INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu

Jan Kurzyna-Pelszewski  

 
 
Biogram został opublikowany w 1971 r. w XVI tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Kurzyna-Pelszewski Jan (1835–1865), konspirator, współpracownik Ludwika Mierosławskiego w powstaniu styczniowym. Ur. w Warszawie, jedyny syn Jana i Rozalii z Gronckich. Ojciec wywodził się ze szlachty zaściankowej z okolic Tykocina, był podoficerem policji warszawskiej; w r. 1852 został usunięty ze służby i zmarł w rok potem. Matka zarabiała podówczas jako akuszerka, zmarła ok. 1856. K. chodził do początkowej szkółki przy ul. Freta, następnie wstąpił do seminarium pijarskiego w Opolu, ale po 2 latach zrezygnował z kariery duchownej. W Opolu przyjaźnił się z wojskowym mułłą mahometańskim, który go uczył języka tureckiego. Przeciw K-ie, czy też przeciw jego ojcu wysuwano wtedy jakieś zarzuty natury obyczajowej, które jednak okazały się oszczerstwem. W r. 1857 K. wstąpił do świeżo otwartej Akademii Medycznej w Warszawie. Kontaktował się wtedy z E. Kaplińskim, E. Jurgensem i N. Jankowskim. Na 2. roku studiów założył kółko akademickie, na zewnątrz samokształceniowe, z odleglejszym celem powstańczym. W czerwcu 1859 r. na wezwanie Mierosławskiego zorganizował manifestacyjną dymisję paruset studentów, biorąc za pretekst zmianę regulaminów egzaminacyjnych. Został wówczas aresztowany, a po 3 tygodniach wysłany do Opola pod nadzór policji. W sierpniu 1859 r. wyjechał nielegalnie do Paryża.

Choć relację o «buncie» Akademii ogłosił K. w „Przeglądzie Rzeczy Polskich”, związał się jednak z Mierosławskim i stał się na okres 3 lat prawą ręką generała w jego stosunkach z Warszawą. Jako jego sekretarz i kasjer prowadził korespondencję z mierosławczykami w kraju, zwłaszcza z K. Majewskim, i na jego też ręce wpływały sumy na fundusz legionowo-powstańczy. Gdy w r. 1860 Mierosławski udał się do Włoch, aby stanąć na czele Legionu międzynarodowego, K. zorganizował w Paryżu Tow. Młodzieży Polskiej, grupujące najbardziej zapalną młodzież emigracyjną. Latem 1861 r. prowadził z ramienia generała rokowania z grupą tzw. młodej szlachty i spotkał się z jej wysłańcami w Homburgu. W styczniu 1862 r. był w Heidelbergu i omawiał z tamtejszą Polonią (S. Krzemiński i in.) sprawy organizacji krajowej oraz szkoły wojskowej w Genui. W tym czasie Tow. Młodzieży za sprawą Z. Padlewskiego wypowiedziało już posłuszeństwo Mierosławskiemu. Wynikł stąd m. in. potrójny pojedynek K-y z Padlewskim i 2 jego kolegami (Bazylea 5 III 1862), w którym K. został «z lekka draśnięty kulą». W ciągu r. 1862, w myśl dyrektyw Mierosławskiego, K. odrzucał konsekwentnie wszelkie oferty współpracy czy to ze strony prawego, czy też lewego skrzydła emigracji. W sierpniu t. r. udał się do Warszawy z ramienia Mierosławskiego na negocjacje z Komitetem Centralnym Narodowym. Gdy te nie doszły do skutku, zawiązał konkurencyjną organizację tajną: Związek Narodowy Rewolucyjny. Objeżdżał wówczas kraj w ciągu kilku tygodni, bawił m. in. w Płocku i na Litwie, a zapewne także w Galicji. Wróciwszy do Paryża, grał rolę «korespondenta zagranicznego» związku, tj. łącznika między nim a Mierosławskim. Pozornie związek został rozwiązany na krótko przed wybuchem powstania.

W dn. 26–30 I 1863 r. w Paryżu asystował K. układom Mierosławskiego z wysłańcami Tymczasowego Rządu Narodowego i wywierał nacisk na generała, aby przyjął dyktaturę. Objął przy nim stanowisko sekretarza, czy też «kanclerza», towarzyszył mu w niefortunnej wyprawie na Kujawy, znalazł się w ogniu pod Krzywosądzem i Nową Wsią (19–21 II). Następnie skłonił dyktatora do opuszczenia obozu K. Mielęckiego, który wypowiedział mu posłuszeństwo. Mierosławski, rzekomo chory, udał się do Paryża, K. zaś do Krakowa, z zamiarem reaktywowania dyktatury w oparciu o krakowskich mierosławczyków. Nic jednak nie zdziałał, podążył więc w końcu lutego do Paryża, aby przyśpieszyć przyjazd Mierosławskiego do Krakowa. Wrócił z początkiem marca, ale nie zdołał zapobiec kontrdyktaturze M. Langiewicza. Został aresztowany w Hotelu Pod Różą 2 IV 1863 r. Policja austriacka zabrała dużo znajdujących się przy nim kompromitujących papierów oraz kasę Mierosławskiego z 23 tys. franków.

