Komeński (Komensky, Comenius) Jan Amos (1592–1670), pedagog, filozof i polihistor czeski, rektor gimnazjum braci czeskich w Lesznie, superintendent kościołów braci czeskich. Ur. 28 III w Niwnicach na Morawach, był synem młynarza Marcina, członka Jednoty braci czeskich. Uczył się w szkole braci czeskich w Stražnicach na Morawach, a następnie od r. 1608 w szkole łacińskiej w Přerovie. W l. 1611–4 studiował na uniwersytetach w Herbornie i Heidelbergu. Szczególny wpływ wywarli na niego wówczas profesorowie: biblista Johannes Piscator-Fischer oraz filozof Johann Heinrich Alsted. Po powrocie na Morawy, od r. 1614 K. uczył w szkole Jednoty w Přerovie, a w r. 1616 przeniósł się do Fulneku, gdzie został kaznodzieją w kościele braci czeskich. Po bitwie pod Białą Górą (1620), w okresie narastających prześladowań braci czeskich, K. ukrywał się w Czechach wschodnich.
W r. 1625 wyjechał po raz pierwszy do Leszna w Wielkopolsce celem przeprowadzenia rozmów z tamtejszym protektorem braci czeskich, Rafałem Leszczyńskim, w sprawie przyjęcia uchodźców czeskich, a następnie w r. 1628 wraz z dużą grupą uchodźców z Moraw osiadł w Lesznie, gdzie od połowy XVI w. istniała spora gmina Jednoty braci czeskich. K. rozpoczął tam pracę pedagogiczną, w r. 1628 został nauczycielem i zastępcą rektora gimnazjum leszczyńskiego, którego rektorem był od r. 1629 Andrzej Węgierski, przyjaciel K-ego i tłumacz jego dzieł na jęz. polski. Zbiegło się to ze wzrostem zainteresowania, jakie okazał szkole patron braci, Leszczyński. Na jego życzenie zajął się K. zbadaniem przyczyn niskiego poziomu szkoły i opracowaniem planu reformy nauczania. Pomoc Leszczyńskiego umożliwiła K-emu podjęcie zakrojonych na szeroką skalę prac naukowych z dziedziny pedagogiki. Toteż, poczuwając się do osobistej wdzięczności, K., mimo początkowej niechęci do bliższej współpracy z Polakami, dyktowanej względami politycznymi i wyznaniowymi, zdecydował się na udostępnienie swoich prac naukowopedagogicznych także na użytek Leszna. W zasadzie bowiem K. traktował swój pobyt w Polsce jako smutną konieczność i zamierzał wykorzystać go na opracowywanie zasad odbudowy i rozbudowy szkolnictwa czeskiego. Miała ona nastąpić po wyzwoleniu Czech, którego oczekiwał od toczącej się wojny 30-letniej.
Już jako młodzieniec naszkicował K. ramowy program rozwoju nauki czeskiej, pt. Ad eruditos gentis meae, który poprzedził pierwszą wersję dzieła o charakterze encyklopedycznym pt. Theatrum universitatis rerum (1616–8). Na pierwszy pobyt w Lesznie w l. 1628–41 przypadł szczytowy okres jego twórczości. W r. 1633 wyszła drukiem w Lesznie praca Centrum securitatis to gest swěllé wymalowánj, gak w samem gediném Bohu… Bezpécnost… wraz z powstałym w r. 1626 Vejhostem světu. Tak więc właśnie w Polsce dostały się po raz pierwszy do rąk czeskiego czytelnika owe dzieła K-ego, napisane po czesku, którymi zamierzał autor pocieszać i dodawać otuchy uchodźcom. Wśród wielu nowych utworów K-ego ukazała się w Lesznie książka do nauki łaciny, pt. Janua linguarum reserata (1631), dedykowana wojewodzicowi Bogusławowi Leszczyńskiemu, a w dwa lata później jej przekład czeski i polski, dokonany przez A. Węgierskiego (Gd. 1633). Książka ta zyskała rozgłos wśród pedagogów w Europie. Była ona pierwszą tego rodzaju metodyczną pomocą do łatwego nauczania jęz. łacińskiego, które miało iść w parze z poznaniem wszechrzeczy i dlatego K. ułożył swój podręcznik w formie małej encyklopedii. Stanowił on przykład poglądowej metody nauczania. K. uzupełnił go pewnego rodzaju wprowadzeniem pt. Vestibulum (Gd. 1633), również tłumaczonym na jęz. polski przez A. Węgierskiego.
