Star Janusz (pierwotnie: Strahler Jan) (1896–1973), reżyser filmowy, scenarzysta, operator.
Ur. 12 XII w Klonowej pod Kaliszem, w rodzinie o korzeniach polsko-austriackich, był najstarszym z trojga dzieci Jana Strahlera, inżyniera chemika, i Marii z Jagodzińskich, m.in. urzędniczki Zarządu Zakładów Gazowych w Warszawie oraz kierowniczki magazynu «Stroje Damskie» Acker i Blank we Lwowie. Braćmi S-a byli: Marian (1903–1923), mat polskiej marynarki wojennej, i Jerzy (1906–1981), aktor (w polskich filmach jako George Strahler), od r. 1930 zamieszkały w Niemczech, gdzie pod pseud. Jur Arten pełnił w czołowych wytwórniach funkcje asystenta reżysera, asystenta kierownika produkcji, reżysera dubbingu, a także występował w rolach drugoplanowych bądź epizodycznych.
Po ukończeniu gimnazjum w Piotrkowie w r. 1914 studiował S. w Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie. W r. 1916, w trakcie studiów, odbył praktykę w firmie handlowej «Bracia Jabłkowscy». W r.n. uzyskał dyplom i wyjechał do Lwowa, gdzie podjął pracę w Banku dla Handlu i Przemysłu. W r. 1918 został powołany do 1. Pułku Lotniczego WP, szkoląc się najpierw jako mechanik, a następnie jako pilot. S. przyszłość wiązał z lotnictwem, jednak poważny wypadek odniesiony podczas ćwiczeń przekreślił te plany. Z wojska wyszedł w r. 1921 w stopniu plutonowego. Pracował w Bydgoszczy jako kierownik kawiarni «Wielkopolanka», następnie od marca do października 1922 był księgowym w Instytucji Centralnej Banku Handlowego w Warszawie. W tym czasie zaczął używać nazwiska Star, co usankcjonował zaraz po drugiej wojnie światowej.
Interesując się filmem, zapisał się S. w r. 1921 na kilkumiesięczny kurs sztuki kinematograficznej prowadzony w Warszawie przez włoskiego reżysera, pracującego wcześniej w Rosji, C. Rino-Lupo. Następnie udzielał przez pewien czas lekcji aktorstwa w Bydgoszczy. W r. 1923 Tadeusz Chrzanowski zaangażował go w Warszawie do roli amanta w „Awanturach miłosnych panny D.” oraz powierzył mu kierownictwo techniczne tego filmu. S. wystąpił również w kolejnym filmie Chrzanowskiego „Kule, które nie trafiają” (1923), ponadto w rolach epizodycznych pojawił się w obrazie „Atakualpa” w reżyserii Henryka Bigoszta (1924, film nierozpowszechniany), dramacie „O czym się nie myśli” (reż. Edward Puchalski, 1926) oraz głośnym debiucie Józefa Lejtesa „Huragan” (1928). Nie wiązał jednak swej przyszłości z aktorstwem. W r. 1923 na Walnym Zgromadzeniu członków Związku Artystów Sztuki Kinematograficznej (ZASK) w Warszawie został wybrany na dyrektora zorganizowanego przy Związku Tow. Filmowego «Wytwórnia Doświadczalna», które wyspecjalizowało się w realizacji filmowej „Kroniki Aktualności”. Pracował tu, również jako operator, do r. 1928, przysposabiając się stopniowo do zawodu reżysera. Jako samodzielny realizator zadebiutował w r. 1927 jedynym w swym dorobku pełnometrażowym obrazem fabularnym pt. Przeznaczenie, wg własnego scenariusza (ze względów promocyjnych jako scenarzysta figurował w czołówce Leo Belmont, autor napisanej wkrótce potem na tej kanwie powieści pod tym tytułem). Film, wyprodukowany przez ośrodek «Labor-film» (premiera w styczniu r.n.) wyróżniał się walorami poetyckimi, jednak zebrał dość chłodne recenzje. W l. 1929–34 był S. zatrudniony jako reżyser i operator w wytwórni filmów krótkometrażowych «Film-Studio» w Warszawie, a następnie do r. 1937 pracował dorywczo w różnych wytwórniach przy realizacji filmów dokumentalnych i fabularnych. T.r. przeszedł do pracy w Inst. Filmowym przy Polskiej Agencji Telegraficznej (PAT) w Warszawie, gdzie objął stanowisko kierownika produkcji i reżysera, a także zorganizował dział filmów szkolnych i oświatowych. W r. 1939 został ostatnim przed wybuchem wojny kierownikiem „Kroniki Filmowej” PAT.
