INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Jerzy Józef Smoleński     

Jerzy Józef Smoleński  

 
 
1881-09-06 - 1940-01-05
Biogram został opublikowany w latach 1999-2000 w XXXIX tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Smoleński Jerzy Józef Gedeon (1881–1940), geolog, geograf, profesor UJ. Ur. 6 IX w Krakowie, był synem Stanisława, lekarza (zob.), i Heleny z Babireckich, bratankiem Macieja (zob.) i Władysława (zob.), starszym bratem Tadeusza (zob.), siostrzeńcem Jana Babireckiego (zob.).

Po śmierci obojga rodziców w r. 1889 S-m i jego bratem zaopiekowali się wujostwo Maria i Jan Babireccy, którzy prowadzili pensjonat dla młodzieży, a po śmierci wuja w r. 1902, stryjowie Maciej i Władysław Smoleńscy. S. uczył się początkowo w Krakowie w Gimnazjum św. Anny (1892–6), następnie w III Gimnazjum im. J. Sobieskiego, gdzie zdał maturę w r. 1899. Od t.r. studiował nauki przyrodnicze na UJ, specjalizując się z geologii u Józefa Grzybowskiego i Władysława Szajnochy. Po studiach w r. 1903 został nauczycielem geografii w II Gimnazjum św. Jacka i IV Gimnazjum w Krakowie (do r. 1904) i równocześnie był demonstratorem w Gabinecie Geologicznym UJ (do r. 1905), gdzie m. in. sporządzał opisy i rysunki kości mamutów. Dn. 30 VI 1906 doktoryzował się z geologii na podstawie rozprawy Dolny senon w Bonarce. I. Głowonogi i inoceramy („Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. AU.”, S. 3, T. 6: 1906, Dział B: Nauki Biologiczne), napisanej pod kierunkiem W. Szajnochy, w której m. in. opisał nowe gatunki fauny kopalnej: «Inoceramus robustus» i «Inoceramus Cracoviensis». Następnie dzięki stypendium fundacji Kazimierza Klimowskiego (dla absolwentów UJ) kontynuował w l. 1906–8 studia geologiczne i geograficzne na uniwersytecie w Berlinie pod kierunkiem: W. von Branci, A. Pencka, O. Schlütera i F. Wahnschaftego.

Po ich zakończeniu w r. 1909 odbył S. podróż po Europie Zachodniej, zwiedzając ośrodki naukowe w Niemczech, Francji i Szwajcarii. Dn. 30 VI 1910 habilitował się na UJ na podstawie pracy O powstaniu północnej krawędzi podolskiej i roli morfologicznej młodszych ruchów Podola (tamże T. 10: 1910, Dział A: Nauki Mat.-Fizyczne) i otrzymał veniam legendi z geografii fizycznej. Ponieważ władze w Wiedniu nie zezwoliły na powołanie katedry z tego zakresu, S. został ponownie demonstratorem w Gabinecie Geologicznym (1910–12), a także wykładał na Wyższych Kursach dla Kobiet im. A. Baranieckiego geologię (1911–14) i krajoznawstwo (1916–17). Ponadto dzięki stypendium naukowemu zwiedził południowe wybrzeża Bałtyku (1912) i odbył podróż do Włoch i południowej Francji (1913), zaznajamiając się przez dwa miesiące z osiągnięciami oceanografii u J. Murraya w Inst. Oceanograficznym w Monaco. T.r. otrzymał subwencję z Komisji Fizjograficznej AU na badania morfologii i utworów dyluwialnych okręgu krakowskiego i niektórych obszarów Karpat. Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. został w styczniu 1915 powołany do wojska austro-węgierskiego i po krótkim przeszkoleniu skierowany na front, ale już w marcu t.r. ciężko zachorował i po zdemobilizowaniu przebywał na rekonwalescencji w Zakopanem. Po powrocie do Krakowa w r. 1916 wykładał na UJ jako docent prywatny geografię fizyczną (do r. 1919), w zastępstwie Ludomira Sawickiego geografię ogólną wraz z ćwiczeniami kartograficznymi (1917–18) i geografię fizyczną Litwy (1918) na zaproszenie Komisji dla Wykładów Litewskich na UJ z fundacji Lubomirskich. W r. 1918 wziął udział w badaniach naukowych węgierskiego geofizyka R. Eőtvősa, prowadzonych w południowych Węgrzech i Słowenii, gdzie poznał nowe metody pomiarów grawitacyjnych.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości S. w l. 1919–21 pracował w Krakowie jako geolog warszawskiego Państwowego Instytutu Geologicznego (PIG) i zainicjował powołanie odrębnej sekcji do badań nad dyluwium i morfologią różnych okolic Polski. Włączył się także w działalność publiczną. W r. 1919 należał do Komitetu Obrony Lwowa i w sekcji opieki nad uchodźcami prowadził schroniska dla uchodźców, działał też w Sekretariacie ds. Wschodniej Galicji i Narodowym Komitecie Obrony Spisza i Orawy. W r. 1920 odrzucił propozycję objęcia katedr geografii na KUL i Uniw. Wil. i w r. n. po utworzeniu katedry geografii fizycznej i kartografii na UJ otrzymał ją z równoczesną nominacją na profesora nadzwycz. W r. 1929 został profesorem zwycz. i objął po śmierci L. Sawickiego kierownictwo Inst. Geograficznego i katedrę geografii ogólnej UJ. W tym okresie prowadził seminarium geografii fizycznej (od r. 1922) oraz wykładał geografię fizyczną, geomorfologię i metodykę geografii na UJ (1921–39), geografię gospodarczą w Wyższym Studium Handlowym i geografię polityczną w Szkole Nauk Politycznych w Krakowie (1928–39), był też dziekanem w r. akad. 1937/8, następnie prodziekanem Wydz. Filozoficznego UJ.