Mistrzowskim dziełem K-ego w zakresie literatury pedagogicznej było Informatorium szkoły macierzyńskiej (Informatorium der Mutter Schul…, Leszno 1633). Był to podręcznik dotyczący wychowania dziecka w wieku przedszkolnym. K. kierował się tu zasadą, że wychowywanie dzieci powinno opierać się na obserwacji ich fizycznego i duchowego rozwoju. W t. r. ukazał się również podręcznik fizyki pt. Physicae ad lumen divinum reformatae synopsis. Z tegoż okresu pochodzi nie odnaleziony dotąd podręcznik astronomii pt. Astronomia ad lumen physicum reformanda. W związku z potrzebami szkolnictwa w Czechach narodził się plan K-ego stworzenia jednolitego i powszechnego systemu nauczania. System taki przedstawił on w czeskiej wersji Didaktiki. Rafał Leszczyński namówił K-ego, żeby swoje dzieło, przygotowane dla narodu czeskiego, oddał na użytek «sarmackiej ojczyzny». Dzięki temu powstało arcydzieło K-ego Didactica magna, która jednak ukazała się drukiem dopiero w r. 1657 w Amsterdamie. Jest ona znacznie obszerniejsza od wersji czeskiej, która była napisana z myślą o szkolnictwie podstawowym, zaś Didactica magna dla potrzeb szkolnictwa średniego. Zrywając ze średniowieczną tradycją nauczania, nakreślił K. obszerny program poznania świata i wykształcenia ludzkości, podkreślając zdolności poznawcze umysłu ludzkiego i wiarę w możliwość opanowania przez człowieka sił przyrody oraz przebudowę życia politycznego i społecznego wg zasad sprawiedliwości i miłości. O ile chodzi o projekty reform, najistotniejszym bodaj postulatem K-ego była powszechność nauczania młodzieży obojga płci, stanowiąca obowiązek państwa.
W r. 1632 został K. jednym z seniorów Kościoła Jednoty; przez dłuższy czas nie przejawiał on głębszych zainteresowań sprawami Kościoła. Dopiero po r. 1630, gdy wobec utraty nadziei na szybki powrót braci czeskich do ojczyzny seniorat Jednoty zaczął dążyć do ściślejszego powiązania jej z Kościołami reformowanymi w Polsce, K. zajął się także tymi sprawami. Brał on udział w odnowieniu unii z Kościołem kalwińskim na Kujawach (1633) i Kościołem małopolskim (1634). W tym czasie ogłosił dwa traktaty religijne: Renuntiatio mundi i Ratio disciplinae… in unitate Fratrum Bohemorum. Doszło następnie do pewnego porozumienia z luteranami, a mianowicie do połączenia szkoły luterańskiej w Lesznie z gimnazjum braci czeskich, przy czym luteranie postawili jako warunek powierzenie kierownictwa szkoły K-emu. W r. 1635 K. został rektorem gimnazjum i na tym stanowisku kontynuował jego reorganizację. Ok. r. 1630 zrodziły się pansoficzne pomysły K-ego. Z pracami encyklopedycznymi zapoznał się już w czasie studiów w Herbornie. W Lesznie interesował się nie tylko współczesnymi mu reformatorami dydaktyki, lecz również filozofami, z których zaciekawili go szczególnie Tomasz Campanella oraz Franciszek Bacon z Verulamu. O swoich planach pansoficznych poinformował K. swego przyjaciela Samuela Hartliba w Londynie i