Szeliga Jan (zm. 1637), drukarz wędrowny. Pochodził z rodziny mieszczańskiej; być może urodził się w Kurdwanowie koło Krakowa.

Zapewne kształcił się S. w krakowskim środowisku drukarskim. Ok. r. 1605 założył w Krakowie tłocznię, w której wydał dwadzieścia pozycji o łącznej objętości 177 arkuszy. Przeważały wśród nich utwory okolicznościowe i panegiryki, m.in. „Pieśń na fest [...] Dymitra Iwanowicza cara...” Stanisława Grochowskiego (1606) i sześć panegiryków Andrzeja Lechowicza, ponadto kalendarze Gabriela Joannicego na l. 1608 i 1609 oraz tom poezji Grochowskiego „Wiersze i inne pisma...” (1609). Prawdopodobnie S. wydał już w r. 1608, anonimowo pod firmą Drukarni Łazarzowej, ,,Fragmenta albo pozostałe pisma…” i ,,Fraszki” Jana Kochanowskiego. Zapewne utrzymywał S. kontakty z Drukarnią Łazarzową i jej właścicielem Janem Januszowskim lub dzierżawcą Bazylim Skalskim, ponieważ w obu tłoczniach stosowano podobne motywy zdobnicze, a niekiedy także podobne czcionki i kompozycję karty tytułowej. S. mieszkał w kwartale sławkowskim, w domu Janusza Kalejego. W r. 1605 został uwięziony za długi z oskarżenia drukarza Pawła Kampusa; wolność odzyskał po zapłaceniu 5 złp. w urzędzie wójtowskim. W r. 1606 nałożył S. areszt na ruchomości Kampusa, żądając spłacenia 5 złp. T.r. procesował się ze Stanisławem Szwarcem, któremu był winien 46 złp. za papier, oraz z Mateuszem Bernardim (czeladnikiem lub służącym drukarza Pawła Wirzbięty), który oskarżył go o niezapłacenie 10 złp. i 13 gr. S. poręczył pożyczkę, zaciągniętą przez Szymona Syreniusza, ale w r. 1608 pozwał go do sądu, zapewne obawiając się pociągnięcia do odpowiedzialności za niespłacony przez Syreniusza w terminie dług; sprawa zakończyła się zwolnieniem S-i od zobowiązania przez urząd wójtowski. Wobec silnej walki konkurencyjnej wśród krakowskich drukarzy S. nie zdołał rozwinąć szerszej działalności i w r. 1609 «poszedł precz przed nędzą z miasta».

