Słoński (Słoninka) Gabriel (ok. 1520–1598), architekt, budowniczy, rajca i burmistrz krakowski. Pochodził z krakowskiej rodziny mieszczańskiej.
S. został uczniem w warsztacie budowlanym w r. 1535, jako czeladnik uczył się pod kierunkiem mistrza Antoniego z Fiesole, współpracownika Bartłomieja Berrecciego. Podczas nauki pozostawał na utrzymaniu rodziców, a nie nauczyciela, jak to było w powszechnym zwyczaju. W r. 1540 S. wyzwolił się na mistrza, gdy starszym cechu murarzy był Mikołaj Castiglione. W tym okresie zapewne ożenił się z córką Antoniego z Fiesole. W l. 1542–4 zatrudniony był przez Castigliona przy przebudowie domu star. chęcińskiego Hieronima Szafrańca przy ul. Brackiej w Krakowie, a także uczestniczył w rozbudowie zamku Szafrańców w Pieskowej Skale. Współpracował wówczas z Tomaszem Włochem (który przypuszczalnie był jego szwagrem). Po zakończeniu tych prac S. przez wiele lat pozostawał w przyjaźni z Janem Zborzyńskim, pełnomocnikiem Szafrańca. W l.n. najpewniej prowadził warsztat kamieniarsko-budowlany odziedziczony po teściu (zm. 1542), początkowo wykonując prace kamieniarskie z zakresu rzeźby nagrobkowej. W r. 1550 otrzymał zlecenie od dziekana kapituły katedralnej Stanisława Borka na jakieś roboty murarsko-kamieniarskie w kamienicy «księdza dziekana» (z tego zapewne powodu uważano S-ego za autora portalu kamienicy Dziekańskiej przy ul. Kanoniczej 21; obecnie tę atrybucję odrzucono). W r. 1553 otrzymał od Giovanniego Ciniego propozycję współpracy przy budowie ołtarza głównego w katedrze w Wilnie. W ostatniej chwili jednak (w początku 1554) zrezygnował z wyjazdu w obawie przed zarazą i z powodu prac prowadzonych w Krakowie, natomiast w maju t.r. wysłał w swoim zastępstwie muratora Bartłomieja (prawdopodobnie Krupnika). Wiosną 1556 rozpoczął budowę domu przy ul. Poselskiej dla woj. krakowskiego Stanisława Tęczyńskiego. Z powodu nieostrożności wykonawców zawaliła się ściana budowanej wówczas sąsiedniej kamienicy Walentego Dembińskiego. Starsi rady cechu murarskiego uznali S-ego za winnego i w konsekwencji trafił S. do więzienia. Wyszedł na wolność na początku r. 1557 (przed Wielkanocą); złożył wówczas zobowiązanie przed urzędem radzieckim, że budowę ukończy do Bożego Narodzenia t.r., co poręczył wraz z żoną własnym domem przy ul. Gołębiej (obok bursy Ubogich) oraz zrezygnował z prawa odwołania się do króla. S. sprawował nadzór budowlany, a bezpośrednimi wykonawcami byli majstrowie: Jan Cichoń, Stanisław Dęga, Stanisław Nierychły, Tomasz Sobiepan. Tęczyński z ukończonej w terminie pracy był zadowolony. W tym okresie zajmował się S. także przebudową domu Jakuba Kokoszki przy ul. Sławkowskiej, dla którego wykonał kamienne węgary okienne i portale, kierował budową domu kupca weneckiego Hipolita Picconiego, dostarczając mu na kredyt materiałów budowlanych (otrzymał za nie pieniądze dopiero w r. 1560), sprawował nadzór nad przebudową realności Krzysztofa Helbiga przy Rynku Gł. W r. 1559 zajmował się budową kamienicy rajcy krakowskiego Mikołaja Baranowskiego przy ul. Brackiej, ukończoną w r. 1562. Prowadził też roboty we własnej kamienicy przy ul. Gołębiej. W r. 1559 został starszym cechu kamieniarzy i muratorów. Dn. 4 I 1560 przyjął krakowskie prawo miejskie. Ponownie był wybierany na starszego w l. 1560, 1561, 1563–7.