W działalności naukowej S. skupił się przede wszystkim na badaniach geomorfologicznych; m.in. przy zastosowaniu metod fizjograficznej, paleomorfologicznej i geologicznej przedstawił w pracy habilitacyjnej oryginalny pogląd na genezę i wiek form terenowych Podola oraz wpływ na ich rozwój młodych ruchów wypiętrzających. W pracy Z morfogenezy Beskidu Niskiego (w: „Księga pamiątkowa XI Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Krakowie 18–22 lipca 1911”, Kr. 1913) przeciwstawił się poglądom L. Sawickiego co do wieku i genezy fliszowych Karpat Polskich, określając ich wiek na okres potortoński i uzasadniając denudacyjny, a nie abrazyjny charakter poziomu pogórskiego na Podkarpaciu. Przełomową w geomorfologicznych badaniach polskich Karpat była praca O wysokich terasach dyluwialnych na zboczach Kotliny Sądeckiej („Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. AU.”, S. 3, T. 17: 1917, Dział A: Nauki Mat.-Fizyczne), w której obalił panujący dotychczas pogląd, że w ukształtowaniu polskich Karpat fliszowych w epoce plejstoceńskiej brak było ważniejszych zmian. S. interesował się również zagadnieniami hydrograficznymi i oceanografią, w szczególności rzeźbotwórczą rolą wód płynących; wykazał, że dzisiejsza powierzchnia szczytowa Pogórza była niegdyś poziomem dennym dolin rzecznych (O „zubożałych” żwirach tatrzańskich w północnej części karpackiego dorzecza Dunajca, „Spraw. Pol. Inst. Geol.” T. 1: 1920–2 z. 1) oraz zrewidował teorię odmładzania dolin rzecznych (O wpływie zaburzeń dolnego biegu rzeki na działalność erozyjną w biegu wyższym, tamże z. 4–6). Na podstawie analizy materiałów kartograficznych, map głębinowych i batymetrycznych Pacyfiku określił zasięg i trzy główne okresy genezy Rowu Filipińskiego (Über die Entstehung der heutigen Tiefen des Philippinen-Gabens, „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie” Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles, Série A: Sciences Mathématiques 1916 nr 9–10), a także stwierdził, że na temperaturę wód głębinowych decydujący wpływ ma wewnętrzne ciepło Ziemi, a nie adiabatyczne zmiany temperatury (O adiabatycznym wzroście ciepłoty w głębinach mórz, „Przegl. Geogr.” T. 2: 1920–1).

W l. trzydziestych S. zainteresował się antropogeografią, zwłaszcza problematyką demograficzną, i skupił się na zagadnieniach narodowościowych. M. in. wyprowadził wzór na oznaczenie wielkości przewyżki, będący podstawą oceny trwałości przewagi pewnej grupy ludności w danej populacji (Względne przewyżki i niedobory ludności polskiej na obszarze Rzeczypospolitej, „Prace Inst. Geogr. UJ” 1926 z. 6) i pierwszy zastosował obliczenia przyrostu naturalnego w skali 1 km2 (Gęstość przyrostu naturalnego ludności i jej znaczenie międzynarodowe, W. 1939). Jego prace z geografii politycznej, do której wprowadził pojęcie i klasyfikację «bariery politycznej» jako obszaru polityczno-administracyjnego zamykającego dostęp do morza innemu państwu (Geopolityczne bariery nadmorskie, „Przegl. Geogr.” T. 14: 1934 z. 1–2), były naukową odpowiedzią na teorie ówczesnych niemieckich geopolityków o potrzebie przestrzeni życiowej dla Niemców na rzekomo niedoludnionych terenach Polski, m. in. Przyrodzony obszar Polski i jego granice w świetle nowoczesnych poglądów (tamże T. 6: 1926) i Geograficzne podstawy rzeczywistości polskiej („Kalendarz Ilustr. Kur. Codz.” na R. 12: 1939).