Prawdopodobnie w r. 1610 założył S. typografię w Dobromilu, zyskując opiekę star. dobromilskiego Jana Szczęsnego Herburta. W r. 1611 wydrukował na jego koszt „Аnnales” Stanisława Orzechowskiego, do których dołączył „Vitam Petri Kmitae” (paszkwil przypisywany Stanisławowi Górskiemu). Edycja spotkała się z niechętnym przyjęciem; szlachta ruska, dopatrzywszy się w niej «urągania» wobec «wielu przednich familii», żądała na sejmiku wiszeńskim 2 I 1618, «iżby ta książka authoritate sejmu była obliterowana i poena na drukarzy, którzy by się ważyli [...] famosa scripta drukować, uchwalona». W r. 1612 w drukarni S-i ukazała się „Historia Polonica” Wincentego Kadłubka oraz „Wizerunek utrapionej Ojczyzny” Jana Dymitra Solikowskiego z dołączonym „Herkulesem słowiańskim” Kaspra Miaskowskiego. Ok. t.r. wydał S. obecnie nieznaną broszurę lub ulotkę religijną (być może związaną ze sprzeciwem Herburta wobec unii brzeskiej), która wywołała protesty bp. przemyskiego Stanisława Siecińskiego; w liście do Herburta oskarżył on drukarza, iż bez jego zgody opublikował «nabożeństwa jakieś i odpusty», w dodatku powołując się na rzekome pozwolenie biskupa. W r. 1614 przystąpił S. do tłoczenia pozostających dotąd w rękopisie „Annales” Jana Długosza, opatrzonych tytułem „Historia Polonica”, i do końca t.r. wydrukował pierwsze cztery księgi, które miały wejść do pierwszego tomu. Dn. 10 VIII 1615 zawarł umowę z księgarzem zamojskim Janem Policjuszem «na dorobienie Długosza I tomu, w którym ma być ksiąg sześć» oraz na jego sprzedaż. Policjusz zobowiązał się dostarczyć S-dze papier (wg obliczeń W. Łozińskiego wartości ok. 1050 złp.), wypłacać mu przez osiem tygodni po 7 złp. strawnego, pokryć koszta farby (7 złp.) i korekty (100 złp.) oraz zapłacić za gotowe dzieło 1100 złp. (w ratach), a w zamian miał otrzymać w poł. grudnia t.r. 1045 egzemplarzy dzieła. Dn. 18 XI umowę potwierdził Herburt. Ukazanie się pracy wywołało gwałtowne protesty szlachty i magnatów; ze względu na niechętny stosunek Długosza do dynastii Jagiellonów niezadowolony był również król Zygmunt III. Oskarżając wydawcę i drukarza o uzurpację uprawnień monarszych, władca zabronił 20 XII rozpowszechniania dzieła; nakazał konfiskatę całego nakładu i natychmiastowe zamknięcie drukarni, a mandatem z 10 I 1616 pozwał Herburta i S-ę przed sąd sejmowy z powodu wydawania bez przywileju królewskiego licznych książek, naruszających dobre imię «przodków naszych». Policjusz, pozbawiony możliwości sprzedaży dzieła, w czasie lwowskiego jarmarku św. Agnieszki w styczniu t.r. odmówił S-dze spłaty dalszych należności (dotąd spłacił dwie raty, czyli 300 złp.), w związku z czym został przez niego pozwany przed lwowski sąd radziecki o zapłatę kolejnej raty (200 złp.); 24 I rajcy uwolnili księgarza od obowiązku jej zapłacenia do czasu ostatecznej decyzji króla. W obronie Policjusza wystąpił także Herburt, który 31 I zobowiązał się do pokrycia całego długu. Konfiskata „Historii Polonica” okazała się jednak niezbyt skuteczna, skoro jej egzemplarze odnotowano, m.in. w r. 1621 w księgarni Andrzeja Cichończyka w Jarosławiu oraz w r. 1635 u Marcina Horteryna w Krakowie. Mimo nakazu zamknięcia tłoczni S. nie zaprzestał działalności; do końca r. 1616 wydrukował jeszcze co najmniej trzy pisma (w tym „O przyjaźni i przyjaciołach” Herburta, pod pseud. Andrzej Maczuski), na których zataił nazwę oficyny. Łącznie wytłoczył w Dobromilu co najmniej dziesięć lub jedenaście druków (273 arkusze); wśród nieznanych obecnie dzieł miało znajdować się również «pisemko» przeciw Zygmuntowi III, za które S. został pozwany przed sąd grodzki. Wykonywał zapewne nielegalne przedruki, co wytknął mu anonimowy autor epigramatu „Do Szeligi”; nazywając go «z Kurwanowa miejskim synkiem», radził: «Uczyń sobie albo kupuj,/a tak świebodnie wydrukuj./Uczyć się było skandować,/nie ludzką pracę machłować» („Prażonka albo Nawara dla zabawy uczciwej drużynie”, [b.m.w.] 1615). S. używał sygnetu, przedstawiającego trzy kolumny oplecione wstęgą z dewizą Herburta «Prawdą a pracą».

Po śmierci Herburta przeniósł S. tłocznię w r. 1617 do Lwowa. W r. 1618 wydrukował tam trzy dzieła dominikanina Gabriela Zawieszko Leopolity („Historyja o Jonaszu...”, „Wąż miedziany...”, „Źwierciadło pokutujących...”) o łącznej objętości 104 arkuszy. Wraz z Leopolitą wyjechał pod koniec t.r. do Jaworowa. Założył tam na przedmieściu, przy kościele Dominikanów p. wezw. św. Mikołaja drukarnię, w której wydał w l. 1618–19 dziewięć pism (253 arkusze); pięć z tych pism było autorstwa Leopolity, a jedyny druk świecki stanowił łaciński panegiryk Jakuba Gawatowica. Prawdopodobnie jeszcze w r. 1619 lub na początku r. 1620 wrócił S. do Lwowa, jednak po wydrukowaniu t.r. panegiryku Sebastiana Cerasinusa