W r. 1562 rozpoczął S. budowę rezydencji dla rajcy Erazma Czeczotki, na dwóch parcelach, na rogu ul. św. Anny i Wiślnej w Krakowie; kierownictwo robót zlecił muratorowi miejskiemu Antoniemu Morosi, z jego pracy nie był jednak zadowolony. Gdy 28 VIII 1563 Morosi został zwolniony z posady muratora miejskiego, z inicjatywy Czeczotki w początku r. 1564 przekazano ją S-emu. Odtąd kierował on wszystkimi pracami budowlanymi podejmowanymi przez radę miejską. W r. 1564 kierował remontem kamienicy «Pod Lwem» przy ul. Grodzkiej, zakończonym w r. 1567, równocześnie dozorował naprawę pinakli na wieży ratuszowej. W l. 1565–6 prowadził budowę arsenału miejskiego (tzw. caikhaus) przy murach obronnych pomiędzy bramą Floriańską a Sławkowską. Dn. 4 XII 1567 spisał S. umowę z ks. Janem Strzemawskim, występującym w imieniu bpa krakowskiego Filipa Padniewskiego, dotyczącą przebudowy (w terminie do czerwca 1568) rezydencji biskupiej przy ul. Franciszkańskiej i Wiślnej. Dziełem S-ego były zapewne krużganki oraz kamieniarskie oprawy okien i portali (przepadły w XVII w.). Na prace przy pałacu biskupim otrzymał zaliczkę 600 złp., a po ukończeniu robót zapłacono mu 1 400 złp.
W kwietniu 1569 S. zgłosił rezygnację z urzędu budowniczego miejskiego w związku z wyborem do ławy miejskiej. Wkrótce, 11 I 1573 wszedł do rady miejskiej mianowany przez woj. krakowskiego Jana Firleja; w 2. poł. t.r. był burmistrzem, został też, obok Marcina Urbankowicza, prowizorem szpitala Świętego Ducha. Za ich zarządu (do r. 1582) budynki szpitalne uległy zaniedbaniu, duchacy zostali odsunięci od decyzji, prowizorowie przywłaszczali sobie część dochodów. Prowincjał duchaków ojciec Mateusz z Królewca zw. Regiomontanusem wytoczył S-emu i Urbankowiczowi proces, oskarżając ich o przywłaszczenie części dochodów. Zakończył się on w r. 1585 wyrokiem, na mocy którego S. został zwolniony od odpowiedzialności karnej, a Urbankowicza skazano na zapłacenie odszkodowania. Po rozdwojonej elekcji w r. 1575, wobec zagrożenia Krakowa (który uznał wybór Stefana Batorego) ze strony zwolenników cesarza Maksymiliana II, objął S. zarząd wieży w pobliżu bramy Mikołajskiej, której mieli bronić przedstawiciele cechu barchanników. W r. 1578 został S. nadzorcą stróży rybnej wspólnie z rajcą Walentym Krokierem. Dobre stosunki, które łączyły S-ego z mocno krytykowanym, ale wpływowym Czeczotką, uległy pewnemu pogorszeniu w r. 1582 przy okazji procesu o nadużycia i rozgrabienie miejskiego majątku, który wytoczyła Czeczotce część rajców, wspartych przez przedstawicieli pospólstwa. Doszło wówczas (18 VII) między nimi do wzajemnych oskarżeń, w wyniku czego obaj zostali przez woj. krakowskiego Andrzeja Tęczyńskiego zawieszeni w prawach rajców do czasu osądzenia całej sprawy przez króla Stefana Batorego. Przeprowadzone przez komisarzy królewskich dochodzenie w sprawie nadużyć finansowych rady nie wykazało poważniejszych wykroczeń ze strony S-ego; jego dług wobec miasta wynosił jedynie 31 złp. Podczas zarazy w końcu 1588 r. S. pozostał w Krakowie z pięcioma innymi rajcami.