przesłał mu pewnego rodzaju program, który Hartlib bez zgody autora ogłosił w Oxfordzie w r. 1637, pt. Conatuum Comenianorum praeludia sive pansophiae prodromus. Dowiadujemy się z niego, że pansofia, jako filozofia chrześcijańska, miała być poznaniem Boga, przyrody i sztuk, miała przedstawić jasny i zrozumiały obraz wszechświata z uwzględnieniem wszechstronnego naukowego dorobku autorów wszystkich narodowości i wyznań. W r. 1636 nagła śmierć Rafała Leszczyńskiego przekreśliła nadzieje na realizację prac naukowych K-ego, który dla przygotowywania swoich, na szeroką skalę zakrojonych rozpraw pedagogicznych i filozoficznych potrzebował zorganizowanego zespołu pomocniczego. Obiecana pomoc ze strony syna Rafała, Bogusława, jak również subwencja przyrzeczona przez Zbigniewa Gorayskiego nie doszły do skutku. W tej sytuacji K. skorzystał z zaproszenia do Anglii, dokąd wzywał go gorący admirator jego prac, Samuel Hartlib.
Wyjazd do Anglii miał nadto ułatwić K-emu nawiązanie bezpośredniego kontaktu z wybitnymi uczonymi europejskimi oraz umożliwić mu skuteczniejszą realizację jego wielkich planów. W poglądach K-ego zaszły bowiem pod wpływem niekorzystnego dla Czech przebiegu wojny 30-letniej duże zmiany, których wyrazem była m. in. pansofia. Nadzieje na odzyskanie niepodległości przez Czechy wiązał teraz K. z obaleniem panowania Habsburgów oraz papiestwa i powstaniem pokojowego związku państw protestanckich. Jedyną drogę do realizacji tych planów widział K. w odpowiednim wychowaniu młodego pokolenia, tak aby w przyszłości mogło pokierować walką o obalenie dotychczasowego porządku w Europie. Nowy okres dziejów ludzkości miał wg K-ego polegać na zapanowaniu królestwa Bożego na ziemi, na którą miał po raz drugi zstąpić Chrystus, by osobiście sprawować rządy nad całym światem. Owe chiliastyczne koncepcje przybrały w czasie pobytu K-ego w Anglii (jesień 1641 – czerwiec 1642) formę zwartego systemu, którego zasady wyłożył w opracowywanym wówczas traktacie Via lucis (ogłoszonym w Amsterdamie w 1668). Zetknięcie się z Anglią doby rewolucji purytańskiej utwierdziło K-ego w przeświadczeniu, iż zbliża się nowa epoka w dziejach ludzkości, której początek miała dać właśnie Anglią i jej młodzież wychowana w oparciu o metody pedagogiczne K-ego. Rychło jednakże okazało się, że Długi Parlament zaabsorbowany sprawami politycznymi i trudnościami ekonomicznymi nie miał ani czasu, ani środków na przeprowadzenie postulowanej przez K-ego reorganizacji szkolnictwa. Wówczas K. przyjął ponawiane od kilku lat zaproszenie do Szwecji, dokąd wzywał go Ludwik de Geer dla reformy szkół. Wg umowy zawartej w Sztokholmie z kanclerzem A. Oxenstierną, K. miał, w zamian za wydatną pomoc finansową dla siebie oraz swoich współwyznawców w Polsce i na Węgrzech, przygotowywać podręczniki dla szkolnictwa szwedzkiego. Z podręczników tych szczególnie cenny okazał się zarys pt. Linguarum methodus novissima (Leszno 1649).
