May (Maj) Jan Antoni (1761–1831), działacz patriotyczny, drukarz, księgarz i wydawca, założyciel i redaktor „Gazety Krakowskiej”. Ur. najprawdopodobniej w Biskupicach koło Zabrza (znana jest tylko data chrztu tamże 31 V). Był synem Józefa z Biskupic oraz Antoniny, pochodzącej z przysiółka (kolonii) Kuźnica Rudzka wsi Ruda koło Zabrza. Wnioskując z pozycji społecznej rodziców chrzestnych (administrator dóbr w Rudzie oraz właścicielka tamtejszego zakładu kuźniczego – «fryszerki»), można przypuścić, że ojciec M-a był związany zawodowo z zakładem hutniczym w Rudzie (zarządca?). M. jako kilkunastoletni chłopiec opuścił Śląsk i, być może z zachęty Ignacego Grebla, również Ślązaka z pochodzenia, przybył do Krakowa, gdzie od ok. r. 1775 rozpoczął pracę w jego drukarni i księgarni. Po śmierci swego pryncypała (9 III 1790) został na mocy testamentu wyznaczony na trzy lata wspólnikiem otrzymującym 33% zysku księgarni małoletniego Antoniego Ignacego Grebla. M. przyjął 1 III 1790 prawo miejskie w Krakowie, a 14 I 1791 został, wraz z A. I. Greblem, przyjęty do Kongregacji Kupieckiej. Spółka jednak wkrótce się rozpadła zarówno z pobudek osobistych (M. konkurował z młodym Greblem o względy jego późniejszej żony, pięknej rozwódki, Tekli z Raciborskich Wojciechowskiej), jak i z powodu różnic ideowo-politycznych (we wrześniu 1792 M., będąc przekonań patriotyczno-republikańskich, «polskim jakobinem», odmówił złożenia przysięgi nakazanej przez targowiczan, na którą zgodził się młody Grebel). Za wypłacony udział ze spółki M. nabył na licytacji (22 III 1792) drukarnię Stanisława Stachowicza (ojca artysty-malarza Michała) przy ul. Floriańskiej 507 (dziś nr 18), a z początkiem t. r. założył także własną księgarnię przy tejże ulicy pod numerem 511 (dziś nr 26). W l. 1796–1804 posiadał nową księgarnię w domu «pod Wiewiórką» będącym własnością Józefa Rafała Czerwiakowskiego przy ul. Floriańskiej 550 (dziś nr 15). Od r. 1804 prowadził ją już tylko we własnym domu (zakupionym jeszcze w r. 1796) przy ul. Floriańskiej 507, mieszczącym zarazem drukarnię i księgarnię. M. otworzył również (8 II 1791) w Krakowie w budynku poklasztornym Św. Michała, w którym zamieszkiwał (pod numerem 177), «Gabinet do czytania otwartego», jedną z pierwszych publicznych czytelni gazet i wypożyczalni książek.
M. był bardzo obrotnym przedsiębiorcą księgarzem, stosował nowoczesne środki reklamy, jak ulotki i katalogi (wydawane w l. 1793–1806 w języku francuskim i polskim). Posiadał na składzie szeroki asortyment dzieł treści społeczno-politycznej i naukowej (jak podręczniki, słowniki, encyklopedie, atlasy), natomiast w nikłych rozmiarach prowadził literaturę religijną. Utrzymywał żywe kontakty księgarskie z Warszawą (np. z Michałem Gröllem i Piotrem Zawadzkim). Sprowadzał też do Krakowa liczne gazety polskie i obce (francuskie, niemieckie i angielskie), dostarczał je m. in. od r. 1793 Bibliotece Szkoły Głównej Koronnej. Propagując na terenie Krakowa warszawską „Gazetę Narodową i Obcą”, na której łamach zamieszczał anonse swej księgarni, M. zamierzał wydawać w r. 1792 własne pismo. W tym celu wystąpił nawet z petycją (21 XII 1791), skierowaną do Ignacego Potockiego z prośbą o udzielenie mu zezwolenia, ostro przy tej okazji krytykując wsteczne tendencje „Gazety Warszawskiej” księdza Stefana