Szaramowicz Gustaw Edward (1835–1866), uczestnik powstania styczniowego, zesłaniec, dowódca powstania zabajkalskiego.
Ur. 2 XII (lub 2 XI) w Żytomierzu, był wnukiem Jana Feliksa, majora armii rosyjskiej, komendanta Żytomierza, który za ułatwienie ucieczki Narcyzowi Olizarowi został zdegradowany do stopnia szeregowca, synem Konstantego (1812 – po 1872) i Luizy z Chojeckich (zm. po 1877).
Dzieciństwo i młodość spędził S. w Żytomierzu, a także w rodzinnym majątku w Lachowej (pow. radomyski). W r. 1848 rozpoczął naukę w Wołyńskiej Szkole Gubernialnej w Żytomierzu; uczęszczał tylko do klasy trzeciej i piątej, a dalszą naukę kontynuował w domu, m.in. uczył się muzyki pod kierunkiem żytomierskiego kapelana pułku grenadierów Andersona, z którym (wg A. Rozmanitha) koncertował na Wołyniu i Ukrainie. Pod koniec l. pięćdziesiątych osiadł S. w Lachowej, a od ok. r. 1860 w Kijowie, gdzie dawał lekcje muzyki. Nawiązał tam kontakty z kółkami młodzieży akademickiej, prawdopodobnie z tzw. gminami studenckimi oraz Związkiem Trojnickim. Obok Włodzimierza Antonowicza, Aleksandra Jabłonowskiego i Izydora Kopernickiego był jednym z głównych animatorów tzw. ruchu chłopomanów, propagującego uwłaszczenie i oświatę ludu na Ukrainie. Od r. 1861 działał w Tow. Polskich Rusinów.
Ok. r. 1862 związał się S. ze stronnictwem «czerwonych» i objął funkcję naczelnika powstańczego pow. radomyskiego. Po wybuchu powstania ogłaszał wśród chłopów ukraińskich «Złotą Hramotę». Dn. 29 IV 1863 zebrał 160-osobowy oddział, który jednak po przesunięciu terminu rozpoczęcia powstania na Ukrainie na 8 V t.r. zmniejszył się o połowę. Po połączeniu z partią powstańczą z Kijowa stoczył S. 13 V walkę pod osadą Wiercholesie (Wiercholewsk), po czym oddział został rozbity pod Hołubowiczami. Ranny w rękę, dostał się do niewoli. Umieszczony w szpitalu w Radomyślu, został następnie przewieziony do cytadeli kijowskiej, gdzie skupił wokół siebie grono młodzieży akademickiej z Kijowa, tzw. knajpę (konspiracyjne kółko demokratyczne) oraz prowadził «śpiewy obozowe» na dziedzińcu. Był inicjatorem zorganizowania ucieczki z więzienia (w której uczestniczył brat S-a, Władysław) i od końca grudnia kierował wykonaniem podkopu. Dn. 22 lub 24 I 1864 został skazany na dziesięć lat ciężkich robót na Syberii. Po wykryciu podkopu 21 II t.r. był ponownie przesłuchiwany 27 II, 12 III i 1 V; w rezultacie wyrok powiększono do piętnastu lat.
