Kościuszko Jan Nepomucen h. Roch III (ur. ok. 1720), konsyliarz lubelski konfederacji barskiej. Pochodził z osiadłego na Polesiu rodu Kościuszków Siechnowickich. Był synem Faustyna Benedykta (1672–1754/5), chorążego kijowskiego, i Wiktorii Grabowskiej, a stryjecznym bratem ojca Tadeusza. Posiadał majątki: Zamek w woj. kijowskim, Kupczyńce na Podolu i Trzeskowice na Lubelszczyźnie oraz wspólny dworek rodzinny w Brześciu, a ponadto trzymał w dzierżawie zastawnej wieś Sławinek pod Lublinem. Był również starostą krzemieńczuckim, oczywiście tylko tytularnym. W r. 1755, jako chorąży woj. kijowskiego, sprzedał za 20 000 zł swoją część Siechnowicz bratu stryjecznemu Ludwikowi. Po śmierci tego ostatniego Trybunał Lit. 10 X 1758 r. powołał K-ę na opiekuna wdowy Tekli, syna jej Tadeusza oraz trojga starszych, lecz nieletnich dzieci. W sierpniu 1760 r. posłował K. z woj. kijowskiego do prymasa w sprawie przytłumienia rozruchów hajdamackich. W czerwcu 1762 r. zwracał się do Jerzego Mniszcha o uregulowanie nieporozumień pogranicznych z Turcją. W r. 1764 z woj. brześciańskim podpisał elekcję Stanisława Poniatowskiego. T. r. został miecznikiem owruckim i jednocześnie sędzią pogranicznym woj. bracławskiego do rozstrzygania sporów z poddanymi tureckimi. Na sejmie 1766 r. wybrany był komisarzem do regulacji granic między woj. kijowskim i bracławskim oraz członkiem komisji sejmowej do wyznaczenia placów pod budowę gmachu sądów ziemskiego i grodzkiego w Żytomierzu. Jeszcze t. r. otrzymał urząd pisarza ziemskiego żytomierskiego.
W r. 1767 został K. konsyliarzem konfederacji woj. kijowskiego i 23 VI podpisał akt związku generalnego w Radomiu. Ale w r. n., na znak protestu przeciwko bezprawiom M. Repnina, zrzekł się urzędu pisarza i wkrótce przystąpił do konfederacji barskiej. Pozostawał wówczas w bliskim kontakcie z Adamem Krasińskim, który forsował K-ę jako «zdatnego» na konsyliarza woj. lubelskiego. Istotnie 3 VII 1769 r. K. otrzymał tę funkcję w odnowionej pod marszałkiem A. Szaniawskim konfederacji lubelskiej. Od razu połączył się z «ogniwem» marszałków gabułtowskich i już 26 VII z ich ramienia posłował do konfederacji wielkopolskich i pruskich z przyrzeczeniami pomocy i prośbą ścisłego współdziałania z obozem pod Muszynką. Pod koniec t. r. wszedł do Generalności jako reprezentant woj. lubelskiego. W sposób zdecydowany opowiedział się wówczas po stronie Teodora Wessla, podkreślając na każdym kroku swą nieufność do programu politycznego biskupa A. Krasińskiego. Wskutek tego Krasiński ośmieszał K-ę, nazywał go warchołem czy wręcz półgłówkiem, ironicznie wyrażając się, że «w mózgu p. K-i nie masz tylko kawałek obdartego Herburta».
W rzeczywistości K. był biegłym jurystą, dobrze zorientowanym w sprawach ekonomiczno-skarbowych i polemistą o ciętym piórze. Był on jakby nieoficjalnym sekretarzem obozu wesslowskiego, przedstawiając cele obrony kraju i praw obywatelskich zgodnie z korzyściami swej frakcji w różnych memoriałach, oświadczeniach czy manifestach. Szczególnie wielkiego rozgłosu nabrał i dużo krwi przeciwnikom napsuł jego Projekt manifestu Generalności z listopada 1769 r., w którym K. napiętnował Czartoryskich i ostro uderzał w Stanisława Augusta. Generalność nie przyjęła Projektu, ale na jego podstawie Ignacy Bohusz zredagował (7 XII) manifest przeciwko królowi i «familii», rozpowszechniany potem po całej Rzpltej. Głośny „Manifest gravaminum” (z sierpnia 1770 r.) opierał się również w dużym stopniu na poglądach i sugestiach K-i. Był on autorem licznych pism obiegających Polskę, m. in. repliki pt. Racje albo odpowiedź na racje dowodzące, że mimo żądania ks. biskupa kamienieckiego nie może być imćp. podkomorzy Krasiński generalnym marszałkiem oraz wielu innych, których autorstwa dziś nie sposób już dochodzić.