Łuskiny. Pierwszymi wydawnictwami drukarni M-a były (w przekładzie Jacka Przybylskiego) „Raj utracony” (Kr. 1791) oraz „Raj odzyskany” Miltona (Kr. 1792), a także dwie edycje aktualnej satyry polityczno-obyczajowej „Henryka VI na łowach” Wojciecha Bogusławskiego (obie Kr. 1792). Pozostawał w długoletnich i bardzo bliskich kontaktach z Hugonem Kołłątajem (m. in. wydał napisaną z inicjatywy Kołłątaja pracę „O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3-go Maja”, z fikcyjnym miejscem druku: Metz 1793). Brał czynny udział w przygotowaniach do insurekcji; z początkiem 1794 r. M. był wysłannikiem spiskowego ośrodka krakowskiego do Drezna, gdzie dostarczył T. Kościuszce list domagający się rychłego rozpoczęcia powstania. Podczas powstania należał do bliskich osób Naczelnika (Ambroży Grabowski w swych notatkach obdarzył M-a nawet mianem «adiutanta Kościuszki»), drukował „Akt powstania obywatelów, mieszkańców województwa Krakowskiego” (Kr. 1794), różne proklamacje i zarządzenia władz powstańczych oraz wiersze ulotne i pieśni patriotyczne. Wydał też „Zbiór wszystkich pism urzędowych od Zapisania aktu powstania narodowego w Krakowie” (Kr. 1794) oraz w t. r. „Wypisy z 29 IV i 1 V z Pism Warszawskich”, „Wypisy z Gazety Wolnej Warszawskiej” (7 arkuszy w czwórce) ukazujące się od 10 V 1794 z inicjatywy komendanta Krakowa Ignacego Wieniawskiego, które M. przygotowywał zapewne z pomocą J. Przybylskiego, opatrując je dewizą «Post nubila Phoebus», a także broszury treści patriotycznej (np. „Głos Polaka do współziomków”, Kr. 1794).
M. rozpoczął wówczas wydawanie własnej „Gazety Krakowskiej” (2 numery z ok. 4–9 oraz 12 VI 1794) zaopatrzonej w winietę z inicjałem «T.K. – 24 Marca 1794 w Krakowie: Wolność–Całość–Niepodległość) oraz dewizą «Quid valeant humeri…». W r. 1795 brał w dalszym ciągu udział w pracach patriotyczno-spiskowych. Znane są związki M-a z gronem krakowskich uczonych występujących przeciwko germanizacji Uniwersytetu (Józefem Sołtykowiczem, Józefem Stachowiczem, Feliksem Radwańskim, J. R. Czerniakowskim, Janem Jaśkiewiczem i in.) oraz stała łączność i pośrednictwo w korespondencji z uwięzionym Kołłątajem. Wg raportu carskiego gubernatora Warszawy, Fryderyka Buxhövdena, przesłanego Platonowi Zubowowi (z 25 II 1795), M. utrzymywał za pośrednictwem dwóch Francuzów, Włocha i Anglika kontakty z Grodnem, Nieświeżem, Kijowem, Rygą i Petersburgiem. Po r. 1800 dokonał połączenia miejscowego grona patriotów z Tow. Republikanów Polskich, do którego M. wstąpił w jesieni 1798 przyjmując pseud. Kwiecień. M. posyłał Kołłątajowi do więzienia w Ołomuńcu zarówno wydawnictwa własnej oficyny, jak i nowości literatury naukowej. Do M-a właśnie skierował Kołłątaj swój doniosły list (z 15 VII 1802), w którym zawarł szeroko zakrojony program badań historycznych i etnograficznych w zakresie kultury polskiej i dzielił się z nim opiniami dotyczącymi aktualnego stanu nauki polskiej (np. dając ocenę Tow. Przyj. Nauk w Warszawie). M. zamierzał też podobno ułatwić Kołłątajowi ucieczkę z więzienia, na pewno zaś przesłał mu szyfrowane wiadomości od uczestników konspiracji krakowskiej (np. Andrzeja Horodyskiego). Także i później po swym uwolnieniu (1806–7) Kołłątaj korespondował z Wołynia ze swymi przyjaciółmi za pośrednictwem M-a i był przez niego zaopatrywany w dzieła naukowe.