W r. 1864 był S. transportowany na zesłanie «etapami» przez Tobolsk, Tomsk, Krasnojarsk, Irkuck i Posolsk (okręg wierchnieudyński) do miejscowości Listwienicznaja (gub. irkucka). Został tam starostą grupy ok. 250 więźniów. Prawdopodobnie był też jednym z wydawców miejscowego konspiracyjnego pisemka zesłańców. Zaangażował się w organizację powstania i w Listwienicznej kierował tajnym komitetem, związanym z centralnym ośrodkiem w Irkucku. Spiskowcy planowali zdobycie Wierchnieudyńska i innych miast w rejonie Bajkału, a w razie niepowodzenia, ucieczkę do Mongolii lub Chin. W nocy poprzedzającej wybuch powstania, z 24 na 25 VI 1866, uczestniczył S. w Kułtuku w naradzie przywódców, a następnie 26 VI t.r. objął dowództwo formującego się w Murymie Legionu Syberyjskiego Wolnych Polaków; zorganizował jego oddziały, wyznaczył oficerów, wprowadził dyscyplinę wojskową (brak źródeł nie pozwala określić jego faktycznej roli). Po kilku potyczkach oddziały powstańcze zostały 28 VI rozbite pod Miszychą, skąd ich resztki próbował S. wyprowadzić w góry i do Chin. Ujęty przez Rosjan, nie ujawnił swej tożsamości (podał się za Piotra Składowskiego ) i 29 VII został przywieziony do Irkucka, gdzie był przesłuchiwany przez komisję śledczą. Ostatecznie jednak przyznał się do kierowania powstaniem. W procesie, trwającym od 24 X przed polowym sądem wojskowym w Irkucku, został uznany za głównego dowódcę (Piotr Kropotkin w korespondencji z procesu, określając S-a jako «przystojnego, inteligentnego i energicznego trzydziestopięcioletniego pianistę», podziwiał jego godną i niezłomną postawę). Za walkę zbrojną, grabież na trakcie bajkalskim, zmuszanie innych do udziału w buncie, rozkaz niszczenia dróg i linii telegraficznej oraz próbę ucieczki za granicę został S. skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie. Dn. 12 XI gen.-gubernator Syberii Wschodniej M. S. Korsakow zatwierdził wyrok. S. został rozstrzelany 27 XI (15 XI st.st.) 1866 w Irkucku, na przedmieściu Uszakowka za rogatką jakucką w zbiorowej egzekucji, wraz z Narcyzem Celińskim, Władysławem Kotkowskim i Jakubem Rejnerem.
S. rodziny nie założył.
S. bywa mylony ze stryjem Aleksandrem Szaramowiczem (1832–1887), lekarzem, uczestnikiem powstania styczniowego kolejno w oddziałach Platona Krzyżanowskiego, Leona Czekańskiego i gen. Edwarda Różyckiego, potem emigrantem we Francji, prowadzącym praktykę lekarską w Pontgouin i Courville.
Powstaniu zabajkalskiemu i jego dowódcom Kornel Ujejski poświęcił utwór „Na zgon Szaramowicza, Celińskiego, Reinerta i Kotkowskiego, rozstrzelanych w Irkucku d. 27 listopada 1866 r.” (Lw. 1867, przedr. pt. „Na zgon rozstrzelanych w Irkucku” w: „Skargi Jeremiego. Część Druga”, Lw. 1890), a Józef Zygmunt Dumański sztukę „Nieśmiertelni czyli Powstanie nad Bajkałem roku 1866. Obrazek narodowy w 3 oddziałach” (Lw. 1871). W Rosji w r. 1884 utwór o powstaniu pt. „Uroki muzyki” (Lekcje muzyki) napisał Wasilij M. Michiejew. S. jest także bohaterem powieści Franca Taurina „Strome brzegi Bajkału” (wyd. pol., W. 1975).
Również bracia S-a za udział w powstaniu styczniowym zostali zesłani w głąb Rosji. Władysław, pseud.: Leon Sawicki, Bniński, Łachow (1845–1898), uczestniczył w powstaniu w wyprawie Antoniego Juriewicza, głoszącego «Złotą Hramotę» wśród ludu ukraińskiego; aresztowany 10 V 1863 pod Sołowijówką (pow. radomyski) był więziony w Żytomierzu, a później w twierdzy kijowskiej. Za próbę ucieczki został skazany na dwanaście lat ciężkich robót. Wysłany w maju 1864 na Syberię, zbiegł z transportu i przedostał się do Stambułu, gdzie prawdopodobnie został tajnym agentem rosyjskim. Ułaskawiony przez cara w r. 1870, osiedlił się w Rosji w gub. samarskiej, niebawem jednak uciekł za granicę. W r. 1872 mieszkał w Rzymie, a w r. 1883 w Genewie. Konstanty (ur. 1839), zesłany do Posolska nad Bajkałem, następnie do Usola (gub. irkucka), został potem osiedlony w miejscowości Badajskaja (okręg irkucki), a po otrzymaniu w marcu 1871 zezwolenia na wyjazd do europejskiej części Rosji zamieszkał w Sterlitamaku (gub. ufijska); jest zapewne tożsamy z wymienianym w literaturze Wacławem. Trzeci brat S-a prawdopodobnie poległ w powstaniu w r. 1863.
