Moskorzowski (Moskorzewski) Jan Teofil z Moskorzowa h. Pilawa (zm. po 1662), pamiętnikarz, oficer i sekretarz przyboczny hetmana lit. Krzysztofa Radziwiłła. Był synem Hieronima (zob.) i jego drugiej żony Reginy Dudyczówny, bratem Andrzeja (zob.). Daty życia M-ego nie są znane. Był arianinem i przypuszczalnie ukończył szkołę w Rakowie, gdzie jego ojciec był scholarchą. M. utrzymywał przyjacielskie stosunki z rektorem tej szkoły Marcinem Ruarem. Choć synody arian odbywały się w rodzinnych Czarkowach nad Nidą w woj. sandomierskim, nie udało się znaleźć dowodów jego na nich obecności, jakkolwiek bywali na nich ojciec M-ego i brat Andrzej. M. wziął udział w wojnie smoleńskiej w l. 1633–4 jako oficer i przyboczny sekretarz hetmana polnego lit. Krzysztofa Radziwiłła. Cieszył się szczególnym zaufaniem swego wodza, który niejednokrotnie powierzał mu samodzielne działania wojskowe. I tak np. gdy 24 V 1633 Radziwiłł z powodu choroby musiał na kilka miesięcy opuścić obóz pod Smoleńskiem, powierzył dowództwo jako regimentarzowi Jakubowi Madalińskiemu, wojskiemu mścisławskiemu, aż do sierpnia t. r. dodając mu do pomocy porucznika M-ego. Przez ręce M-ego «szły wszystkie instrukcje wojskowe, consilia hetmańskie; ten sejmom wszytkim i rebus gerendis intererat». Od 1 I 1633 do 14 VI 1634 (tj. od wyruszenia z Orszy na Litwie z hetmanem Radziwiłłem na wojnę aż do zawarcia traktatu pokojowego z Rosją w Polanowie) M. prowadził na bieżąco dziennik działań wojennych w formie listów do brata Andrzeja, ten zaś z poszczególnych informacji, w tych listach zawartych, stworzył diariusz pt. „Sumaryjusz krótki gestorum w ekspedycyjej moskiewskiej w r. 1633 a die 1 ianuarii zaczętej…”. Całość aprobował ex post M. Wydał go w r. 1895 Aleksander Rembowski w XIII tomie Biblioteki Ordynacji Krasińskich. Do diariusza dołączono kilka listów innych osób (np. Samuela Przypkowskiego, księdza Kołudzkiego i in.) oraz szereg akt (np. uniwersał Władysława IV, list senatorów polskich do bojarów, kondycje pokojowe, list K. Radziwiłła do M. Szeina); w sumie materiały te tworzą ściśle zamkniętą całość. Nie wiadomo, czy relacje M-ego nie powstały z inicjatywy samego króla lub hetmana lit. Wartość diariusza jest bardzo duża, gdyż M. notował to, co widział; a że był w centrum walk i przy boku hetmana, mógł więc obserwować wiele, lub też zasięgnąć informacji z pierwszej ręki. Wiadomości podawane przez M-ego są ścisłe, szczegółowe, na ogół obiektywne, fachowe, główny nacisk opisów położono na najważniejszy okres zmagań od września 1633 r., tzn. od przybycia króla pod Smoleńsk. O sobie pisze jak najmniej. Oto wiemy, że 26 II 1634 był komisarzem «do spisowania armaty», przejmowanej z rąk Rosjan. Nie ulega wątpliwości, że diariusz M-ego jest najobszerniejszy i najbogatszy spośród relacji o tej wojnie. Musiał się na niej w jakiś sposób odznaczyć, skoro Andrzej Moskorzowski w mowie weselnej na jego cześć podkreślał, iż M. «na tamtych placach stawał, gdzie zacna młodzież szlachecka w oczach króla Pana swego i dzielnych hetmanów, w obłow dobrej sławy i postępków odważnych zaprawiać się zwykła» (rkp. BOZ 823 fol. 78v.).
Bezpośrednio po kampanii smoleńskiej widzimy M-ego, wraz z bratem Andrzejem, na sejmiku deputackim woj. sandomierskiego w Opatowie. Brał on żywy udział w życiu towarzyskim szlachty ariańskiej; tak więc wygłaszał mowy weselne podczas zaślubin Krystyny Chyckiej z Wiszowatym (1627), Zofii Moskorzowskiej z Maksymilianem Morsztynem (25 VII 1638) i Anny Morsztynówny ze Stanisławem Lubienieckim starszym (1639). W końcu maja 1645 M. spotkał się w Lublinie ze swoim bratankiem Hieronimem Gratusem i 31 t. m. wyruszył z nim (oraz innymi arianami) do Torunia na mające tam odbyć się w sierpniu colloquium charitativum, na które braci polskich – jak wiadomo – nie dopuszczono. Przed wojną szwedzko-polską należał M. do ich zboru w rodzinnych Czarkowach, pozostającego pod opieką Stanisława Lubienieckiego młodszego. Jesienią 1655 zjawił się w okupowanym przez Szwedów Krakowie, gdzie 22 X ułożył, wspólnie z Jerzym Niemiryczem, podkomorzym kijowskim, projekt dekretu dla innowierców; mieli go razem przedłożyć Karolowi X Gustawowi. Projekt gwarantował polskim dysydentom wolność sumienia, możność budowania szkół, zborów i szpitali oraz piastowania urzędów. Ale król szwedzki, nie chcąc zrażać katolickiej szlachty, nie podpisał tego edyktu. M. przebywał w szwedzkim Krakowie chyba do końca okupacji, bo 8 II 1656 żyrował rewers dłużny Halszki Błońskiej z Bibersztyna, a jeszcze 4 III 1657 podpisał się pod instrukcją dla ariańskich delegatów udających się do Karola Gustawa jako «Johannes a Moskorow Moskorowski».