M. nie zaprzestawał też działalności wydawniczej. W r. 1795 (wspólnie z J. I. Przybylskim) drukował w Krakowie dwutygodnik literacko-kulturalny „Monitor Różnych Ciekawości” (R. 1: 1795 t. 1–4) opatrzony dewizą-cytatem z „Contrat Social” Rousseau („L’homme est né libre et partout il est dans les fers”). Od 7 I 1796 wznowił „Gazetę Krakowską” i wydawał ją dwa razy w tygodniu (w poniedziałki i czwartki). W r. 1807 osiągnęła nakład 600 egzemplarzy i w okresie Księstwa Warszawskiego docierała nawet na teren Warszawy i Wilna. M., naciskany i krępowany wymogami cenzury (początkowo pruskiej, później austriackiej), potrafił przecież zamieszczać w swej „Gazecie” (w l. 1797–1807) informacje o Legionach Dąbrowskiego, nowinki z z Francji, nekrologi i życiorysy wybitnych postaci, utwory literackie itp. „Gazeta” zamieszczała również (od 1797) listy do redakcji. W l. 1809–14 treść jej ożywiła się znacznie, a objętość wzrosła z 8 do 12 stron, posiadała obfitszą kronikę miejscową i (1810) pojawiły się nawet próby recenzji teatralnych. Ze względów politycznych nie uzyskała debitu na tereny Lwowa i Galicji Wschodniej (1809). Podstawą bytu pisma były płatne inseraty prywatne, urzędowe i sądowe. M. czerpał materiały przeważnie z pism niemieckich i francuskich (głównie z „Hamburger”, „Pressburger”, „Augsburger-Zeitung” i „Wiener Hof-Zeitung” oraz z „Journal de Francfort”), które sam tłumaczył. Od powstania Wolnego M. Krakowa „Gazeta” M-a była (obok wydawanego przez niego od r. 1816 „Dziennika Rządowego Rzeczypospolitej Krakowskiej”) jedynym stale ukazującym się periodykiem krakowskim (od 1 VII 1830 wychodziła już codziennie, w r. 1831 w zwiększonym formacie nawet w niedzielę). M. wniósł wówczas petycję do Sejmu Wolnego M. Krakowa (rozpatrywaną 3 I 1822) o podwyższenie subwencji otrzymywanej dotąd za umieszczanie wiadomości urzędowych (z 300 do 1 000 złp.). M. wydawał „Gazetę” do 16 VI 1830 sam (korzystając tylko dorywczo z pomocy Hipolita Błeszyńskiego), od 1 VII 1830 do początku stycznia 1831 jako drukarz i współredaktor, wspólnie z Konstantym Majeranowskim, a od 10 I do 30 XI 1831 przy pomocy A. Grabowskiego oraz swego ucznia, a od r. 1821 czeladnika, Stanisława Gieszkowskiego. W dn. 30 XI 1831 M. «dla uciążliwej słabości» pożegnał w numerze 294 czytelników „Gazety Krakowskiej” i zaprzestał jej wydawania (prenumeratę do końca t. r. przekazał na korzyść „Gońca Krakowskiego” wydawanego przez S. Gieszkowskiego).