Wiele prac poświęcił S. krajobrazowi polskiemu i jego ochronie, ujawniając talent pisarski w malowniczych opisach. Tu należą książki: Krajobraz Polski (W. 1912) i wydane w cyklu «Cuda Polski» Morze i Pomorze (P. 1928, 1932) oraz Wielkopolska (P. 1930), a także rozdział Ochrona krajobrazu w pracy zbiorowej „Skarby przyrody i ich ochrona” (W. 1932). O zagadnieniach geografii regionalnej wypowiadał się najczęściej w formie popularnie ujętych artykułów, m.in.: Krajobraz okolic Krakowa („Ziemia” T. 8: 1923), Budowa i rzeźba dorzecza Prądnika („Ochrona Przyrody” 1924 z. 4). Interesował się też Tatrami, zorganizował Komitet dla Badań Wysokogórskich i działającą w l. 1928–31 stację naukową w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, która prowadziła pomiary batymetryczne jezior i wykonywała zdjęcia geomorfologiczne, a także publikował sprawozdania z całokształtu badań naukowych Tatr i Karpat na łamach „Wierchów”. W mniejszym wymiarze zajmował się kartografią (wspólnie z A. Krausem opracował mapę ścienną Rzeczpospolita Polska 1:600 000, Kat. 1924), słownictwem geograficznym, a zwłaszcza toponomastyką ziem polskich. Sporo uwagi poświęcił katolickiej działalności misyjnej w Azji i Afryce, publikując m.in. artykuły: Polska wobec dzisiejszych warunków akcji misyjnej („Misje Katol.” 1928 z. 5) i Znaczenie akcji misyjnej dla przyszłej kultury ludzkości (tamże 1930 z. 3) oraz prowadząc specjalistyczne studium geograficzne dla księży i zakonników wyjeżdżających na misje. Pisał też o wybitnych uczonych i podróżnikach, m.in. Benedykcie Dybowskim („Wiad. Geogr.” 1928 z. 4–5), W. Szajnosze (tamże z. 8–9), L. Sawickim (tamże z. 10), F. Nansenie (tamże 1930 z. 3) i Eugeniuszu Romerze (tamże 1934 z. 10).

S. zabiegał o wysoki poziom nauczania geografii w szkolnictwie średnim, działając od r. 1919 w programowej ministerialnej Komisji Geograficznej Sekcji Szkół Średnich. Opublikował podręcznik Geografia Polski dla I klasy gimnazjalnej (Lw. 1933) i kilka artykułów z metodyki geografii, m. in. W sprawie używania map topograficznych w szkole („Czas. Geogr.” 1923/4 z. 3/4) i Pomoce naukowe do geografii („Nauka i Szkoła” 1925 nr 1), a także brał udział w licznych kursach dokształcających dla nauczycieli geografii oraz ich ogólnopolskich zjazdach (Lw. 1928, P. 1929, Gdynia 1931, W. 1933). Był cenionym i lubianym dydaktykiem uniwersyteckim, pod jego kierunkiem wypromowało się 33 doktorantów i odbyło 11 habilitacji, uczniami byli m.in.: Jan Flis, Bronisław Halicki, Mieczysław Klimaszewski, Kazimierz Kordylewski, Stanisław Leszczycki, Kazimierz Łomniewski, Stanisław Małkowski, Wiktor Ormicki, Stanisław Sokołowski, Józef Szaflarski i Antoni Wrzosek. Uchodził za najwybitniejszego geomorfologa swoich czasów, a jego publikacje za wzór prac naukowych. Ogółem ogłosił ponad 130 prac w językach polskim, niemieckim, francuskim i angielskim. Od r. 1928 był redaktorem wydawnictw: „Prace Instytutu Geograficznego UJ” (10 tomów), „Komunikaty Instytutu Geograficznego UJ” (5 zeszytów) i „Krakowskie Odczyty Geograficzne” (2 zeszyty).