M. mieszkał w Krakowie w kamienicy Koniecpolskich przy ul. Brackiej, jak świadczy o tym pozew administratora tego domu Krzysztofa Gosławskiego przeciw M-emu i Aleksandrowi Lubienieckiemu z 11 V 1658 za bezprawne zajęcie tej kamienicy i urządzenie w niej zboru arian w czasie szwedzkiej okupacji. W Krakowie M. przyjaźnił się ze Stanisławem Lubienieckim; w testamencie z 27 VIII 1657, a więc już po odzyskaniu przez wojska polskie Krakowa, Lubieniecki naznaczył M-ego na jednego z opiekunów swej żony i dzieci oraz wymienił go wśród swoich wierzycieli z sumą 60 zł. Jeszcze w r. 1660 pozostawał M. w kraju i wierny swej wierze w dn. 10–16 III wziął udział za zezwoleniem bpa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego, a na zaproszenie kasztelana wojnickiego Jana Wielopolskiego, w dyspucie religijnej katolików z socynianami na zamku w Rożnowie; uczestniczyli w niej spośród arian m. in. Andrzej Wiszowaty, Władysław i Zbigniew Morsztynowie, Maciej i Jan Przypkowscy i inni; katolików reprezentowali m. in. jezuita Mikołaj Cichowski i prowincjał reformatów Franciszek Rychłowski. Zawzięta dysputa, w której M. nieraz zabierał głos, nie doprowadziła do porozumienia.
W r. 1661 znalazł się M. na synodzie arian na Śląsku w księstwie brzeskim, w Kluczborku, gdzie podpisał się pod odezwą stosowaną 17 VI t. r. do wszystkich chrześcijan z prośbą o pomoc i ratunek dla ariańskich wygnańców. Dn. 9 IX 1661 król Jan Kazimierz przekazał jego dobra prawem poariańskiego kaduka Władysławowi Morsztynowi, bachmistrzowi wielickiemu. W n. r. (1662) wziął jeszcze M. udział w ostatnim na polskiej ziemi synodzie arian w nie znanej bliżej miejscowości, na którym proszono go, aby zwrócił się do Przypkowskiego, nieobecnego na synodzie, o napisanie „Obrony wolności religijnej”. Po 10 VII 1660 znajdujemy go wśród tej grupy arian, która znalazła chwilowe schronienie na Śląsku (w Kluczborku lub jego okolicach). Podpis M-ego figuruje bowiem na wystosowanej stąd 6 III 1663 do księcia siedmiogrodzkiego Apafiego petycji zawierającej prośbę o zezwolenie arianom na osiedlenie się w Siedmiogrodzie. Jest to ostatni, znany nam ślad M-ego. M. był w r. 1654 posesorem wsi Biechowa w woj. sandomierskim. Data i miejsce śmierci M-ego nie są znane.
W r. 1638 M. ożenił się z Jadwigą Sienieńską, córką Jakuba, pana Rakowa.
Nowy Korbut, II 544; Enc. Wojsk., V 577; Uruski; – Biegeleisen H., Ilustrowane dzieje literatury polskiej, Wiedeń [b. r.] IV 216; Chmaj L., Bracia polscy. Ludzie, idee, wpływy, W. 1957 s. 365– 6; Czermak W., Studia historyczne, Kr. 1901 s. 199–232; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Lw.-W.-Kr. 1923 II; Kot S., Ideologia polityczna i społeczna braci polskich, zwanych arianami, W. 1932; Kubala L., Jerzy Ossoliński, W. 1924; Lipiński W., Autorstwo diariusza wojny moskiewskiej 1632–34, zwanego „diariuszem Krzysztofa Radziwiłła”, „Kwart. Hist.” R. 48: 1934 z. 3 s. 578–87; Raków ognisko arianizmu, Kr. 1968; Studia nad arianizmem, W. 1959; Szczotka S., Synody arian polskich od założenia Rakowa do wygnania z kraju (1569–1662), „Reform. w Pol.” T. 7–8: 1935–6; Tazbir J., Hieronim Gratus Moskorzowski. Diariusz (1645–1650), „Przegl. Hist.” T. 54: 1963 z. 4 s. 613; tenże, Stanisław Lubieniecki przywódca ariańskiej emigracji, W. 1961; Wotschke T., Die polnischen Unitarier in Kreuzburg, „Correspondenzblatt d. Vereins f. Geschichte d. evangelischen Kirche Schlesiens” T. 12: 1910 z. 1 s. 11; – Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971 s. 303; Materiały i źródła do wojny smoleńskiej 1632–1634, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 2: 1930 z. 1 s. 125–8; Miscellanea Arianica. Studia z dziejów ideologii religijnej XVI i XVII w., W. 1960 s. 251, 281, Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ., VI; Węgierski A., Libri quatuor Slavoniae Reformatae, W. 1973; – B. Narod.: rkp. BOZ 823 f. 78, 95, 134–135; B. PAN w Kr.: Teka Pawińskiego nr 26 s. 106.
Adam Przyboś