Oleśnicki Jan zwany Głowacz h. Dębno (ok. 1400–1460), marszałek Król. Pol., kasztelan, a potem wojewoda sandomierski. Był synem Jana, sędziego ziemskiego krakowskiego (zob.), i Dobrochny z Rożnowa, młodszym bratem Zbigniewa, kardynała (zob.). Od r. 1425 O. występował jako kasztelan żarnowski; był używany przez króla do misji poselskich. W r. 1430 został marszałkiem Król. Pol. Towarzyszył Władysławowi Jagielle na Litwę w październiku 1430, skąd powrócił w grudniu t. r., przywożąc dary Świdrygiełły do skarbca koronnego. Rozgłaszał wówczas wiadomości o uwięzieniu króla, gorliwie rozpowszechniane przez obóz biskupa krakowskiego. Rozpoczął budowę potęgi majątkowej swej rodziny przy wybitnej pomocy finansowej brata. W r. 1428 uzyskał od króla prawo lokowania miasta Pińczowa na prawie niemieckim na gruncie wsi Wiercicowa, w którym później zbudował zamek kosztem ok. 20 000 grzywien, uzyskanych od brata biskupa. W r. 1432 O. wykupił z zastawu królewski zamek i miasto Solec nad Wisłą przy ujściu Krępianki w ziemi sandomierskiej wraz z 8 wsiami za 1 200 grzywien i uzyskał od króla prawo dożywotniego posiadania, a później również kilkakrotne zapisy długów i podarunków królewskich ze strony Jagiełły i Władysława III. Zgromadzone środki finansowe pozwoliły mu już w r. 1431 wystąpić z własną chorągwią rodową w wyprawie łuckiej przeciw Świdrygielle, w czasie której został mianowany przez króla jednym z wodzów naczelnych.
W opozycji możnowładztwa przeciw rosnącej potędze Oleśnickich, należących dotychczas do średniej szlachty, jak również w niechęci do polityki biskupa krakowskiego u boku starzejącego się Jagiełły należy upatrywać przyczyn nagany szlachectwa O-ego przez Mikołaja Kornicza Siestrzeńca, burgrabiego będzińskiego, osobistego wroga obu braci. O. przy pomocy ośmiu świadków 13 I 1433 oczyścił się z tego niezwykłego w stosunku do szlachty urzędniczej zarzutu. Próbą kompromisu z opozycją był układ zawarty 8 IV 1434 z jej przywódcą Spytkiem Melsztyńskim. Układ przewidywał małżeństwo Jadwigi z Książa i Rabsztyna, bratanicy Spytka, ze Zbigniewem, synem O-ego; ślub odłożono na 7 lat, prawdopodobnie z powodu małoletności Zbigniewa, przy czym Jadwiga wraz z majątkiem przeszła pod opiekę O-ego, zobowiązanego do spłaty długów jej ojca. Do planowanego małżeństwa nie doszło, a układ został rozwiązany w r. 1441.
Okres największej aktywności politycznej O-ego przypada na rządy Władysława Warneńczyka i bezkrólewia po jego śmierci, kiedy O. uczestniczył w realizacji kolejnych przedsięwzięć swego brata Zbigniewa. Dn. 25 VII 1434 ogłosił wybór na króla małoletniego Władysława umożliwiając jego koronację, wbrew protestom opozycji pod wodzą Spytka Melsztyńskiego. T. r. posłował, wraz z Janem Koniecpolskim, do Zygmunta Luksemburczyka w sprawie małżeństwa jego wnuczki z królem Władysławem. W r. 1438 uczestniczył w wyprawie dla poparcia kandydatury polskiej na tron czeski, wystawiając własną chorągiew, liczącą 120 kopii, co król wynagrodził mu zapisem 600 grzywien na zamku Solcu. W r. 1440, wraz ze stryjem Dobiesławem (zob.), towarzyszył na Litwę Kazimierzowi Jagiellończykowi, namiestnikowi z ramienia króla Władysława, pod koniec t. r. udał się na Węgry, skąd wrócił we wrześniu 1441. W tym również okresie awansował w hierarchii urzędniczej, dziedzicząc niejako kolejne urzędy po stryju Dobiesławie: od r. 1439 do początków 1440 r. łączył z urzędem marszałka funkcję starosty generalnego krakowskiego, na wiosnę 1440 objął po stryju kasztelanię sandomierską, a w jesieni 1443 również po nim został wojewodą sandomierskim. W sierpniu 1444 zjazd piotrkowski wydelegował O-ego, wraz z prymasem Wincentym Kotem, na Litwę w celu uśmierzenia wojny z Bolesławem IV Mazowieckim o ziemię drohicką. Uczestniczył też t. r. w rokowaniach z Janem Giskrą o rozejm na terenie Spisza, zastawionego obu braciom Oleśnickim przez Władysława III, dla pokrycia pożyczki udzielonej na koszty wyprawy węgierskiej przez biskupa krakowskiego, jak również w pertraktacjach z książętami śląskimi w związku z walkami na pograniczu śląsko-małopolskim.