„Ad primum Joannis Wężyk [...] ingressum charitopeaen”, zapewne uchodząc przed zarazą, przeniósł się w r. 1621 do Jarosławia, gdzie w «Mamczyńskiej chałupie» założył kolejną drukarnię. Do r. 1626 wytłoczył w niej 25 druków o objętości 370 arkuszy. W dorobku tym w dalszym ciągu przeważały pisma religijne, m.in. „Rozmyślania o tajemnicach wiary naszej” Ludovica Pontana w tłumaczeniu Jana Węgrzynkowica (1621) oraz tegoż Węgrzynkowica „Posag, to jest zbiór rzeczy kosztowniejszych...” (trzy części, 1623–4) i „Summarius przykładnych dziejów i osób świątobliwych...” (1624). Charakter świecki miały zaledwie trzy druki: poemat „Naumachia chocimska [...] Mikołaja Sieniawskiego...” Jana Bojanowskiego (1622), „Discurs marnotractwa i zbytku Korony Polskiej...” Krzysztofa Falibogowskiego (1626) oraz „Przedmowy aktom weselnym i pogrzebowym służące...” w opracowaniu Kasjana Sakowicza (1626). Ponadto w r. 1621 wytłoczył S. ekslibris pisarza i grawera Marcina Barańskiego (Baroniusa), pierwszy znany ekslibris typograficzny drukowany na ziemiach Rzpltej. Z drukarni S-i korzystało również jarosławskie kolegium jezuickie.

Prawdopodobnie ze względu na brak zamówień i pogorszenie sytuacji materialnej wrócił S. pod koniec r. 1626 do Lwowa. Uzyskał patronat arcybp. lwowskiego Stanisława Grochowskiego, który jeszcze t.r. nadał mu tytuł «archiepiscopalis typographus». Zapewne w tym czasie kupił S. zestaw czcionek do druku tekstów polskich, tzw. polszczyznę Januszowskiego. Dzięki opiece Grochowskiego głównym źródłem zamówień dla tłoczni stały się instytucje kościelne, a książki religijne (m.in. najokazalsze „Vitae Archiepiscoporum Haliciensium et Leopoliensium” Jakuba Skrobiszewskiego <1628>, zawierające 21 ozdobnych drzeworytów herbowych) stanowiły ok. 70% jej produkcji; łącznie w czasie trzeciego pobytu we Lwowie S. wydał 64 pozycje (ok. 317 arkuszy). Tłoczył druki dotyczące sporów z Kościołem prawosławnym, m.in. „Protestatię przeciwko soborowi...”, „Apologię peregrynatiej do Krajów Wschodnich...” (obie 1628) i „Exethesis abo expostulatię...” (1629) Melecjusza Smotryckiego, „Wzywanie do jedności katolickiej narodu ruskiego...” Mateusza Bembusa (1630) i „Niewiarę schizmatyków polskich” Tomasza Elżanowskiego (1631). W drukarni S-i ukazały się również liczne panegiryki oraz pisma polityczne i historyczne, m.in. „Relacyja prawdziwa pogromu pogaństwa pod Białą Cerkwią...” Jana Dobrocieskiego (pierwsza znana gazeta ulotna wydana we Lwowie <1626>), wierszowana „Rewolucyja wojen pruskich...” (1626) i „Inwentarz konstytucyj koronnych” Wojciecha Madalińskiego (1630), „Apocalypsis” Jana Dymitra Solikowskiego (pod nazwiskiem Orzechowskiego, zawierająca łacińską dedykację dla wojewodzica poznańskiego Mikołaja Ostroroga, podpisaną przez S-ę <1630>) oraz „Fidelis subditus sive de institutia regia” Orzechowskiego (1632). Wydrukował S. kilka utworów poetyckich Kaspra Twardowskiego, m.in. panegiryki pogrzebowe ku czci Aleksandra Zasławskiego (1630) i królowej Konstancji (1631), wiersz polityczny „Bij Gustawa kto dobry” (1629), poemat „Bylica świętojańska” (1630) oraz kolędy „Kolebka Jezusowa...” (ok. 1630) i „Gęś świętego Marcina albo pierwsza kolenda” (1630), a także panegiryk Józefa Bartłomieja Zimorowica „Vox Leonis [...] Vladislao IV...” (1634). Wydawał kalendarze astrologiczne Wawrzyńca Świczkowicza-Śmiałeckiego i sporadycznie prace o charakterze naukowym, m.in. „Commentarius medicus in L. Annaei Senecae opera” Erazma Syksta (1627) oraz „Maniplus aristaram logicalium” Józefa Mogilnickiego (1629). Z tłoczni S-i wychodziły też miejskie druki urzędowe, m.in. odezwa lekarzy do mieszczan w sprawie zwalczania epidemii (1629). Zapewne wkrótce po przybyciu do Lwowa planował S. wydanie pism Bartosza Paprockiego, «w których herby polskie opisał», jednak w r. 1628 Zygmunt III nakazał bp. płockiemu Stanisławowi Łubieńskiemu odebrać mu rękopisy i przesłać je do oceny kanclerzowi kor. Jakubowi Zadzikowi, «aby ladajako obrócone i drukowane nie były». S. posługiwał się w tym czasie nowym sygnetem drukarskim, przedstawiającym rękę trzymającą pochodnię.

