Ochenkowski Henryk, pseud. Henryk Rożon (1872–1925), historyk sztuki, muzeolog. Ur. 19 I w majątku Skrzeszew (dawna gub. siedlecka) jako syn Karola i Marii z Szydłowskich. Był najstarszym z licznego rodzeństwa, m. in. jego siostrą była Maria z Ochenkowskich Godlewska (zob.). Dopóki starczyło przypadającej nań schedy, wiódł życie złotego młodzieńca. Ok. r. 1904 ożenił się z Heleną Romerówną. Kupił wówczas Wujówkę pod Radzyminem. Małżeństwo się nie utrzymało i O. niebawem sprzedał folwark, aby zwrócić posag swej żony, z którą się rozszedł. W tym czasie parał się literaturą i dziennikarstwem. Debiutował wierszami w „Chimerze” Miriama w r. 1901. W r. 1905 wydał w Warszawie u J. Fiszera nakładem własnym tom wierszy pt. Klucz, ilustrowany przez Stanisława Ignacego Witkiewicza. Składał się ów Klucz z trzech cykli poezji, numerowanych wedle postępu geometrycznego (I, III, IX) i oznaczonych podtytułami: Patrzę…, Czuję…, Marzę…; każdemu znów cyklowi odpowiadają motta: z F. W. Nietzschego, ze Stanisława Brzozowskiego, z Leopolda Staffa. Jeden z utworów świadczy o zażyłości O-ego ze Stanisławem Witkiewiczem (ojcem). Ulubioną formą O-ego był sonet; ostatni znany – pt. Crematorium – ogłosił w „Sztuce” w r. 1913. Próbował O. sił także w nowelistyce (wileński „Kur. Liter.” 1907 nr 5) i chyba też w dramacie (jak by świadczyła jego korespondencja ze stryjem Józefem). Do „Dziennika Kijowskiego” (1907 nr 86) nadesłał korespondencję Z wrażeń monachijskich, do „Nowej Gazety Warszawskiej” (1908 nr 8, 17) – Z salonów paryskich. Najdłużej, bo przez lata 1907–10 utrzymywała się jego współpraca z „Gazetą Lwowską”, do której – pod pseud. Henryk Rożon – pisywał Listy paryskie oraz Ze świata.
Był to okres późnych i owocnych lat uniwersyteckich O-ego. Dawny birbant – obecnie w warunkach materialnie skromnych – studiował historię sztuki w Belgii, Francji, we Włoszech. Immatrykulowany (1908) w uniwersytecie w Heidelbergu, doktoryzował się tam u H. Thodego na podstawie rozprawy Die Selbstbildnisse von Albrecht Dürer. Bywał tam u prof. Antoniego Jurasza, gościnnie przyjmującego polskich studentów. Przez czas jakiś po dyplomie O. pracował jako asystent W. Bodego w berlińskiej Galerii Malarstwa. W grudniu 1910 bezskutecznie zabiegał o stypendium krakowskiej Akademii Umiejętności. Zamierzał pisać o «sztuce niemieckiej Krakowa». Bardzo ten projekt pochwalał Jan Bołoz-Antoniewicz; a gdyby rachuby stypendialne zawiodły, doradzał O-emu napisanie dla lwowskiej serii „Nauka i Sztuka” książki o Dürerze. Antoniewicz uważał O-ego za jedynego w tym czasie Polaka, z którym miał duchowe porozumienie w przedmiocie sztuk pięknych: «‘Historia’, ta przeklęta historia, ta stokroć bardziej przeklęta ‘historia kultury’ wyjałowiły u nas umysły» – pisał doń 9 I 1911.