W elekcji piotrkowskiej w marcu 1446, w związku z opóźniającą się zgodą na koronację ze strony Kazimierza Jagiellończyka opowiedział się, wraz z innymi panami świeckimi, za Bolesławem IV mazowieckim i został wybrany na posła, mającego zawiadomić księcia o wyborze. We wrześniu t. r. uczestniczył już jednak w rokowaniach parczewsko-brzeskich z Kazimierzem, a 25 VI 1447 w jego koronacji. W r. 1452, wraz z bratem Zbigniewem (od r. 1449 kardynałem) i woj. krakowskim Janem Tęczyńskim, znalazł się w szeregach opozycji, uczestnicząc w zjeździe opatowskim, na którym postanowiono, wbrew rozkazom królewskim, odebrać Litwinom część Wołynia z Łuckiem. Pojednanie z królem nastąpiło na sejmach: sieradzkim 24 VIII 1452, gdy O. został powołany do ścisłej 8-osobowej rady królewskiej, której Kazimierz przyrzekł zatwierdzenie praw Królestwa, i piotrkowskim 24 VI 1453, gdy był świadkiem tego aktu. W kwestii inkorporacji Prus do Polski i wojny z Krzyżakami zajął stanowisko odmienne niż brat Zbigniew, uczestnicząc w dn. 20 II – 3 III 1454 w obradach komisji powołanej przez króla i świadkując na akcie inkorporacji. Być może na takim stanowisku w sprawach pruskich zaważyły względy ekonomiczne – uczestnictwo O-ego w zbożowym handlu wiślanym (od r. 1439). Wraz ze śmiercią brata Zbigniewa w r. 1455 skończyła się kariera polityczna O-ego, który nie odgrywał samodzielnej roli, a był raczej zręcznym wykonawcą planów politycznych, rodowo-rodzinnych i majątkowych potężnego biskupa krakowskiego. W r. 1456 działał jako jeden z egzekutorów testamentu Zbigniewa. Uczestniczył w sejmach 1456 r. i 1459 r. Ostatni raz wystąpił publicznie 29 VI 1460.
Pod koniec życia był O. jednym z najbogatszych możnowładców małopolskich, skoro przechowywane w zamku biskupim w Iłży przywileje opiewały w r. 1443 na majątek wartości 10 000 grzywien. W r. 1450 posiadał miasto Pińczów z zamkiem oraz ok. 50 wsi w ziemi sandomierskiej, które tworzyły stosunkowo zwarty kompleks majątkowy, głównie w dwóch powiatach: wiślickim i sandomierskim; 6 wsi w ziemi krakowskiej, leżących w 3 różnych powiatach, oraz 6 wsi w pow. lubelskim. W skrzętnie gromadzonych dobrach wzorem biskupa przenosił wsie na prawo niemieckie i starał się o utowarowienie gospodarki zbożowej. Wraz z bratem był fundatorem klasztoru Bernardynów na Stradomiu w r. 1453. Zmarł prawdopodobnie w r. 1460; został pochowany w klasztorze na Św. Krzyżu.
Ożeniony z Anną z Tęczyna (poślubioną w styczniu 1424), miał O. synów: Zbigniewa, narzeczonego Jadwigi z Książa, młodo zmarłego, drugiego Zbigniewa, arcbpa gnieźnieńskiego (zob.), Jana, tenutariusza lubowelskiego (1454) i dworzanina królewskiego, Andrzeja, kaszt. sądeckiego i star. lwowskiego, Feliksa, oraz córki: Katarzynę, żonę kaszt. sandomierskiego Pawła Jasieńskiego (zob.), i Annę, żonę Jana Feliksa Tarnowskiego, woj. lubelskiego.
Dworzaczek, tabl. 107; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy; Niesiecki, VII 78–9; Kwiatkowski S., Wykaz dostojników duchownych i świeckich tudzież urzędników z czasów Władysława Warneńczyka (1434–1444), Arch. Kom. Hist., Kr. 1885 III 70, 76; – Dworzaczek W., Leliwici Tarnowscy, W. 1971; [Dzieduszycki M.], Zbigniew Oleśnicki przez autora „Piotr Skarga i jego wiek”, Kr. 1854 I 165–6, 332, 343, dod. nr 1, II 23–4, 64–70, 403, 408, 478, 484; Gawęda S., Możnowładztwo małopolskie w XIV i pierwszej połowie XV wieku, Kr. 1966; Kwiatkowski S., Urzędnicy kancelaryjni koronni i dworscy z czasów Władysława III Warneńczyka. 1434–1444, Rozpr. PAU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1884 XVII 165–8; Semkowicz W., Przywilej dla rodu Dębno, „Mies. Herald.” R. 3: 1910 s. 29, 62, 81; – Acta capitulorum, I, II; Akta grodz. i ziem., V; Cichocki K., Alloquium Osiecensium sive variorum familiarium sermonum libri quinque, Kr. 1615 s. 116; Cod. epist. saec. XV, I, II; Cod. epist. Vitoldi, I, II; Cod. Univ. Crac., II; Długosz, Historia, IV, V; tenże, Liber benef., I–III; Knigi polskoj koronnoj metriki, T. I, Wyd. W. Graniczny, A. Mystowski, W. 1914 nr 104–6; Kod. m. Kr., I; Kod. Mpol., IV; Kod. Wpol., V; Liber cancellariae Stanislai Ciołek, Wien 1871 I, II; Materiały archiwalne wyjęte głównie z Metryki Litewskiej od 1348 do 1607, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1890; Matricularum summ., I nr 23, 29, 75–6, 84–6; Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum, Ed. E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948 I, II; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 2466, 2474–6, 2479, 2519, 2529, 2531, 2767, 2825, 2912a, 3143, 3147, 3155, 3194, 3258, 3332–3, 3376, 3553, 3618; Zbiór dok. mpol., II nr 534, 542, 554, 577, 588, III nr 665, 701, 735, V nr 1372, VII nr 2029, 2076, 2096, 2144, 2168.
Maria Koczerska