S. zajmował się również handlem książkami; dzięki poparciu Grochowskiego otrzymał od władz miejskich «miejsce budne» na «łokci półtrzecia» przy kaplicy Boimów, na którym w l. 1630–1 prowadził kram księgarski za opłatą 2 złp. kwartalnego czynszu i z obowiązkiem dostarczania do urzędu lonerskiego (zawiadującego gospodarką miejską) jednego egzemplarza każdego wydanego druku. W r. 1630 procesował się z wójtem lwowskim Janem Alembekiem (Alnpekiem) z powodu 5 tys. złp., skradzionych S-dze przez Mikołaja Słonkowicza. Uczestnicząc w przygotowaniach do powitania we Lwowie we wrześniu 1634 króla Władysława IV, drukował na zlecenie Rady Miejskiej «emblematy» za 4 złp. na jedwabiu, tafcie, kitajce i papierze, przeznaczone do przystrojenia bramy triumfalnej; ponieważ jednak rajcy zaniedbali korekty, a S. «się był pomyleł», musiał powtórnie wydrukować cały nakład kosztem 3 złp. Pod koniec życia utrzymywał S. kontakty z inżynierem Andrzejem dell’Aqua, któremu «zjednał» bliżej nieznaną «robotę» wartą 300 złp., a sam za wykonanie części tego zlecenia otrzymał 100 złp. W czasie pobytu we Lwowie S. wynajmował mieszkanie u Jana Prusowicza. Po r. 1631 drukarnia S-i zaczęła podupadać; ostatnim znanym drukiem był wydany po 29 IX 1636 panegiryk „Amarant albo wieniec małżeński ku ozdobie [...] Kaspra Scholza...” Stanisława Kuczkowskiego. Dn. 9 II 1637 spisał S. testament, przekazując tłocznię (wycenioną na 1 tys. złp.) i znajdujące się w niej księgi szpitalowi św. Łazarza we Lwowie, któremu ofiarował również 400 złp. w gotówce i 40 złp. w wierzytelnościach; kilkaset złotych polskich zapisał lwowskim klasztorom i kościołom, 100 złp. przeznaczył na swój pogrzeb, a 25 złp. na wymurowanie grobu «brackiego» w kościele Dominikanów p. wezw. Bożego Ciała, w którym chciał być pochowany. Na egzekutorów testamentu wyznaczył introligatora Pawła Chrzęstowicza, ks. Tomasza Badurowicza i wikarego katedry łacińskiej Jana Pokorowicza; swego ucznia, «chłopca Tomasza», o ile chciałby nadal zajmować się drukarstwem, polecał w testamencie prowizorom szpitala św. Łazarza. S. zmarł w r. 1637 we Lwowie, wkrótce po spisaniu testamentu; został pochowany w kościele Dominikanów. Szpital św. Łazarza nie zdołał uruchomić typografii; sprzedano ją niebawem drukarzowi lwowskiego Bractwa Stauropigialnego Michałowi Ślosce, który od r. 1638 używał również tytułu «drukarza arcybiskupiego».