Nowolecki, Pamiątka dla rodzin pol., I; PSB (Celiński Narcyz, Kotkowski Władysław); Słown. Geogr. (Lachowa); – Białynia-Chołodecki J., Dowódcy oddziałów w powstaniu styczniowym, Lw. 1907 s. 70 (portret); Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; tenże, Wołyniacy na Syberii, „Roczn. Wołyński” T. 2: 1931 s. 302, 304–6, 305 (fot.); Klukowski Z., Lekarze w powstaniu 1863 r., „Arch. Hist. i Filoz. Med.” T. 4: 1926 s. 183–93 (dot. stryja, Aleksandra); Koval S. F., Za pravdu i volju. K stoletju vosstanija političeskich ssyl’nych v Sibiri v 1866 g., Irkutsk 1966; Kudriavcev F. A., Powstanie polskie nad Bajkałem, „Z pola walki” 1927 nr 2 s. 74–103; Lejkina-Svirskaja V. R., O charaktere vosstanija ssyl’nych Poljakov na Bajkale v 1866 g., „Istoričeskie zapiski” T. 72: 1962 s. 229–45; Lisenko S., Černeckij E., Legitimovana pravoberežna šljachta (kiniec XVIII – seredina XIX st.), Bila Cerkva 2006; Micel M., Spis powstańców 1863 roku więzionych w twierdzy kijowskiej, Przemyśl 1995; Niebelski E., Polscy „buntownicy” straceni w Irkucku po powstaniu nadbajkalskim 15/27 listopada 1866 roku, w: Zesłańcy postyczniowi w Imperium Rosyjskim, Red. tenże, L.–W. 2008; Skok H., Polacy nad Bajkałem 1863–1883, W. 1974; tenże, Powstanie polskich zesłańców za Bajkałem w 1866 roku, „Przegl. Hist.” T. 54: 1963 z. 2 s. 244–69; Złotorzycka M., Polskie powstanie nad Bajkałem w 1866 r., „Niepodległość” T. 14: 1936 z. 2; taż, Śledztwo i sąd nad uczestnikami powstania nad Bajkałem, tamże z. 3; taż, W przededniu wybuchu powstania polskiego nad Bajkałem w r. 1866, tamże z. 1; – Adres-kalendar’, ili obščij štat Rossijskoj imperii, 1845, 1854–1864, [b.m.w.]; Czernik W., Pamiętnik weterana 1864 r., Wil. 1914 s. 33–4, 37, 40; Deręgowski P., Podróż do Syberii i powstanie nad Bajkałem, P. 1879; Dybowski B., Pamiętnik Dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862 zacząwszy do roku 1878, Lw. 1930; Iwański A., Pamiętniki 1832–1876, Oprac. W. Zawadzki, W. 1968; Jewsiewicki W., Na syberyjskim zesłaniu, W. 1959, s. 10, 14–15, 138–57; Kropotkin P., Wspomnienia rewolucjonisty, Oprac. W. Śliwowska, W. 1959; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1933–4 I–II; Mitina N. P., Materialy k istorii Krugobajkalskogo vosstanija pol’skich ssyl’nych v ijune-ijule 1866 g., w: K stoletiju geroičeskoj bor’by „Za našu i vašu svobodu”, Red. V. A. D’jakov i in., Moskva 1964; Odrzywolski Z., Powstanie polskie nad Bajkałem i sprawa kazańska, Lw. 1878; tenże, Tunel więzienny w Kijowie, Lw. 1869; [Rozmanith A.] Rościsław, Wspomnienie znad Bajkału. Przyczynek do historii wygnaństwa, Kr. 1870 s. 20–4, 34, 38–9, 43–4, 47–52, 58–62, 67, 76–7; Ruch społ.