W śledztwie K. nie zatajał, że był najbliższym współpracownikiem Mierosławskiego, za to w miarę możności wypierał się swych stosunków galicyjskich i działania przeciw Austrii. W lipcu został przewieziony do Lwowa i osadzony w więzieniu pokarmelickim. Tymczasem Rząd Narodowy (RN) kierowany przez K. Majewskiego wszedł w układy z Mierosławskim i zobowiązał się do uwolnienia K-y, który w myśl żądań eks-dyktatora powinien był wejść teraz w skład rządu. Ucieczka K-y opóźniła się, chciał on bowiem wydostać z austriackiego depozytu zabrane mu znaczne pieniądze i przedstawiał w tym celu władzom śledczym fikcyjnych wierzycieli. Gdy manewr ten się nie udał i gdy do władzy w Warszawie wrócili «czerwoni», K. 24 IX wydostał się z więzienia bez większych trudności przez przygotowany dlań otwór w parkanie. Z niewytłumaczonych przyczyn dotarł do Warszawy dopiero w miesiąc później, po dojściu do władzy R. Traugutta. Widział się wówczas z Majewskim; natomiast Traugutt odmówił spotkania z K-ą i kazał mu opuścić Warszawę. K. zatrzymał się wówczas w Dreźnie.

Mierosławski, mianowany niedawno przez RN «organizatorem generalnym» poza granicami zaboru moskiewskiego, otrzymał teraz dymisję. K. nie zamierzał już wrócić do służby przy generale i sam stanął na czele emigracyjnej opozycji przeciw RN. Mierosławski oskarżać miał potem K-ę, chyba bezpodstawnie, że ten zaczął go zdradzać już w marcu 1863 r. W odstępstwie swego długoletniego współpracownika zorientował się dużo później, skoro jeszcze w styczniu 1864 r. uzgadniał z nim plany obalenia Traugutta. K. zawiązał w Dreźnie Związek Patriotów Polskich i z jego ramienia kontaktował się z odsuniętymi od władzy grupkami «czerwonych» w Warszawie. Zachęcał też gen. J. Bosaka i ks. K. Kotkowskiego do udziału w zamachu stanu i do obwołania rządu jawnego w obozie z chwilą spodziewanego wznowienia wojny partyzanckiej. Tymczasem wiosna 1864 r. przyniosła nie tylko aresztowanie Traugutta i jego współpracowników, ale również rozbicie czynnych jeszcze w terenie oddziałów zbrojnych.

Czystym przypadkiem pieczęcie i papiery RN trafiły do rąk B. Brzezińskiego, współpracownika Związku Patriotów. Od Brzezińskiego domagał się K., aby przelał na niego nieograniczone pełnomocnictwo do działań za granicą; doradzał też usunięcie naczelnika miasta A. Waszkowskiego jako zaufanego Traugutta. Brzeziński po długim wahaniu ofiarował stanowisko komisarza pełnomocnego A. Guttremu; ten jednak uchylił się i zamiast siebie wysunął K-ę. Wtedy dopiero Brzeziński imieniem RN mianował K-ę «pełnomocnikiem i reprezentantem poza granicami zaboru moskiewskiego» (5 VII 1864). K. z pomocą Guttrego podporządkował sobie emigracyjne komórki rządowe, ogłosił w imieniu RN parę manifestów do narodu o dalszym trwaniu walki, wydał też emigracji zakaz przyjmowania służby w wojsku cudzoziemskim. Założył w Brukseli pismo „Wytrwałość”, głoszące nieprzerwalność powstania; układał plany wznowienia walki zbrojnej na wiosnę 1865 r. w oparciu o masy ludowe. Miał jednak przeciw sobie nie tylko prawicę i centrum emigracji, zmierzające otwarcie lub skrycie do zakończenia powstania, ale także niedawnego swego szefa Mierosławskiego.

W Warszawie przestały już istnieć ostatki organizacji narodowej. Za to w styczniu 1865 r. po dłuższej przerwie zaczęły znów docierać z Warszawy na emigrację pisma RN. K. trafnie dostrzegł w nich policyjną prowokację I. Trepowa; lecz wielu jego współpracowników, w tym Bosak, Guttry i Kotkowski, wzięli tę akcję na serio. Doszło więc do rozłamu między K-ą i jego przyjaciółmi; 25 II rzekomy RN dał dymisję K-ie, powołując na jego miejsce Komitet Reprezentacyjny. Wypowiedziała też K-ie posłuszeństwo redakcja „Wytrwałości”. Nim jeszcze wyszła na jaw intryga Trepowa, oskarżenia miotane na siebie przez wczorajszych sojuszników doprowadziły do pojedynku K-y z Guttrym. Odbył się on 10 IV 1865 r. Guttry został lekko ranny. Po jego wyzdrowieniu 10 V odbyło się drugie spotkanie w Neuhausen koło Szafuzy. Tym razem K. odniósł ciężką ranę i zmarł 2 VII 1865 r. w szpitalu w Zurychu. Wśród książek jego znaleziono dzieła o hieroglifach egipskich i piśmie runicznym, a także „Umowę społeczną” Russa i rzeczy o rewolucji francuskiej. Czynny w romantycznej epoce, K. zdawał się człowiekiem chłodnym i zamkniętym w sobie. Przeciwnicy mówili o nim, że pozuje na polskiego St. Justa.