Po zgonie Mariana Sokołowskiego O. zabiegał o stanowisko dyrektora Muzeum XX. Czartoryskich w Krakowie, na co ordynat-kurator odpowiedział wymijająco (7 V 1911). Lecz w niespełna dwa lata później O. dostał (od kwietnia 1913) stanowisko w tymże Muzeum. «Z umowy mojej z Księciem [Adamem Czartoryskim] – pisał 1 XII 1913 do dyrektora Stanisława Smolki – wynika, że mam się zajmować osobiście i niepodzielnie wszelkimi sprawami dotyczącymi dzieł sztuki». I przystąpił do pracy z niebywałą energią. Zamierzał wydać obcojęzyczny nowoczesny katalog zbiorów Muzeum. Zdążył zaledwie przeprowadzić dużą korespondencję z wydawcami i zorientować się w ofertach. Sporządził rozumowany katalog obrazów w języku niemieckim. Katalogu tego nie ukończył, ale trzy jego części (w maszynopisie) znajdują się w Muzeum XX. Czartoryskich i stanowią do dziś dnia podstawowe opracowanie. Z tym też okresem w życiu O-ego wiążą się co najmniej dwie prace przygotowane do druku o portretach F. Cloueta i jego szkoły w zbiorach polskich oraz o obrazie z Muzeum XX. Czartoryskich (Nr Kat. 135) mającym swój odpowiednik (Nr 842) w Galerii Drezdeńskiej (Bildnis des Gaspar von Lindnach [?] von Meister mit den Nelken). W r. 1914 został wydany drukiem kompletny, ale zawierający tylko najbardziej zwięzłe informacje katalog obrazów: Galeria obrazów katalog tymczasowy (Wyd. Muz. XX. Czartoryskich, Kr. 1914 1), którego autorem jest O., choć jego nazwisko nie zostało wymienione, zapewne dlatego, że chciał je umieścić dopiero we właściwym, naukowym katalogu.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej O. brał udział 27 XI 1914 w Dreźnie w staraniach o zdeponowanie na okres wojny w tamtejszej Gemaelde Galerie cennych obrazów z Muzeum Czartoryskich (Leonarda da Vinci, Rafaela i Retnbrandta) oraz obrazów, dywanów, tkanin i rycin z zamku w Gołuchowie. Dn. 19 XII, jako kustosz Muzeum, podpisał, wpólnie z Marią Ludwiką Czartoryską, umowę z prof. Lehrsem (zastępującym dyrektora Galerii) o przechowanie tych dzieł sztuki. W czasie wojny przebywał za granicą. Pracował m. in. w polskiej misji w Bernie szwajcarskim (gdzie zaginęła większość jego naukowych rękopisów). Drukował przyczynki w fachowych czasopismach, zyskując doskonałą opinię wśród niemieckich, angielskich i włoskich historyków sztuki. Miał był O. duże powodzenie u dam. Dwukrotnie jeszcze się zaręczał: z Francuzką, panną de Bussière, oraz z Włoszką, pochodzenia jugosłowiańskiego, Marią Ivencić; nieuregulowane sprawy rozwodowe tudzież nieustabilizowana sytuacja materialna przeszkodziły za każdym razem małżeństwu. Od czasów heidelberskich do końca życia cieszył się O. przyjaźnią baronowej Uexkühl. Do Polski O. wrócił w r. 1919. Zatrudnił go zrazu Zenon Przesmycki (Miriam), podówczas minister kultury, jako referenta spraw muzealnych. Nie trwało to długo. Następne lata zeszły O-emu w służbie konsularnej w Monachium i Berlinie; przez czas jakiś miał posadę zagranicznego przedstawiciela jakichś polskich organizacji rolniczych. W r. 1923 był w Polsce na powrót, znowu bezskutecznie szukając stanowiska, które by odpowiadało jego kwalifikacjom i zamiłowaniom. Bywał cenionym rzeczoznawcą antykwariatów warszawskich. Zaproszony przez swych przyjaciół Petruskich dla obejrzenia ich zbiorów sztuki, wybrał się do nich do Włoch, do Puli; tutaj zmarł na zapalenie płuc 21 II 1925.
Z krótkotrwałego małżeństwa z Heleną Romerówną, malarką i pisarką (piszącą pod nazwiskiem Romer-Ochenkowska), nie pozostawił potomstwa.
Fot. w Materiałach Red. PSB oraz w posiadaniu Władysława i Teresy Tatarkiewiczów w W.; – Ostrowska-Grabska H., Bric à brac 1848–1939, W. 1978; – Nekrologi z r. 1925: „Tyg. Ilustr.” nr 13 s. 255, „Sztuki Piękne” nr 6 s. 290; – Arch. Uniw. w Heidelbergu; B. Czart.: rkp. Ew. 3122, 3107, 2525, 3086; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna; – Informacje Władysława i Teresy Tatarkiewiczów, Marka Rostworowskiego oraz Adama Nagórskiego.
Andrzej Biernacki