Dorobek S-a w okresie międzywojennym obejmował ok. 100 pozycji, stworzonych samodzielnie lub we współpracy, m.in. dla „Kroniki Aktualności”. Realizował również krótkie fabuły (np. komedie: Tajemniczy gentleman, 1930, Anetka i awionetka, 1931), oraz filmy oświatowe, informacyjne i propagandowe (np. Budownictwo żelbetonowe, 1929, Słowa i czyny, 1938). W r. 1931 był autorem zdjęć i współscenarzystą filmu przygodowego Ostatnia eskapada (reż. Wacław Serafinowicz), kręconego w Afryce Północnej i Jugosławii (S. zrealizował wtedy reportaż Polacy w Jugosławii); premiera filmu odbyła się po jego udźwiękowieniu, z początkiem r. 1933. W r. 1935 był S. współpracownikiem technicznym dokumentalnego filmu montażowego „Sztandar wolności” (reż. Ryszard Ordyński) o Józefie Piłsudskim. Ciesząc się uznaniem środowiska, otrzymał członkostwo honorowe i dyplom ZASK w Wilnie «za zasługi położone na polu sztuki kinematograficznej w Polsce».
W czasie drugiej wojny światowej podjął S. pracę operatora w „Wiadomościach Filmowych Generalnej Guberni” („Tygodnik Dźwiękowy Generalnej Guberni”). Po upadku powstania warszawskiego 1944 r. został wywieziony do obozu pracy na terenie Rzeszy. Po oswobodzeniu przybył do Krakowa, gdzie związał się jako reżyser z Wytwórnią Filmową WP «Czołówka». Pod koniec 1945 został, na własną prośbę, przeniesiony do Inst. Filmowego w Łodzi, będącego częścią Państw. Przedsiębiorstwa «Film Polski»; objął tu stanowisko kierownika działu produkcji w Wydz. Filmów Oświatowych. Zwolniony w r. 1947 na skutek decyzji Komisji Weryfikacyjnej (za działalność w czasie wojny), został zatrudniony jako reżyser na umowę o dzieło, jednak zweryfikowany pozytywnie przez Sąd Okręgowy w Warszawie, powrócił na pełny etat w r. 1949. Decyzją Związku Realizatorów Filmowych z 10 I t.r. otrzymał kwalifikacje reżysera filmu oświatowego. Do przejścia na emeryturę 1 III 1970 pracował jako reżyser w Wytwórni Filmów Oświatowych w Łodzi.
Po wojnie zrealizował S. ok. 60 filmów, do wielu z nich napisał także scenariusz oraz wykonał zdjęcia. Był m.in. reżyserem pierwszego po wojnie polskiego filmu fabularnego Orły i sokoły (1945) o przyjaźni polskich i radzieckich lotników, ostatecznie nieukończonego. Zajmował się głównie popularyzacją nauki (fizyka, nowoczesna technika, astronomia, astronautyka), będąc jednym z pionierów filmu popularnonaukowego w Polsce. W poszukiwaniu sposobów dostosowania formy filmowej do możliwości przeciętnego widza, sięgał po elementy konstrukcji fabularnej, inscenizację oraz specjalne triki. Zrealizował również kilka filmów o tematyce dydaktycznej (Skarby Franusia, 1948), instruktażowych z zakresu budownictwa (Murowanie systemem zespołowym, 1950, Tynkowanie zespołowe, 1951) oraz krajoznawczych (Od źródeł Wisły do Krakowa, Wisłą od Warszawy do Gdańska, oba 1955). Zakres swych właściwych zainteresowań twórczych określił takimi tytułami jak: Przemiany energii (1950), Ruch wirowy (1950), W pracowniach polskich astronomów (1952, zastosował tu formę reportażu z pracowni uczonych jako sposób prezentacji dokonań współczesnej nauki). Jako pierwszy spośród filmowców zrealizował film o początkach polskiej telewizji (Telewizja, 1953), był również autorem pierwszego polskiego filmu ze zdjęciami podwodnymi (Podwodny reportaż, 1958). Możliwości filmu popularnonaukowego zaprezentował w pierwszym polskim tego typu utworze pełnometrażowym pt. Taki jest świat, Gabrielo (1962, współreż. M. Gussman, koprodukcja z NRD), wyjaśniającym podstawowe zjawiska mikro- i makroświata. Zajmował się również prezentacją dokonań automatyki (Automaty wokół nas, Automaty w przemyśle, oba 1965), promieniotwórczości (Krzyżówka z kociakiem, 1963, Niewidzialne pierścienie, 1967) i holografii (Holografia – fotografia, 1969). Cebertyzacja (1957, metoda elektropetryfikacji) otrzymała wyróżnienie na Międzynarodowych Dniach Filmu Rolniczego, Technicznego i Przemysłowego w Rouen w r. 1959 oraz na Międzynarodowym Spotkaniu w Sprawie Filmu Oświatowego i Rozrywkowego dla Dzieci w Cannes w r. 1960, natomiast Kolorowe sny (1964), o roli i znaczeniu kolorystyki i barwy w codziennym życiu człowieka, zostały uhonorowane III nagrodą na I Przeglądzie Filmów Naukowo-Technicznych w Katowicach w r. 1965. Kilka filmów poświęcił S. sprawom astronomii i astronautyki, m.in.: W drodze na Księżyc (1962), Jedną nogą na Księżycu (1963), ABC kosmonautyki (1966), Sport na Księżycu (1968) oraz Ruch w polu grawitacyjnym (1971). Korzystając z pomysłowych trików, próbował wyjaśniać podstawowe zjawiska związane z podróżami kosmicznymi i ruchem ciał niebieskich, inscenizował stan nieważkości, przewidywał kolejne etapy podboju kosmosu. Mawiano o nim, że był najstarszym w Polsce reżyserem zajmującym się najmłodszymi gałęziami wiedzy. S. był członkiem m.in. Stow. Polskich Artystów Teatru i Filmu, Stow. Filmowców Polskich oraz Ligi Przyjaciół Żołnierza. Zmarł w Łodzi 2 V 1973; pochowany został na cmentarzu św. Wincentego na Dołach. Był odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1959).
