Służalski Henryk, pseud. Dąbrowski (1812–1859), powstaniec 1831 r., towiańczyk, domownik Adama Mickiewicza. Ur. w Nowosiółkach na Wołyniu.
S. chodził do szkół w Szczebrzeszynie, w jesieni 1830 zapisał się na Uniw. Warsz. Wziął udział w powstaniu listopadowym jako podporucznik 9. pp liniowej. Przeszedł do Galicji z korpusem Samuela Różyckiego. Emigrował, trafił we Francji w r. 1832 do zakładu (dépôt) w Awinionie. Zwerbowany przez Józefa Zaliwskiego, przybył do Lwowa w marcu 1833 jako «pierwszy z partyzantów». Pod pseud. Dąbrowskiego wyznaczony został na okręgowego hrubieszowsko-zamojskiego, lecz do zaboru rosyjskiego nie wkroczył. Przebywał w Galicji lat kilka, ukrywany po dworach; legendy krążyły o tym, jak raz za razem wymykał się obławom policji. Zapewne obracał się w kołach węglarskich. Wydalony (zdaje się) z Krakowa w r. 1836 znalazł się we Francji w maju t.r.
S. osiadł w Paryżu, gdzie uzyskał posadę dozorcy na dworcu kolei żelaznej Wersalskiej. W l. czterdziestych mieszkał na przedmieściu Batignolles, w sąsiedztwie Adama Mickiewicza, do którego się wtedy zbliżył. Należał do Zjednoczenia Emigracji Polskiej, skąd go wykluczono, gdy przystał do towiańczyków. «Medal Sprawy Bożej» otrzymał w Nanterre 1 VI 1842, przynależał do «siódmej siódemki», w r. 1845 był w niej «zastępcą stróża». Po rozłamie Koła w r. 1846 pozostał S. w grupie zwolenników Mickiewicza. Przeciw stronnikom Andrzeja Towiańskiego wypowiadał się z szczególną gwałtownością. «Podczas rozruchów lutowych w r. 1848, otoczony tłumem rzemieślników, przyczynił się wiele do ocalenia od ognia i rabunku budowli i składów publicznych» („Wiad. Pol.” 1859 nr 22).
Na wezwanie Mickiewicza S. podążył do włoskiego Legionu i stanął w Mediolanie 3 V 1848. Już po tygodniu Mickiewicz wyprawił go do Strasburga z misją do płk. Mikołaja Kamieńskiego, którego też przekonał do wzięcia udziału w Legionie. Wrócił do Mediolanu wraz z kompanią Kamieńskiego, zajął się tu m. in. werbunkiem jeńców austriackich. W 2. poł. czerwca Mickiewicz wysłał go do Strasburga powtórnie, tym razem zalecając mu werbunek do Legionu «młodej emigracji», napływającej z kraju. Ta misja nie udała się S-emu, spotkał się bowiem z kontragitacją demokratów. W ciągu sześciu tygodni zdołał wyprawić do Włoch zaledwie kilkunastu ludzi, którzy i tak już do Legionu nie dotarli. We wrześniu przyznał się Mickiewiczowi, że «się trochę zaawanturował» w republikańskim puczu G. Struvego. Przekroczył Ren z jednym z niemieckich oddziałów, które 24 IX zostały rozbite pod Staufen. Skruszony S. obiecywał: «do niczego już mieszać się nie będę». Zimę spędził w Paryżu, w kwietniu 1849 wyruszył na południe z grupą ok. 20 ochotników legionowych, którzy jednak utknęli w Marsylii w związku z klęską włoską pod Novarą. Nie udało im się już dostać do Legionu. S. wraz z Józefem Dziekońskim i paru jeszcze kolegami podążył przez Szwajcarię do Badenii, aby wziąć udział w tamtejszym powstaniu. O swych przeprawach, po kolejnej klęsce, pisał do Mickiewicza z alzackiej wioski Molsheim 17 VII; samochwalcza ta opowieść zdaje się prawie całkowicie zmyślona. To samo tyczy się zawartych tamże aluzji S-ego do zażyłych jego stosunków z Ludwikiem Mierosławskim. W końcu sierpnia wybierał się jeszcze S. przez Genuę i Konstantynopol na Węgry; dał za wygraną i wrócił do Paryża. Bankier I. Pereire przyjął go ponownie do pracy, ale jako strażnika «w budce przydrożnej». Po jakimś czasie wrócił jednak S. na zajmowaną przedtem posadę.