Duże znaczenie oświatowe i kulturalne miały też wydawane w oficynie M-a kalendarze, jak „Kalendarz polski i ruski” (Kr. 1793–1800), „Kalendarzyk kieszonkowy krakowski” (1794–9, 1801–4) oraz „Kalendarzyk dla płci pięknej” (1801), zawierający rozprawki treści literackiej, historycznej i filozoficznej, popularyzujące także wiedzę przyrodniczą i techniczną, dzieje i kulturę Francji, postacie wybitnych mężów stanu (jak Robespierre, Mirabeau, Pitt, Sieyès, Franklin i in.), a także współczesne prądy umysłowe (np. w r. 1802 po raz pierwszy w Polsce omówiono twórczość Kanta). M. jako drukarz był w l. 1794–1817 edytorem wielu przekładów oraz dzieł polskich w dziedzinie literatury pięknej i podróżniczej, a także naukowej i popularnonaukowej (np. „Ustawę natury” Voltaire’a, z fikcyjnym miejscem druku: Ferney 1795, tegoż „Wiersz o człowieku”, w tłumaczeniu Jana Chodaniego, 1795, „Orlanda szalonego” w przekładzie Piotra Kochanowskiego, 1799, „Sielanki” Salomona Gessnera, 1800, oraz „Henriadę” Voltaire’a, 1803 , „Podróż lorda Makartney do Chin w r. 1792–1794” Jerzego Leonarda Stautona, w przekładzie Romana Markiewicza, t. 1–2, 1802, „Bigos hultajski” Jana Drozdowskiego, 1803, „Arystomen i Gorgus” Augusta Fryderyka Lafontaine’a, 1806, „Porządek fizyczno-moralny” H. Kołłątaja, t. 1, 1810, „Kmieć proszowski” Franciszka Borgiasza Piekarskiego, 1811, „Zbiór pism tyczących się powstania Królestwa Polskiego”, 1812 nr 1–12, „Rozprawę o przyczynach ciemnoty niektórych osób duchownych stanu niższego i o ciemnocie ludu wiejskiego” 1816, Sebastiana Sierakowskiego, „Rzecz o tanim i niekosztownym sposobie murowania w Krakowie domów na przedmieściach”, 1817).
M. brał żywy udział w życiu kulturalnym i obywatelskim Krakowa. W dn. 27 II 1810 wystąpił, wraz z Józefem Małeckim, do władz Uniwersytetu Krakowskiego jako sprawującego na podstawie dawnych przywilejów opiekę nad drukarzami i księgarzami krakowskimi, z prośbą o rozpatrzenie przypadków częstego naruszania praw drukarzy przez nieuczciwych konkurentów. Był także uznanym autorytetem w sprawach księgarstwa (powierzano mu pełnomocnictwa na aukcjach książek oraz opiekę nad księgozbiorami zmarłych bibliofilów krakowskich). W r. 1812 wstąpił do loży «Przesąd Zwyciężony na Wschodzie Krakowskim» jako członek III stopnia (od r. 1809 drukował już listy masonów krakowskich). W r. 1813 wpisał się do Arcybractwa Pobożnego w Krakowie (wydał także „Rys Bractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego w Krakowie” F. B. Piekarskiego, Kr. 1814, oraz ozdobnie „Organizację i ustawy Towarzystwa Dobroczynności Wolnego Miasta Krakowa”, 1817). W r. 1817 został członkiem honorowym Tow. Przyjaciół Muzyki w Krakowie; zamieszczał też na łamach „Gazety Krakowskiej” liczne anonse o działalności koncertowej Towarzystwa, a w księgarni prowadził stałą sprzedaż nut, także książek muzycznych.
M. zmarł w Krakowie 6 XII 1831. Informacje o jego sytuacji rodzinnej podał A. Grabowski wspominając, że «oddany mozolnemu zatrudnieniu z gazetą, przestał od dawna zajmować się księgarnią, zarząd jej poruczając żonom (gdyż dwa razy śluby małżeńskie ponowił»). Wnioskować z tego należy, że obydwa związki małżeńskie zawarł po r. 1796. O pierwszej żonie brak wiadomości, drugą była (od ok. r. 1810) Józefa z Okońskich 1. v. Schaarowa (Szarowa, ur. 1776, zm. 1832 w Krakowie), z którą miał troje dzieci: córkę Teklę Nepomucenę (ur. 21 IX 1812 w Krakowie – zm. 1854, zamężną 1. v. Kolankowską, 2. v. Borkowską) oraz dwóch synów: Franciszka (ur. 1814) i Maksymiliana (ur. 1826), zmarłych w dzieciństwie. Po śmierci M-a zasoby księgarni przejął Daniel Friedlein w r. 1832, a dom sprzedała na licytacji (9 II 1833) córka Tekla Kolankowska na pokrycie długów.