S. był dwukrotnie żonaty. Z zawartego przed wojną małżeństwa z Eugenią z Burbów (1903–1980), aktorką, używającą też nazwiska Horodyska (2.v. Wasilewska), miał syna Janusza Strahlera, zamieszkałego później w Australii. Powtórnie ożenił się w r. 1945 z Ireną z Winiarzów (ur. 1921), kierownikiem działu technicznego Łódzkich Zakładów Wytwórczych Kopii Filmowych; miał z nią córkę Gabrielę (ur. 1947), filmowca kostiumologa, zamieszkałą w Kanadzie, oraz syna Jerzego (ur. 1953), prywatnego przedsiębiorcę.
Encyklopedia kina, Red. T. Lubelski, Kr. 2003 (R. Włodek); Encyklopedia kultury polskiej. Film. Kinematografia, Red. E. Zajiček, W. 1994; Glenzdorfs Internationales Film-Lexikon, Bad Münder 1960 I; Słown. Teatru Pol., II (dot. żony, Eugenii); – Informator filmograficzny, W. 1969 s. 113; Jewsiewicki W., Materiały do dziejów filmu w Polsce, W. 1952 z. 1 s. 177, 187, 193, 262; Katalog filmów oświatowych, W. 1962 I 148, II 105, 117, 120, 122, 124, 135, 141, III 138, 185; Realizatorzy polskich filmów oświatowych i animowanych 1945–1966, „Mały Roczn. Filmowy” 1966, 1967 s. 147; – Internet: www.filmpolski.pl (bazy danych Państw. Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatr. im. Leona Schillera w Ł.); – Gierszewska B., Czasopiśmiennictwo filmowe w Polsce do 1939 roku, Kielce 1995; Historia filmu polskiego, W. 1966–81 I–III; Janicki S., Film polski od A do Z, W. 1977 s. 249; Jewsiewicki W., Polska kinematografia w okresie filmu dźwiękowego (1930–1939), Ł. 1967; tenże, Polska kinematografia w okresie filmu niemego (1895–1929/1930), Ł. 1966; Karbowiak M., Mecz bokserski […] na Księżycu, „Głos Robotn.” 1968 nr z 24–25 VIII; Łukowski M., Polski film popularnonaukowy 1945–1980, W. 1986; Oświatówka. 55 lat przygód z filmem krótkim, Red. T. Oziemska, E. Drecka-Wojtyczka, Ł. 2000 s. 68–9 (fot.); Piątkowski B., Jarmark X muzy. Film polski w latach 1900–1945, Ł. 1975 s. 51–60; 50 lat pracy w kinematografii. Jubileusz reżysera Janusza Stara, „Film” 1967 nr 47 (fot.); 50 lat w służbie filmu, „Ekran” 1967 nr 48 (fot.); Przeznaczenie. Dramat życiowy w 12 aktach, krajowej produkcji według powieści Leo Belmonta, „Kino dla Wszystkich” 1928 nr 58, 59; Zajiček E., Poza ekranem. Kinematografia polska 1918–1991, W. 1992; – Wywiady ze S-em: „Dzien. Łódz.” 1967 nr 260 (J. Katarasiński, fot.), „Kamera” 1966 nr 5 (red. fot.), 1968 nr 2 (E. Smoleń-Wasilewska, fot.), „Nowy Film Oświat.” 1960 nr 10 (K. Lebiedź); – „Biul. Inform. Wydz. Filmów Oświat. Inst. Filmowego” 1948 nr 2; „Dzien. Łódz.” 1973 nr 104 (nekrolog); „Film” 1969 nr 33 (E. Zajiček); „Kinema” 1921 nr 4 (fot.); „Kur. Popularny” 1948 nr 344; – Informacje żony Ireny i syna Jerzego z Ł. oraz dokumenty udostępnione przez rodzinę S-a (m.in. Mój życiorys S-a z l. 1952 i 1970).
Artur Patek