K. nie zamieszkał jednak w Szwecji (wg oficjalnej wersji z powodu protestu żony), ale osiadł w Elblągu. Wiadomo jednakże, że oprócz prac pedagogicznych K. w ciągu kilku lat pobytu w Elblągu (1642–8) przekazywał do Szwecji informacje dotyczące stosunków wyznaniowych i politycznych w Polsce. Czynił to w przekonaniu, że przyczynia się w ten sposób do przyśpieszenia końca panowania Habsburgów i katolicyzmu. Oxenstierna czynił mu zresztą obietnice zabezpieczenia przyszłości braci czeskich po zakończeniu wojny. Brak systematycznych dotacji ze Szwecji skłonił K-ego do podjęcia wykładów w gimnazjum w Elblągu i udzielania prywatnych korepetycji (m. in. synowi Piotra Kochlewskiego). Współpraca z Oxenstierną układała się zresztą bardzo źle, gdyż K., wbrew wyraźnym zaleceniom kanclerza, włączył się – pod wpływem gdańskiego pastora Bartłomieja Nigrinusa – do prac przygotowujących zainicjowane przez Władysława IV colloquium charitativum. Aby zachęcić różnowierców do zjednoczenia, napisał K. wówczas De dissidentium in rebus fidei reconciliatione; jako przedstawiciel Elbląga wziął udział w zjeździe w Orli (24 VIII 1644), przygotował obszerny memoriał określający stanowisko przywódców wyznań reformowanych, a następnie, mimo protestów szwedzkich, wziął osobiście udział w pierwszych sesjach colloquium w Toruniu (1645). Obrady toruńskie umocniły w K-em przekonanie o konieczności zniszczenia katolicyzmu, ponieważ «nie można go już w ogóle zreformować».
W r. 1648 powrócił K. do Leszna, otrzymał wówczas urząd superintendenta kościołów Jednoty i nadal pełnił obowiązki rektora gimnazjum leszczyńskiego. Szczególną opieką otoczył w tym okresie teatr szkolny, uważając go za ważną pomoc dla pobudzenia zainteresowań uczniów. Oprócz napisanych przez K-ego sztuk (Diogenes Cynicus, Abrahamus Patriarcha) inscenizowano także poszczególne rozdziały Janua linguarum reserata. W czasie drugiego pobytu w Lesznie opracował nadto K. na prośbę Krzysztofa Opalińskiego szczegółowy program dla zakładanej przez niego szkoły w Sierakowie. Przygotował też dla niej kilka podręczników, m. in. do nauki łaciny Scholae Latinae vestibulum (Leszno 1651) oraz podręcznik do nauki moralnej pt. Character virtutum (Leszno 1651). Zakończenie wojny 30-letniej i zawarcie pokoju westfalskiego z pominięciem sprawy czeskiej odczuł K. bardzo dotkliwie. Wtedy właśnie napisał Kšaft umirajici matky Jednoty bratské (Leszno 1650), w którym wyraził ból z powodu upadku Jednoty, najbardziej doskonałej dziedziczki spuścizny Jana Husa. Nie oznaczało to jednakże całkowitej rezygnacji i po niepowodzeniach ze Szwecją począł K. szukać nowego protektora dla realizacji swoich planów obalenia Habsburgów. Doprowadziło to K-ego do porozumienia z Rakoczymi i wyjazdu do Siedmiogrodu, gdzie oficjalnie miał dokonać organizacji szkoły pansoficznej w Saros-Patok. W przygotowywanej wówczas książce do nauki łaciny pt. Orbis sensualium pictus (wyd. w 1657 w Norymberdze) zrealizował K. swój od dawna wysuwany postulat ilustrowania podręczników, rozwijając w ten sposób zasadę poglądowości. Podręcznik ten zyskał w następnych latach wielką popularność, tłumaczono go na jęz. polski i korzystano z niego m. in. w szkołach pijarskich w XVIII w. (wydanie z r. 1763).
