1966 (fot.); tenże, Z życia Polaków we Francji. Rzut oka na 50-letnie koleje Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu 1832–1882, Paryż 1883 s. 125; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1950 II, III cz. 1; Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po powstaniach 1830 i 1863 roku, W. 1918 s. 374; Kalendarz życia i twórczości Juliusza Słowackiego, Oprac. E. Sawrymowicz, Wr. 1960; Konarska B., Polskie drogi emigracyjne. Emigranci polscy na studiach we Francji 1832–1848, W. 1986; Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Marzec 1832 – czerwiec 1834, Oprac. M. Dernałowicz, W. 1966; toż, Październik 1840 – maj 1844, Oprac. Z. Makowiecka, W. 1969; toż, Styczeń 1850 – 26 listopada 1855, Oprac. K. Kostenicz, W. 1978; Łopuszański B., Stowarzyszenie Ludu Polskiego (1835–1841). Geneza i dzieje, Kr. 1975; Puzyrewski A., Wojna polsko-ruska 1831, W. 1899 s. 302, 362; Spazier R. O., Historia powstania narodu polskiego w roku 1830 i 1831, Paryż 1833 s. 174; Starnawski J., Słowacki we wspomnieniach współczesnych, Wr. 1956; Szyndler B., Henryk Dembiński (1791–1864), W. 1984; Troszyński M., Austeria „Pod Królem-Duchem”. Raptularz lat ostatnich Juliusza Słowackiego, W. 2001; Wachowicz B., „Na łasce wichru i na woli burzy”. Gawęda o gnieździe rodzinnym, dzieciństwie i młodości wczesnej Stanisława Witkiewicza, w: Stanisław Witkiewicz. Człowiek – Artysta – Myśliciel, Red. Z. Moździerz, Zakopane 1997; Zdrada J., Zmierzch Czartoryskich, W. 1969; Żaliński H., Stracone szanse. Wielka emigracja o powstaniu listopadowym, W. 1982; – Arch. Filomatów, Listy, IV; Barzykowski, Hist. powstania, IV; Borkowski K., Pamiętnik historii o wyprawie partyzanckiej do Polski w roku 1833, Paryż 1863 s. 156; Czartoryski W., Pamiętnik 1860–1864. Protokoły posiedzeń Biura Hotelu Lambert, Oprac. H. Wereszycki, W. 1960 cz. 1–2; Golejewski H., Pamiętnik, Oprac. I. Homola i in., Kr. 1971; Goszczyński S., Dziennik sprawy bożej, Oprac. Z. Sudolski, W. 1984; Jawotek K., Gałąź powstania narodowego w miasteczku Kielmach, powiecie rosieńskim na Żmudzi, w: Pamiętniki polskie, Oprac. K. Bronikowski, Przemyśl 1883 IV 43; Jucewicz O., W powiecie telszewskim, w: Powstanie 1831 roku na Litwie. Wspomnienia uczestników, Wyd. H. Mościcki, Wil. 1931 s. 32–3, 44; Krasiński Z., Listy do Adama Sołtana, Oprac. Z. Sudolski, W. 1970; tenże, Listy do Cieszkowskiego, Jaroszyńskiego, Trentowskiego, Oprac. Z. Sudolski, W. 1988 I; Lelewel, Listy emigracyjne, I–II; Potocki L., Kazimierz z Truskowa, czyli pierwszy i ostatni litewski powstaniec, P. 1874 s. 14, 103; Potrykowski J. A., Tułactwo Polaków we Francji. Dziennik emigranta, Wyd. A. Owsińska, Kr. 1974 I–II; Rozmaite pismo do wyprawy na Litwę ściągające się z akt generała Giełguda, w: Pamiętniki polskie, Oprac. K. Bronikowski, Przemyśl 1883 IV 3–4, 9; Społeczeństwo polskie; Szumski S., W walkach i więzieniach. Pamiętniki z lat 1812–1848, Wil. 1931; Szymanowski J., Pamiętniki, Wyd. S. Schnür-Pepłowski, Lw. 1898 s. 147; Walewska z Przeździeckich M., Polacy w Paryżu, Florencji i Dreźnie, W. 1930 s. 63–8; – „Gaz. Pol.” R. 4: 1829 nr 145 s. 1; – Nekrologi z r. 1882: „Dzien. Pozn.” nr 18, 19, „Kur. Pozn.” nr 25, „Tyg. Ilustr.” nr 366; – B. Czart.: rkp. 5344, 5478 t. 2 k. 913, rkp. 5604 k. 63, rkp. 5615 k. 178, rkp. 5656 k. 603, rkp. 5662 k. 155, rkp. 6778, 6898, 6902, 7092 (koresp. S-a), rkp. 6634 (mater. do biogr. emigrantów); B. Pol. w Paryżu: rkp. 1518; BUW: Spuścizna Roberta Bieleckiego, nr 1709; Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 391 op. 6 s.v. 853 (k. 3), op. 8, s.v. 1446 (k. 1v), 1447.
Jolanta Sikorska-Kulesza