Dysponujący znaczną gotówką S. często pożyczał pieniądze, przy czym niejednokrotnie czynił to z chęci udzielenia pomocy potrzebującym. W r. 1552 udzielił pożyczki (nie licząc na zwrot) malarzowi Krzysztofowi Kwiatkowskiemu, ponieważ chorowało mu dziecko. Poręczył za wiele osób, m.in. za mistrza Stanisława Barana, złotnika Jakuba Jelenia, Stanisława Drozdowskiego. Uwolnił z więzienia ratuszowego murarzy Jana Jagodę i Piotra Oracza, płacąc za nich dług. Dobrowolnie przyjmował pod opiekę osierocone dzieci, np. córkę Barbary Zajączkowej, Jana Podgórskiego. Zapisał fundusz na własnej kamienicy na rzecz kościoła św. Floriana, przypuszczalnie jako wotum za przyjście na świat córki Zofii, po ośmiu latach małżeństwa.
Z chwilą wejścia do rady miejskiej w r. 1573 S. zaprzestał działalności muratorskiej. Natomiast wyzwolił kilku uczniów, m.in. Wacława Kirchsteina z Podzamcza (1573) i Jakuba Kazimierczyka (1575). Za ucznia S-ego uznawany jest też Augustyn Litwinek oraz, zdaniem niektórych badaczy, Jan Michałowicz z Urzędowa. Ostatnie lata życia poświęcił S. głównie sprawom majątkowym i handlowym. Oprócz kamienicy przy ul. Gołębiej był właścicielem trzech domów za Nową Bramą, dwóch na Garbarach, folwarku na Krowodrzy, gruntu za bramą Wiślną. W r. 1593 mieszkał przy ul. Floriańskiej 6, a w r. 1596 kupił dom na Podbrzeziu. Wg Bartosza Paprockiego pieczętował się h. Ostoja; brak jednak potwierdzenia nobilitacji. S. zmarł w Krakowie w r. 1598 między 6 I a 22 III.
Wincenty Wdowiszewski przyznał S-emu «jedno z pierwszych miejsc, w dziejach budownictwa polskiego». Jest on uznawany za jednego z pierwszych urodzonych w Polsce artystów renesansowych. Zdaniem Stanisława Tomkowicza, był «architektem nie bez zdolności, lecz niezbyt subtelnym, skłaniającym się ku malowniczości i przeładowaniu szczegółami».
Z małżeństwa z Agnieszką Fiesole miał S. trzy córki: Zofię (zm. przed r. 1598), żonę Bartłomieja Gdowskiego, Urszulę, od r. 1586 żonę Andrzeja Zagórzyńskiego zw. Jagoszycem, i Agnieszkę, poślubioną Ratkowskiemu zw. Stokłoską.
Pol. Bibliogr. Sztuki, IV; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Łoza, Architekci; PSB (Castiglione Mikołaj, Litwinek Augustyn, Padniewski Filip); Niesiecki; Paprocki; – Bieniarzówna J., Małecki J., Dzieje Krakowa. Kraków w wiekach XVI–XVIII, Kr. 1984 II; Bochnak A., Renesans w Krakowie, „Życie Liter.” R. 3: 1953 nr 52 s. 8–9; Burnatowa I., Ornament renesansowy w Krakowie, „Studia Renesansowe” T. 4: 1964 s. 93, 113–14; Cercha S., Kopera F., Nadworny rzeźbiarz króla Zygmunta Starego Giovanni Cini ze Sieny i jego dzieła w Polsce, Kr. [b.r.w.] s. 23–4; Chmiel A., Domy krakowskie. Ulica Floriańska, Kr. 1919 cz. 2; Fischinger A., Renesansowa kultura artystyczna Krakowa – architektura i rzeźba, Kr. 1989 s. 31; tenże, Santi Gucci architekt i rzeźbiarz królewski, Kr. 1969; Karbowiak A., Sprawozdanie z posiedzeń, „Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki w Pol.” T. 4: 1891; Kłodziński A., Tęczyńscy. Pogląd