Równolegle do pracy pedagogicznej zabiegał K. energicznie o zmontowanie wielkiej koalicji państw protestanckich przeciw Habsburgom, papieżowi, a także Polsce, jako jednej z głównych ostoi katolicyzmu. Wykorzystując dla celów propagandowych wszelkie możliwe środki (m. in. mistyczne przepowiednie), pośredniczył K. w przygotowywaniu porozumienia między Siedmiogrodem, Szwecją i Anglią. Tę akcję polityczną kontynuował po powrocie do Leszna w poł. 1654 r. Brał także udział w działalności opozycji wewnętrznej wymierzonej przeciwko panowaniu Jana Kazimierza; pozostawał w bliskich stosunkach z kierującymi nią magnatami: Januszem Radziwiłłem, Krzysztofem Opalińskim i in. W ścisłym związku z planami politycznymi pozostawały ówczesne prace filozoficzne K-ego, a zwłaszcza opracowywana w tym czasie w Lesznie szósta część Rady Powszechnej o naprawie rzeczy ludzkich, czyli Panorthosja (Wszechnaprawa), zawierająca obraz idealnego świata, jaki miał powstać po obaleniu papiestwa. Było to więc filozoficzno-teologiczne uzasadnienie politycznych planów K-ego. Najazd szwedzki zastał go w Lesznie. O ile szybkie zwycięstwa wojsk szwedzkich cieszyły K-ego, o tyle niepokoiła go neutralność Siedmiogrodu i tym usilniej przekonywał Jerzego II Rakoczego o konieczności przystąpienia do wojny przeciw Polsce. Leszno stało się w tym czasie centrum pertraktacji szwedzko-angielsko-siedmiogrodzkich. Aby zyskać względy Karola Gustawa, napisał K., zachęcony przez Bogusława Leszczyńskiego, Panegyricus Carolo Gustavo…, który w szybkim czasie został wydany dwukrotnie (1655, 1656). Sławiąc Szwedów za zniszczenie państwa Jana Kazimierza, zwracał się w nim K. do króla szwedzkiego z radami, aby nie zrażał sobie narodu polskiego represjami, ale starał się pozyskać opornych sprawiedliwością, zaprowadzeniem w Polsce tolerancji wyznaniowej i wolności w odpowiednich dla wszystkich rozmiarach. Panegiryk ten przyczynił się do nawiązania bliskich stosunków Karola Gustawa z K-m, którego król informował odtąd o swych poczynaniach dyplomatycznych. Na początku 1656 r. rozpoczął K. pisanie odezwy do Polaków pt. Evigila Polonia, wskazującej dla Polski nową drogę przez wyrzeczenie się katolicyzmu, zaprowadzenie protestantyzmu i wygnanie arian.
W tym nowym, opartym na powszechnej tolerancji świecie nie było, wg K-ego, miejsca dla braci polskich. Mimo iż z ich strony kilkakrotnie wychodziły próby nawiązania współpracy z K-m (Christian Schlichting, Joachim Stegmann, Jan Ludwik Wolzogen), ów zdecydowanie odrzucał wszelkie propozycje porozumienia, a nawet zwalczał naukę arian w pismach polemicznych. Było to wynikiem krańcowo różnych postaw filozoficznych, na jakich opierali swoje poglądy bracia polscy i K. Dla K-ego istniały trzy zasady poznania: zmysły, rozum i objawienie, ale nie przyznawał on im jednakowej wartości w procesie poznawczym. W ostatecznej instancji źródłem rozstrzygającym miało być zawsze objawienie; K. uważał za fałszywe wszystko to, co było z nim niezgodne. Z tych powodów K., który nie uznał nauki M. Kopernika, musiał także odrzucić zasady poznania braci polskich, dla których rozum stanowił najwyższy autorytet poznawczy. Z końcem kwietnia 1656 r., gdy wojska polskie przystąpiły do szturmu Leszna, K. uciekł z miasta na Śląsk wraz z załogą szwedzką i większością mieszczan, pozostawiając cały swój dobytek, a przede wszystkim rękopisy prac. Po opuszczeniu Polski, ażeby w opinii zachodniej Europy usprawiedliwić wyjazd z Leszna i wzbudzić współczucie dla braci czeskich, napisał K. broszurę pt. Lesnae excidium… fide historica enarratum (Amstelodami 1656), w której, przemilczawszy swoją działalność polityczną w ostatnich latach i stosunek do Szwedów, tłumaczył własną ucieczkę i upadek Leszna prześladowaniami ze strony nietolerancyjnego i fanatycznego społeczeństwa polskiego. K. zmarł w Amsterdamie 15 XI 1670 r., pochowany został 22 XI w Naarden. Był żonaty dwukrotnie. Po raz pierwszy ożenił się w Fulneku z Mandaleną Vizowską, a po jej śmierci po raz drugi w r. 1649 z Janą Gajusową w Toruniu. O losach jego dzieci brak dokładnych wiadomości.