 

Często reprod. fot. paryska w zbiorach Muz. Wojska Pol.; – W. Enc. Ilustr.; [Nowolecki A.] Kolumna Z., Pamiątka dla rodzin polskich 1861–1866, Kr. 1868 II dod. 26–30; – Barwiński E., Zygmunt Kaczkowski w świetle prawdy, Lw. 1920; Berg M., Zapiski o polskich spiskach i powstaniach, W. 1906 I 93–4, VII 104; Borejsza J., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; Falkowicz S., Idejno-političeskaja borb’a v pol’skom osvoboditel’nom dviženii, Moskva 1966; taż, Pol’skaja emigracija v period upadku vosstanija 1863–4 gg., w: Revoljucionnaja Rossija i revoljucionnaja Pol’ša, Moskva 1968; Górski K., Stanisław Krzemiński, Wil. 1936; Jabłoński H., Aleksander Waszkowski, W. 1963; Kieniewicz S., Adam Sapieha, Lw. 1939; Przyborowski, Historia dwóch lat, I 266–76, 316, III 271, 433, V 263–6; tenże, Ostatnie chwile powstania styczniowego, Kr. 1888 III 23–115, 194–6; Rudzka W., Karol Majewski, W. 1937; Rzadkowska H., Marian Langiewicz, W. 1967; Szelągowski A., Polska, jej dzieje i kultura, W. 1930; Szpotański S., Ludzie styczniowi, „Kur. Warsz.” 1933 nr z 29 V; Tokarz W., Kraków w początkach powstania styczniowego, Kr. 1913 I; Wereszycki H., Austria a powstanie styczniowe, Lw. 1930 s. 161; Żychowski M., Ludwik Mierosławski, W. 1963; – Avejde, Pokazanija; Baranowski I., Pamiętniki, P. 1923; Chodynicki K., Szkoła w Cuneo w oświetleniu zeznań, „Ateneum Wil.” 1928; Daniłowski W., Notatki do pamiętników, Kr. 1908; Dokumenty Komitetu Centralnego Narodowego i Rządu Narodowego, Wr. 1968; Dokumenty urzędowe do dziejów organizacji jeneralnej, Paryż 1864 s. 11, 55; Giller, Historia powstania, I 41; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, Lw. 1923–32 I, III; Limanowski B., Pamiętniki, W. 1957 I; Mickiewicz W., Pamiętniki, W. 1927 II; Mierosławski L., Pamiętnik, W. 1924; Petyon E., Urywek z pamiętnika, Paryż 1868 s. 28–39; Słotwiński A., Wspomnienia, Kr. 1892 s. 141, 154–5; Spiskowcy i partyzanci, 1863 r., W. 1967; „Wytrwałość” 1864–5; Zbiór zeznań o przebiegu powstania styczniowego, Wr. 1965; Zeznania śledcze o powstaniu styczniowym, Wr. 1956; Ziemiałkowski F., Pamiętniki, Kr 1904 IV 15–33; – Nekrologi: „Ojczyzna” 1865 nr z 5 VII; „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1866 s. 341–3 (A. Giller, B. Zaleski); – B. Czart.: rkp. 3881 k. 355–540; B. Jag.: rkp. 7735 (papiery S. Jastrzębowskiego) B. Narod.: rkp. 6000 t. V k. 53–124, (Arch. RN z 1864); B. Ossol.: rkp. 12121 (zeznania krakowskie i lwowskie K-y); Korespondencja K-y znajdowała się w zbiorach raperswilskich (fragmenty odpisów w Arch. PAN, Teka K. Górskiego), rkp. 1793 zawierał relację A. Guttrego o zatargu z K-ą, przedstawioną sądowi honorowemu w Paryżu w r. 1865.

Stefan Kieniewicz

 
 
 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 
 
 

Postaci z tego okresu

 

w biogramy.pl

 

Aleksander Świętochowski

1849-01-18 - 1938-04-25
pisarz
 

Andrzej Grabowski

1833-11-19 - 1886-09-02
malarz
 
więcej  

Postaci z tego okresu

 

w ipsb

 

Wincenty Pieńkowski

1786-07-19 - 1863-11-22
biskup lubelski
 

Feliks Szlachtowski

1820-11-20 - 1896-03-11
adwokat
 
więcej  
  Wyślij materiały Wyślij ankietę
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.