na rozwój zamożność i znaczenie rodu, tamże T. 9: 1915; Komornicki S. S., Dwory murowane w Małopolsce z czasów odrodzenia, „Prace Kom. Hist. Sztuki” T. 5: 1930–4; tenże, Kaplica Zygmuntowska w katedrze na Wawelu 1517–1533, „Roczn. Krak.” T. 23: 1932 s. 61; Kopera F., Historia architektury. Kraków jego kultura i sztuka, tamże T. 6: 1904; tenże, Jan Maria Padovano, „Prace Kom. Hist. Sztuki” T. 7: 1937; Kozakiewiczowa H., Renesans i manieryzm w Polsce, W. 1978 s. 66; taż, Rzeźba XVI w. w Polsce, W. 1984; Krakowskie Odrodzenie, Red. J. Dąbrowski, Kr. 1954; Lauterbach A., Die Renaissance in Krakau, München 1911 s. 42; Mikocka-Rachubowa K., Mistrz nagrobka Provany – rzeźbiarz krakowski przeł. XVI i XVII w., „Roczn. Hist. Sztuki” T. 20: 1994 s. 29, 31; Muczkowski J., Dawne warownie krakowskie, „Roczn. Krak.” T. 13: 1911 s. 37; tenże, Krwawy burmistrz, kartka z dziejów mieszczaństwa krakowskiego w XVI w., Kr. 1935 s. 12, 19, 21; Ostrowski J., Architektura pałacu Wielopolskich, „Roczn. Krak.” T. 44: 1973; Pagaczewski J., Jan Michałowicz z Urzędowa, tamże T. 28: 1937 s. 56–7, 69; tenże, Sprawozdanie z posiedzeń, „Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki w Pol.” T. 6: 1900; Pomniki Krakowa, Rysunki M. i S. Cerchowie, tekst F. Kopera, Kr. 1904 s. 204–5; Rostafiński J., Przewodnik po Krakowie i okolicy, Kr. 1891 s. 68, 78; Rożek M., Architektura i urządzenie wnętrz pałacu biskupiego w Krakowie (XIV–XIX w.), „Roczn. Krak.” T. 55: 1974; tenże, Mecenat artystyczny mieszczaństwa krakowskiego w XVII w., Kr. 1977; tenże, Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, W.–Kr. 1993; Sprawozdanie z posiedzeń PAU, „Prace Kom. Hist. Sztuki” 1934–5; Tobiasz M., Fortyfikacje dawnego Krakowa, Kr. 1973 s. 142; Tomkowicz S., Gabriel Słoński architekt krakowski XVI w., „Prace Kom. Hist. Sztuki” T. 4: 1930; tenże, Pałac biskupi w Krakowie, Kr. 1933 s. 7; tenże, Przyczynek do wiadomości o Gabrielu Słońskim architekcie krakowskim, „Spraw. Kom. Hist. Sztuki” T. 5: 1890; tenże, Przyczynki do historii kultury Krakowa w 1. połowie XVII w., Lw. 1912 s. 75; tenże, Sprawozdanie z posiedzeń, „Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki w Pol.” T. 5: 1896; tenże, Zamek w Pieskowej Skale, „Spraw. i Wyd. Wydz. Tow. Opieki nad Pol. Zabytkami Sztuki i Kultury za r. 1903” (Kr.) 1904 s. 7; Wachholz L., Szpitale krakowskie 1220–1920, Kr. 1921 I 77; Wdowiszewski W. J., Gabriel Słoński architekt krakowski XVI w., „Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki w Pol.” T. 5: 1896; – Kronika mieszczanina krakowskiego z lat 1575–1595, Wyd. H. Barycz, Kr. 1930; Księga wiertelnicza krakowska, Cz. 1 (1568–1577), Wyd. K. Jelonek-Litewka, A. Litewka, Ł. Walczy, Kr. 1997; Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie 1507–1572, Wyd. A. Kiełbicka, Z. Wojas, Kr. 1993; Prawa, przywileje i statuta m. Krakowa, I; – AGAD: Metryka Kor. 113 k. 346; AP w Kr., Oddz. na ul. Siennej: A.D. 480 Akta cechu murarzy i kamieniarzy.
Rafał Róg