Gdy Mickiewicz przeniósł się w końcu października 1852 do mieszkania służbowego przy Bibliotece Arsenału, S. często u niego bywał. Mickiewicz upodobał sobie jego towarzystwo, S. umiał bowiem wspaniale opowiadać anegdoty z życia szlachty. W jesieni 1855 zabrał go też Mickiewicz w ostatnią swą podróż na Wschód. Na pokładzie statku «Tabor» S. prowadził dziennik podróży, dość fantazjujący; pisywał też do szwagierki poety, Zofii Szymanowskiej. Wraz z Mickiewiczem odbył wycieczkę ze Stambułu do Burgas, do obozu Sadyka-paszy (Michała Czajkowskiego). Stał się jego entuzjastą, zaciągnął się do kozaków ottomańskich (z formalnym pozostawaniem u boku Mickiewicza), paradował w kozackim mundurze. Nagły zgon poety (26 XI 1855) przeżył jako ciężki dramat, zwłaszcza, że nie czuł się całkiem bez winy. Przychylna mu skądinąd Ludwika Śniadecka stwierdzała: «Mickiewiczowi trzeba było innej niańki». Nie dosyć bowiem dbał S. o wygodę swego mistrza, bagatelizował jego stan zdrowia, a w dniu krytycznym opuścił go na kilka godzin. Wraz z Armandem Lévy porządkował papiery i pamiątki po zmarłym, organizował ceremonie pogrzebowe, wbrew opinii stambulskiej Polonii opowiedział się za przewiezieniem zwłok do Francji, na co otrzymał sankcję Hotelu Lambert. Towarzyszył zwłokom aż do pogrzebu w Montmorency, w Paryżu spisał zwięzłą relację o chorobie i śmierci poety. Wmieszał się do zorganizowania opieki nad dziećmi zmarłego i na tym tle poróżnił się z Lévym. Na wiosnę 1856 powrócił do Stambułu, by już faktycznie wstąpić do kozaków w randze porucznika. Złożył dymisję po rychłym zakończeniu wojny. Przyłączył się do grupy byłych żołnierzy polskich, którzy z inicjatywy gen. Władysława Zamoyskiego skolonizować mieli posiadłości Reszyda-paszy w Tesalii. Rozczarował się i do tej imprezy: «będąc we wszystkim na wszystkich zawiedzionym, odrętwiałem jak w mróz gadzina» – pisał w jednym z ostatnich listów (list z 25 II 1859 do Ildefonsa Kossiłowskiego). Zmarł na febrę 6 lub 8 IV 1859 w Larisie. Po śmierci S-ego Seweryn Goszczyński wyraził się o nim, że «miał dobre serce, wielkie zdolności, wiele odwagi, energii, ale nie mógł się podnieść ponad sferę działania ziemskiego».
S. nie założył rodziny.
Życiorys S-ego, pióra Michała Czajkowskiego, jest fantazją.