Z małżeństwa z Elżbietą (żyła jeszcze w r. 1623), córką krakowskiego cukiernika Krzysztofa Proroka i Katarzyny z Balcerów, S. nie pozostawił potomstwa.

Bibliografia polskich druków lwowskich XVII– XVIII wieku. Lw. 1928 s. 66–71; Encyklopedija L’vova, L’viv 2008 II 174–6; Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, W. 1974 II 40–1; Hist. Nauki Pol., VI; – Bandtkie J. S., Historia drukarń krakowskich od zaprowadzenia druków do tego miasta aż do czasów naszych, Kr. 1815 I 72–7, 118–20, 397–400; Buchwald-Pelcowa J., Cenzura w dawnej Polsce, W. 1997; taż, Dawne wydania dzieł Jana Kochanowskiego, W. 1993; taż, Historia literatury i historia książki, Kr. 2005; Cynarski S., Uwagi do problemu recepcji ,,Historii” Jana Długosza w Polsce w XVI i XVII wieku, w: Dlugossiana, W. 1980 s. 286–8; Czarnik O. S., Gazety ulotne związane ze Lwowem w XVII i na początku XVIII wieku, „Roczniki Bibliot.” R. 46: 2002 s. 108–9; Drukarze dawnej Pol., I, VI; Grabowski A., Nazwiska księgarzy krakowskich..., „Bibl. Warsz.” 1849 t. 3 s. 393; Harlender J., Jarosław i jego ludzie, Jarosław 1937 s. 49–61; Heck K. J., Pobyt Władysława IV we Lwowie w roku 1634 i Józefa Bartłomieja Zimorowicza Vox Leonis, Lw. 1887 s. 8; Isaevyč J., Ukraїns’ke knygovydannja: vytoky, rozvytok, problemy, L’viv 2002 s. 222–6; Lewicka-Kamińska A., Inwentarz księgarni Andrzeja Cichończyka w Jarosławiu z r. 1621, „Roczniki Bibliot.” R. 5: 1961 s. 255; Łoziński W., Spór drukarza z księgarzem w roku 1616, „Kwart. Hist.” R. 3: 1889 s. 703–8; Różycki E., Książka polska i księgozbiory we Lwowie w epoce renesansu i baroku, Wr. 1994 s. 45–50; tenże, Księgozbiory i ich użytkownicy we Lwowie w epoce renesansu, w: Lwów, miasto, społeczeństwo, kultura, Kr. 1996 I 13; tenże, Z dziejów książki we Lwowie w XVII wieku, Kat. 1991; Stawarz M., Spór o książkę, „Przegl. Księgar.” R. 29: 1949 nr 10 s. 107–8; Szczerbicka L., Jan Szczęsny Herburt – zarys monografii, w: Ze studiów nad literaturą staropolską, Wr. 1957; Wisner H., Najjaśniejsza Rzeczpospolita. Szkice z dziejów Polski szlacheckiej XVI–XVII wieku, W. 1978; Wydra W., „Historia Polonica” Jana Długosza z roku 1614 odnaleziona, „Biblioteka” R. 4: 2000 s. 107–12; Zubrzycki D., Historyczne badania o drukarniach rusko-słowiańskich w Galicji, Lw. 1836 s. 13; Żurkowa R., Działalność księgarska Marcina Horteryna (1615–1630), „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 33: 1988; – Akta grodz. i ziem., XX 166; Jędrzejowska A., Testament drukarza Jana Szeligi, Lw. 1932; Mon. Pol. Hist., II s. XII–XIV; – Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraїny we Lw.: Magistrat m. Lw., F. 52 op. 2 spr. 33 s. 80–4, spr. 45 s. 481–2, 515–16, spr. 340 s. 663.

Agnieszka Biedrzycka i Bohdana Petryshak