-polit. na Ukrainie, cz. 2; Russko-pol’skie revoljucionnye svjazi, Moskva 1963 II; Spisok graždanskim činam, Spb 1849–58; Vosstanie na Krugobajkal’skoj doroge 1866 goda, „Byloe” 1922 nr 17 s. 105–54; Vosstanie 1863 g. i russko-pol’skie revoljucionnye svjazi 60-godov, Red. V. D. Koroljuk, I. S. Miller, Moskva 1960; Wspomnienia z życia wygnańców polskich na Syberii, Kr. 1886, s. 2–14, 19–26, 29, 35–9, 41; Wystąpienie polskich katorżników na trakcie około bajkalskim, Oprac. A. Brus, W. Śliwowska, W. 2007; Zbiór zeznań; – AGAD: Tymczasowa kom. śledcza, vol. 8 k. 94v–5, vol. 13 k. 251, 307, 604; B. Jag.: rkp. 6460 IV k. 496, rkp. 6536 IV k. 22–3; B. Narod.: rkp. IV 6546 k. 18, rkp. IV 6553 k. 20; B. Ossol.: rkp. 12661/II k. 31–8; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny w Kijowie: F. 489 op. 1 vol. 164 k. 371–2, vol. 166 k. 203–8; Deržavnyj archiv Žitomirskoï oblasti w Żytomierzu: F. 72 op. 1 vol. 172 k. 7–12, 14, 53, 112, vol. 190 k. 51, vol. 192 k. 24, F. 178 op. 51 vol. 372 k. 42 (metryka ur. S-a), F. 349 op. 1 vol. 102 k. 173; Gosudarstvennyj archiv Irkuckoj Oblasti w Irkucku: F. 24 op. 3 nr 1763 vol. 33g t. 4 k. 807, nr 1805 vol. 395 k. 129; Gosudarstvennyj archiv Rossijskoj Federacii w Moskwie: F. 109 I eksp. 1863 vol. 23 cz. 416 k. 1, I dod. k. 389v–90, 409v–13, 1863 vol. 31 k. 61v, 179v, 205, 392v, 397, 514–15, 1863 vol. 6 k. 370–3v., vol. 17 cz. 254 k. 1–17, 1867 vol. 20 cz. 13 k. 1–7, 8, III eksp. vol. 20 cz. 13 k. 7–8, vol. 33 cz. 3 k. 1–29, 78, 94, 110, IV eksp. 1866 vol. 119, F. 395 op. 20 vol. 437 k. 5–6, op. 22 vol. 774 k. 1, op. 226 vol. 1980 k. 2, op. 271 vol. 404 k. 1, 5, 7, 9, 23, 33–5, 39 (dot. dziadka S-a, Jana Feliksa); IH PAN: Kartoteki zesłańców i powstańców; Lietuvos centrinis valstybės archyvas w Wil.: F. 378 p.o. 1869 vol. 167 k. 46, 48, 51, 97, vol. 109 k. 11 (dot. stryja, Aleksandra); Rossijskij gosudarstvennyj voenno-istoričeskij archiv w Moskwie: F. 395 op. 20 vol. 437 k. 5–6, op. 22 vol. 774 k. 1, op. 226 vol. 1980 k. 2, op. 271 vol. 404 k. 1, 5, 7, 9, 23, 33–5, 39 (dot. Jana Feliksa); – Informacje Jewgenii A. i Władimira A. Siewruginów z Moskwy oraz z Pol. Tow. Nauk. w Żytomierzu.
Anna Brus i Henryk Poletajew