Broszura o opuszczeniu Leszna wywarła duży i ujemny wpływ na stosunek późniejszych badaczy dorobku K-ego, gdyż zasugerowani opinią samego pedagoga nie doceniali znaczenia Polski dla rozwoju jego poglądów. K. bowiem w czasie swojego pobytu w Lesznie zbliżył się bardzo do środowiska polskiego; nauczył się po polsku i dobrze władał tym językiem. Zajmował się również przekładami poezji polskiej na jęz. czeski. W Lesznie przygotował nowy kancjonał dla Jednoty, który wydany został dopiero w r. 1659 w Amsterdamie. Umieścił tam liczne pieśni, tłumaczone z jęz. polskiego, m. in. słynną pieśń Kochanowskiego „Czego chcesz od nas, Panie”. O tym, jak wysoko cenił poetów polskich, świadczą jego słowa w przedmowie do kancjonału amsterdamskiego. Przyczynił się również do drugiego wydania polskiej „Biblii Gdańskiej” z r. 1660.
Podob. w: K. J. A., Opera didactica omnia, Amsterdam 1657; – Estreicher; Bibliografie komeniologických článků v českých a slovenských pedagogických časopisech z let 1945–60, Sestavila Marta Bečková, Praha 1961; J. A. Komensky, Soupis rukopisů, Sestavila Mirjam Bohatcová, Praha 1957; Soupis děl J. A. Komenského v československých knihovnách, archivech a museich, Sestavila komise pro soupis děl J. A. Komenského, Praha 1959; – Alt R., Postępowy charakter pedagogiki Komeńskiego, W. 1957; Archiv pro bádáni o zivote a díle Jana Amose Komenského, Praha; Chmaj L., Komeński a bracia polscy, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 3: 1958 s. 133–55; Danysz A., Jan Amos Komeński. Przyczynek do jego działalności w Polsce, „Roczniki Tow. Przyj. Nauk. Pozn.” T. 25: 1899; Giertych J., U źródeł katastrofy dziejowej Polski: Jan Amos Komensky, Londyn 1964; Göransson S., Den europeiska konfessions-politikens upplösning 1654–1660. Religion och utrikespolitik under Karl X Gustav, Uppsala 1956; Jakubiec J., Dějiny literatury české, Praha 1929 I 817–71; Kawecka-Gryczowa A., Leszno, ośrodek wydawniczy Jednoty, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 9: 1964 s. 218–69; Kot S., Rzeczpospolita Polska w literaturze politycznej Zachodu, Kr. 1919 s. 119–21; Kurdybacha Ł., Jan Amos Komeński w Polsce, W. 1957 (reprod. portretu, rec. Tazbir J., „Pam. Słowiański” T. 8: 1958 s. 145–9); tenże, Rola Komeńskiego w Europie XVII w., Rozpr. z Dziej. Oświaty, W. 1958 I; Mścisz M., Amos Komensky w walce z państwem polskim, „Kur. Liter.-Nauk.” (dodatek do „Ilustr. Kur. Codz.”) 1935 nr 5; Skarka A., Jan Amos Komenský, w: Dějiny české literatury, Praha 1959 I 412–54; Śliziński J., Z działalności literackiej braci czeskich w Polsce, Wr. 1959.
Red.