Portret S-ego w Dziale Ikonografii Muz. Liter. im. A. Mickiewicza w W., reprod. w: Kostenicz K., Ostatnie lata Mickiewicza, W. 1978; ks. Tyszko, S. siedzący u stóp zmarłego Mickiewicza, rys. ołówkiem i tuszem, po 26 XI 1855, wł. Muz. Liter. im. A. Mickiewicza w W., reprod. w: Rosiek S., Zwłoki Mickiewicza…; – Lewak-Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; Więckowska, Zbiory batiniolskie; – Borejsza J. W., Sekretarz Adama Mickiewicza. Armand Lévy i jego czasy 1827–1891, Wyd. 2 zmienione i rozszerzone, Wr. 1977; Bielecki R., Zarys rozproszenia Wielkiej Emigracji we Francji 1831–1837, W.–Ł. 1986 (mylnie: Służewski); Chudzikowska J., Dziwne życie Sadyka Paszy. O Michale Czajkowskim [1804–1886], W. 1982; Czapska M., Ludwika Śniadecka, W. 1958; Handelsman M., Mickiewicz w latach 1853–1855, W. 1933 s. 78–83; Kieniewicz S., Legion Mickiewicza, W. 1957; Knapowska W., Krytyczne naświetlenie relacji o śmierci Mickiewicza, P. 1945; taż, Nawroty polskich ruchów zbrojnych 1830–34, P. 1948; Kostenicz K., Prawda i nieprawda w relacjach o śmierci Mickiewicza, w: Blok-Notes Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza, W. 1975 [Nr 8] s. 42–95; Naglerowa H., Wyprawa Zaliwskiego, „Przegl. Nauk.-Liter.” 1919 s. 814; Rosiek S., Zwłoki Mickiewicza. Próba nekrografii poety, Gd. 1997; Szpotański S., Adam Mickiewicz i jego epoka, W. 1921 II 82, III 131, 144; – Czajkowski M., Dziwne życie Polaków i Polek, Lipsk 1865; Gawroński F. Rawita, Materiały do historii polskiej XIX wieku, Kr. 1909; Goszczyński S., Dziennik Sprawy Bożej, W. 1984; tenże, Listy, Kr. 1937; tenże, Podróż mojego życia, Wil. 1924 s. 77; Horoszkiewicz J., Notatki z życia, Wr. 1957; Kronika życia i twórczości Mickiewicza: Paryż, Lozanna. Czerwiec 1834 – październik 1840, [Oprac.] M. Dernałowicz, W. 1996; toż: Mickiewicz w Collège de France. Październik 1840 – maj 1844, [Oprac.] Z. Makowiecka, W. 1968; toż: Legion włoski i „Trybuna Ludów”. Styczeń 1848 – grudzień 1849, [Oprac.] K. Kostenicz, W. 1969; toż: Brat Adam. Maj 1844 – grudzień 1847, [Oprac.] Z. Makowiecka, W. 1975; toż: Ostatnie lata Mickiewicza. Styczeń 1850 – 26 listopada 1855, [Oprac.] K. Kostenicz, W. 1978 (portret S-ego); Krosnowski, Almanach hist.; Listy legionistów Adama Mickiewicza, Wr. 1963; Mickiewicz A., Dzieła, XVI 203, 232, 237, 295–6, 459; tenże, Mémorial de la Légion polonaise, Paris 1909 II 101–4; Mickiewicz W., Legion Mickiewicza. Rok 1848, W. 1921 s. 103, 108, 114, 181, 266–71; tenże, Pamiętniki, W. 1926; tenże, Żywot Adama Mickiewicza, P. 1895 IV; Mickiewicziana w zbiorach Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu, W. 1989 s. 239; [Miłkowski Z.] Jeż T. T., Od kolebki przez życie, Kr. 1936–7 I–III; Odrowąż-Pieniążek J., Listy do Adama Mickiewicza w Muzeum Mickiewicza w Paryżu, „Arch. Liter.” T. 12: 1968 s. 162–8; Rojewska J., Nieznana relacja o śmierci Adama Mickiewicza, „Ruch Liter.” 1932 nr z lipca s. 175–8; Społeczeństwo polskie i próby wznowienia walki zbrojnej w 1833 r., Wr. 1984; – „Wiad. Pol.” (Paryż) 1859 nr 22 s. 98; – B. Narod.: rkp. 2958; Muz. A. Mickiewicza przy B. Pol. w Paryżu: rkp. 665, 865–866, 872.
Stefan Kieniewicz