Schrammówna Helena (1879–1942) (w literaturze mylnie podawana data ur. 1881), malarka, autorka prac na temat sztuki ludowej. Ur. 24 VII w majątku rodzinnym Olchowa (pow. Lesko), była córką Juliana (zob.) i Józefy z Bugielów, siostrą Wiktora (zob.).
Młodość S-y upłynęła w Krakowie; tam ukończyła szkoły średnie, uczyła się muzyki (skrzypce), studiowała nauki przyrodnicze na UJ (ok. r. 1902), a wreszcie uczyła się malarstwa. W r. 1904 wyjechała do Monachium, gdzie podjęła studia w Wyższej Szkole Sztuk Zdobniczych pod kierunkiem W. Debschitza. Tam opanowała różne techniki malarskie, pracowała w metalu, drzewie, porcelanie. Przebywała w Monachium dwa lata, po czym po krótkim pobycie na Węgrzech udała się przez Szwajcarię do Paryża, gdzie studiowała w muzeach sztukę egipską i średniowieczną, a pod wpływem przebywającego w Paryżu artysty ukraińskiego M. Bojczuka zainteresowała się sztuką staroruską i malarstwem bizantyjskim. Okres wojny, trudny materialnie, przeżyła w rodzinnej wsi, wiele czasu poświęcając studiowaniu sztuki, zwyczajów, wierzeń ludowych.
Po wojnie S. pracowała jakiś czas jako nauczycielka rysunku w szkołach Kielecczyzny (w r. 1922 w Wąchocku). Malowała w tym czasie niewielkie obrazki, często o treści religijnej. W r. 1922 wzięła udział w konkursie urządzonym przez Dep. Sztuki w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w Warszawie, uzyskując I i II nagrodę za obrazy Matka Boska Zielna i Matka Boska Gromniczna. Uprawiała też malarstwo dekoracyjne; np. w r. 1920 wykonała projekt panneaux dekoracyjnych na wystawę rolniczą we Lwowie, ok. t.r. szkice polichromii (temperą) kościoła św. Katarzyny w Jarosławiu, a także szkice (akwarela na papierze) do polichromii (przypuszczalnie) kościoła w Sanoku (oba zespoły w Muz. Narod. w Warszawie). W r. 1922, wspólnie z zaprzyjaźnioną Zofią Baudouin de Courtenay, ozdobiła wnętrze nowo zaprojektowanego (przez Jana Borowskiego) kościoła w Starachowicach (obecnie kościół spalony); S. namalowała temperą Drogę Krzyżową. Prace te zostały pokazane na wystawie w r. 1924 w Salonie Czesława Garlińskiego w Warszawie
W r. 1925 S. zamieszkała w Wilnie, gdzie do r. 1939 pracowała w Oddziale Sztuki Urzędu Wojewódzkiego. Czynnie działała w Tow. Popierania Sztuki Ludowej, była też członkiem Rady Nadzorczej Bazaru Przemysłu Ludowego. Prowadziła badania nad sztuką ludową, głównie interesowała się tkactwem (kilimami, samodziałami), przede wszystkim z rejonu Wileńszczyzny, ale też Polesia, Wołynia, a nadto sprawami ochrony sztuki ludowej. Pisała na ten temat artykuły do prasy, książki, wygłaszała referaty. Opublikowała m.in.: O wartości artystycznej samodziałów ludowych na Wileńszczyźnie (Wil. 1927), Z zagadnień opieki nad sztuką ludową („Ziemia” 1929 nr 22), Sztuka ludowa a praca oświatowa na wsi (Wil. 1934), Ochrona sztuki ludowej („Oświata i Wychowanie” 1938 z. 8–9), Sztuka ludowa i jej znaczenie dla kultury artystycznej (Wil. 1939).
S. malowała głównie nieduże obrazy temperą (na tekturze lub desce), czasem zdobione złoceniem, oraz na szkle, nawiązując w nich do malarstwa ludowego. Ich tematami były sceny rodzajowe (np. Dziewczyny przed chatą, Dwie baby, Na targu (Przekupka) (tempery). Wykonywała ilustracje do dzieł literackich, np. cykl obrazków do „Pana Tadeusza”, z którego zachował się Zosia i Hrabia, czy do „Trzech Budrysów” Adama Mickiewicza (malowane na szkle – wszystkie w Muz. Narod. w Warszawie). W r. 1928 wykonała projekt fryzu nawiązującego do litanii loretańskiej. Wykuty w posrebrzanym mosiądzu przez złotnika wileńskiego Kazimierza Ludwika Malinowskiego, został umieszczony w kaplicy Matki Boskiej Ostrobramskiej (rysunki S-y do fryzu są w posiadaniu rodziny K. L. Malinowskiego w P.). Wystawiała swe prace gościnnie z Wileńskim Tow. Artystów Polskich (WTAP), w r. 1926 w TZSP w Warszawie, gdzie pokazała kilkanaście prac, m.in. Niedziela Palmowa w Wilnie, Raj, Jaś i Małgosia, Kurka złotopiórka, okładkę do „Ziemi”, dwa ekslibrisy, w r. 1931 na wystawie WTAP w Wilnie. Była członkiem spółdzielni «Ład» i wraz z tym ugrupowaniem wystawiała w r. 1929 w Dziale Sztuki Powszechnej Wystawy Krajowej (PWK) w Poznaniu. W recenzji jej malarstwa z wystawy w r. 1926 pisano: «Prymitywizm Schrammówny brzmiący echami sztuki przedgiottowskiej najmilszy jest tam, gdzie łączy się ze szczerą i bezpośrednią obserwacją życia i gdzie dobywa nowe zestawienia barwne z prostej gamy malarstwa temperowego» („Tyg. Ilustr.”). S. podejmowała też prace konserwatorskie, m.in. w r. 1930 konserwowała cudowny obraz Matki Boskiej Boruńskiej w kościele pobazyliańskim w Boranach (pow. oszmiański).