Dn. 24 I 1770 r. K., wespół z Janem Pakoszem, regimentarzem rawskim, pochwycił w Siedlcach dwóch generałów, dysydentów, Jana i Michała Grabowskich i dał tym początek rozgłośnej sprawie, w której głównym aktorem stał się J. Bierzyński. Generalność oskarżyła wówczas K-ę o wrogą przeciwko sobie robotę i zastanawiała się nad pociągnięciem go przed sąd konfederacki. K. związał się wtedy jeszcze mocniej z Mniszchami i Jabłonowskimi, z którymi od dłuższego czasu pozostawał w bliskim kontakcie. Latem Amelia Mniszchowa forsowała K-ę na sekretarza konfederacji kor., ale projekt ten nie przeszedł, bo J. Kochański utrzymał się przy swej funkcji. K. był współautorem projektu „Ustawy województw generału korczyńskiego”, zatwierdzonego przez Generalność 11 III 1771 r. i zaleconego innym województwom. W połowie t. r. wyznaczono K-ę na sekretarza poselstwa do Turcji, ale A. Krasiński utrącił jego kandydaturę na rzecz Ludwika Zakrzewskiego, sędzica poznańskiego.
Po upadku konfederacji przebywał K. czas pewien na Węgrzech w Tulczyku. Po powrocie wycofał się z życia publicznego i osiadł w Sławinku, gdzie od połowy 1774 r. do października r. n. gościł przybyłego z Francji stryjecznego bratanka Tadeusza. Stąd synowiec K-i czynił wypady do Ludwiki Sosnowskiej zamieszkałej w pobliskiej Sosnowicy. K. rozsądzał wówczas spór Tadeusza wyzutego z Siechnowicz przez brata Józefa, a i później prowadził jego sprawy majątkowe i finansowe. W październiku 1775 r. zaopatrzył Tadeusza udającego się za granicę w listy polecające do J. Mniszcha. K. ożeniony był prawdopodobnie z Marianną Murysonówną (zm. 1800 r.). Żył jeszcze w r. 1788.
W. Enc. Ilustr.; Boniecki; Uruski; – Dzwonkowski W. A., Młode lata Kościuszki, „Bibl. Warsz.” 1911 t. 4; Koneczny F., Tadeusz Kościuszko, P. 1922 s. 47, 116, 118, 121; Konopczyński W., Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn [1960] s. 51, 86; tenże, Konfederacja barska; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911 II; Korzon T., Kościuszko, Wyd. 2., W.–Kr. (1906) s. 38–9, 46, 48, 53–4, 56, 66, 96–7, 103–5, 107, 186, 554–6, 573, 581, 584–9, 593, 605; tenże, Wewnętrzne dzieje, III; Kraushar A., Książę Repnin i Polska…, Wyd. 1900 I 311, 391; – Elektorów poczet, Wyd. O. P. Pietruski, Lw. 1845; Konfederacja barska. Wybór tekstów, Wyd. W. Konopczyński, Kr. 1928 s. 44; Pisma Tadeusza Kościuszki, Wyd. H. Mościcki, W. 1947; Puttkamer J. A., Krótkie zebranie okoliczności…, Wyd. W. Konopczyński, Arch. Kom. Hist. PAU, Kr. 1930 XIV; Vol. leg., VII 212, 217; Źródła odnoszące się do pierwszego okresu panowania Stanisława Augusta po r. 1773, Wyd. H. Schmitt, Lw. 1884 s. 176; – „Thornische Wöchentliche Nachrichten” 1770 s. 52; – Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów rkp. nr 257 s. 41, nr 300 s. 7, nr 302; B. Czart.: rkp. nr 941 s. 51, nr 942 s. 269, nr 946 s. 524–5, nr 1170, nr 3851; B. Jag.: rkp. 6673 s. 20; B. Ossol.: rkp. 4585; B. PAN w Kr.: rkp. 316.
Wacław Szczygielski