Estreicher; Bibliografia prasy polskiej 1661–1831, Oprac. J. Łojek oraz zespół, W. 1965; Enc. Org.; Słownik Pracowników Książki Pol.; Katalog wystawy czasopism polskich od w. XVI do r. 1830. B. Jag., Oprac. A. Bar, Kr. 1938; – Askenazy Sz., Napoleon a Polska, W. 1918 I; Bąkowski K., Dziennikarstwo krakowskie do roku 1848, „Roczn. Krak.” T. 8: 1906 s. 143–61; Bieńkowski W., J. May – założyciel i pierwszy redaktor «Gazety Krakowskiej» w latach 1796–1831, „Prasa Współcz. i Dawna” R. 2: 1959 nr 1–2 [druk.] 1960 s. 155–66; tenże, Poprzednicy Oskara Kolberga na polu badań ludoznawczych w Polsce, Wr. 1956 s. 14–19; Estreicher K., Collegium Maius. Dzieje gmachu, Kr. 1968; tenże, Dzieło Ambrożego Grabowskiego, „Roczn. Krak.” T. 40: 1970 s. 12–13; Handelsman M., Rozwój narodowości nowoczesnej, W. 1923; Harassek S., Kant w Polsce przed rokiem 1830, Kr. 1916; Kubalski E., Z dziejów krakowskiej muzyki…, Kr. 1906 s. 30–1, 89; Kukiel M., Próby powstańcze po trzecim rozbiorze 1795–1797, Kr. 1912; Leśnodorski B., Polscy jakobini, W. 1960; Mizia T., Jedna z pierwszych czytelni w Polsce, „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 11: 1968 nr 1 s. 75–9; Odorkiewicz E., Na tropach adiutanta Kościuszki, „Poglądy” R. 6: 1967 nr 12 s. 6, 14; Opałek K., Myśl Oświecenia w Krakowie, Kr. 1955; Pachoński J., Drukarze, księgarze i bibliofile krakowscy 1750–1815, Kr. 1962; Pirożyński J., Księgarska ulotka reklamowa J. M-a z ok. 1793 r., „Biul. B. Jag.” R. 17: 1965 nr 2 [druk.] 1968 s. 23–4; Ptak-Korbel W., Polskie katalogi księgarskie XVIII w. w Bibliotece Jagiellońskiej, „Biul. B. Jag.” R. 22: 1972 nr 1/2 s. 58; Stulecie Gazety Lwowskiej 1811–1911, Lw. 1911 I–II; Szczepaniec J., Monopol prasowy Stefana Łuskiny w Koronie w latach 1773–1793, „Ze Skarbca Kultury” Z. 13: 1961 s. 73–4; – Girtler K., Opowiadania. Pamiętniki z lat 1803–1857, Kr. 1971 I–II; Grabowski A., Wspomnienia, Kr. 1909 I–II; Kołłątaj H., Korespondencya listowna z Tadeuszem Czackim… z rękopisu wyd. F. Kojsiewicz, Kr. 1844 I 12–30; Kronika krakowska 1796–1848, Kr. 1905–6, Bibl. Krak., nr 27, 30; [Majeranowski K.], Wiadomość historyczno-krytyczna o pismach periodycznych w Polszcze od najdawniejszych czasów aż do roku 1826 alfabetycznie zebrana, „Flora Pol.” T. 5: 1826 s. 48–9; – „Gaz. Krak.” 1796–1831; [Majeranowski] K., Wspomnienie o J. M-u, „Goniec Krak.” [R. 4]: 1831 nr 303 s. 2058; – Arch. Państw. w Kr.: Książka cechu drukarzy (Kongregacji Sztuki Drukarskiej), rkp. AD 535 s. 40, 53, 57, 115, Książka zapisu i wypisu roku 1795 – Cech drukarzy, rkp. AD 536 s. 3–5, Księga Arcybractwa Miłosierdzia. Liber fratrum…, rkp. III/Ks. 34 s. 288–9, Teki A. Grabowskiego rkp. E 69 s. 409–12, E 109 s. 137–59, 194, E 116 s. 107, E 154 (Przybylski J. I.); Arch. Paraf. Biskupice: Liber bapt., 1761; Arch. Paraf. Najśw. Maryi Panny w Kr.: Liber defunctorum: 1831 s. 110 poz. 327; Arch. UJ: Akta Senackie 1810–1845 (nr 113); B. Ossol.: rkp. 12156 III s. 1866 (Grabowski A., Liber memorabilium); Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Materiały Red. PSB.
Wiesław Bieńkowski