W Wilnie S. uczestniczyła w życiu kulturalnym i towarzyskim miasta. Była zaprzyjaźniona z rodziną Stanisława Lorentza, architekta Jana Borowskiego. Należała do utworzonego w r. 1933 klubu «Smorgonia». Na różnych zebraniach towarzyskich (IX Szopka Akademicka w r. 1931, czy pierwszy program klubu «Smorgonia») w zabawnych piosenkach i wierszykach żartowano z pasji naukowych S-y («lecz choć kilim każdy ma, znam się tylko na nim ja»). S. zaś ozdobiła jedenastoma humorystycznymi akwarelami żartobliwy poemat „Wygnanie z raju” (1933, reprod. w: Lorentz S., „Album wileńskie”, W. 1986).
Wybuch drugiej wojny światowej zastał S-ę w Wilnie. Po ciężkich przejściach w niemieckim obozie ewakuacyjnym na terenie Prus Wschodnich, w r. 1940 dotarła do rodzinnego domu w Olchowie. Zmarła w szpitalu w Sanoku 18 II 1942 (prawdopodobnie na skręt kiszek) i została pochowana na olchowskim cmentarzu.
Wiele prac S-y zaginęło, obrazy i prace dekoracyjne znajdujące się w rodzinnym domu (fresk przedstawiający Matkę Boską Częstochowską w jadalni, polichromia Rusałki na ścianie werandy), a także notatki i materiały dotyczące sztuki ludowej spłonęły wraz z dworem w grudniu 1944. Muzeum Narodowe w Warszawie (oprócz wymienionych) posiada obrazy: Serenada (malowane na szkle), Krowa z cielęciem (1920), Wnętrze chaty. Przy kołysce (1922), Madonna z Dzieciątkiem, Pokłon Trzech Króli (kopia), Miłosierdzie (tempery). W Muzeum w Toruniu znajduje się Lirnik i księżniczka (1921, olej na desce), w zakrystii kaplicy w Olchowie – Zesłanie Ducha Świętego (z widokiem kaplicy i dworu Schrammów – tempera) i malowane na szkle: Chrystus w Ogrojcu, Czterech Ewangelistów, Baranek Boży, zaś w kościele w Tarnawie Górnej feretron dwustronny (Św. Wojciech – Anioły). W posiadaniu rodziny w Poznaniu znajdują się: Portret Juliana Schramma, ojca artystki, Żniwiarki (obraz kuty w blasze, odlew tego obrazu posłany przez rodzinę prof. S. Lorentzowi), olejne: Ułani węgierscy i dziewczyna podająca im mleko, dwa obrazki Matki Boskiej (Nieustającej Pomocy i Częstochowskiej), a także skrzynia malowana przez S-ę w ludowe wzory kwiatów. Kilka jej obrazów jest u rodziny (Janusz Tumidajski) w Krakowie.
Hlebowicz A., Bibliografia etnografii polskiej za lata 1926–1933, Ł.–Wr. 1993; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Katalog Działu Sztuki PWK, P. 1929; Katalog Zabytków Sztuki w Pol., S. I, z. 2; Wileńskie środowisko artystyczne 1919–1945, Galeria Sztuki Współczesnej BWA w Olsztynie, czerwiec–sierpień 1989; – Borowski J., Helena Schrammówna, „Roczn. Muz. Narod. w W.” R. 16: 1972 s. 441 (fot.); Bystroń J.S., Wstęp do ludoznawstwa polskiego, Wyd. 2, P.–W. 1939; Kałamajska-Saeed M., Ostra Brama w Wilnie, W. 1990; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; – Lorentz S., Album wileńskie, W. 1986 (fot.); Orynżyna J., O sztukę ludową, Pamiętnik pracy, W. 1965 s. 62, 66–7; – Spraw. TZSP za r. 1926, W.; „Tyg. Ilustr.” 1922 t. 2 s. 509, 1924 t. 1 s. 352, 1926 t. 1 s. 214; „Ziemia” R. 15: 1930 s. 176; – IS PAN: Mater. do Słown. Artystów Pol.; – Mater. Red. PSB: Biogram S-y oprac. przez Wiktora Schramma, uzupełnienia Ryszarda Schramma (kopia życiorysu ze zbiorów rodzinnych); – Informacja Jerzego Schramma z P.
Róża Biernacka
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.