S. był współpracownikiem Komisji Fizjograficznej AU (1907) i sekretarzem jej sekcji geologicznej (1917), 21 VI 1935 został członkiem korespondentem PAU i był sekretarzem jej Komisji Geograficznej (1927–38) oraz sekretarzem generalnym Komitetu Narodowego Geograficznego (1928–35). Jako członek od r. 1918 Polskiego Tow. Geograficznego założył w r. 1923 (wspólnie z L. Sawickim) jego Krakowski Oddział i pełnił w nim kolejno funkcje skarbnika, sekretarza i od r. 1928 przewodniczącego. Był też członkiem przybranym (1929) i czynnym (1934) Tow. Naukowego we Lwowie, członkiem zwycz. Polskiego Tow. Hydrologicznego i Meteorologicznego (1932), członkiem korespondentem Inst. Bałtyckiego (1932) oraz członkiem (od r. 1920) i przewodniczącym (1937–8) Państwowej Rady Ochrony Przyrody. W l. 1937–9 był przewodniczącym Komisji Regionalnego Planu Zabudowania Okręgu Krakowskiego i zorganizował podległe jej Biuro, które m.in. opracowało plany regionalne Podhala, doliny Dunajca i Popradu, dorzecza Soły i górnej Wisły, Spiszu i Pienin oraz w r. 1939 członkiem takiejż Komisji Okręgu Sandomierskiego; jako członek Komisji Parku Narodowego w Pieninach opracował dla niego program badań geograficznych i klimatycznych. Był też członkiem zarządu Tow. Tatrzańskiego (1909–19), członkiem Komisji dla Spraw Regionalnych Podhala (1933–7), wiceprezesem Krakowsko-Śląskiego Oddziału Związku Ziem Górskich (1937–9). Ponadto w Krakowie przewodniczył Związkowi Katolickiej Inteligencji i brał udział w pracach Diecezjalnej Rady Akcji Katolickiej.

Za granicą S. był członkiem Komisji Bałtyckiej Stałej Międzynarodowej Rady dla Badań Morza w Kopenhadze (1926), członkiem korespondentem (1926) i honorowym (1934) Czeskiego Tow. Geograficznego, a także członkiem Meksykańskiego Tow. Geograficznego i Statystycznego (1930) i Tow. Geograficznego w Belgradzie (1930). Reprezentował Polskę w Komitecie Demograficznym Ligi Narodów 1938–9 (przewodniczył jego posiedzeniu w Genewie w kwietniu 1939) oraz polską naukę na pierwszych trzech Zjazdach Słowiańskich Geografów i Etnografów w Pradze (1924), Warszawie (1927) i Belgradzie (1930) i pierwszych dwóch Międzynarodowych Kongresach Ochrony Przyrody w Paryżu (1923, 1931). Jako członek (1928), następnie sekretarz Polskiego Narodowego Komitetu Międzynarodowej Unii Geograficznej uczestniczył w jej Kongresach w Kairze (1925, odbył wówczas wyprawę naukową do Górnego Egiptu i na Pustynię Libijską, w drodze powrotnej zwiedził Turcję), Paryżu (1930), Warszawie (1934) i Amsterdamie (1938).

W początkach okupacji niemieckiej S. wraz z innymi pracownikami krakowskich uczelni został 6 XI 1939 aresztowany w ramach «Sonderaktion Krakau» i po uwięzieniu w Krakowie i Wrocławiu osadzony w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen pod Oranienburgiem, gdzie zmarł z wycieńczenia 5 I 1940. Wydaną rodzinie urnę z prochami S-ego złożono w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Rakowickim w Krakowie (pas 46). Był odznaczony m.in.: Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta, jugosłowiańskim Krzyżem Komandorskim Orderu św. Sawy i Krzyżem Komandorskim Orderu Korony Rumuńskiej.

W małżeństwie zawartym w r. 1910 z Heleną Marią z Jordanów (1882–1946) miał S. troje dzieci: Zofię (1911–1992), geografa, zamężną za Stefanem Piotrowskim, profesorem astrofizyki Uniw. Warsz., Stanisława (ur. 1915), doktora teologii, bpa pomocniczego krakowskiego, i Annę (1922–1982), psychologa.

Imię S-ego upamiętniono nazwaniem ulicy w Krakowie oraz na tablicach w Collegium Novum UJ i gmachu Inst. Geografii UJ przy ul. Grodzkiej 64, tam 3 III 1968 odbyła się poświęcona mu sesja naukowa, której materiały uzupełnione m.in. życiorysem, fotografiami i bibliografią prac S-ego opublikowano w „Studiach i Materiałach z Dziejów Nauki Polskiej” (1988, S. 2, z. 1).

 

Portret S-ego, olej, przez N. Rumińską w posiadaniu rodziny; Fot. S-ego w Inst. Geogr. UJ; – Bibliografia geografii polskiej 1918–1927, W. 1971; toż za l. 1936–44, W. 1959; Fleszarowa, Bibliogr. geol., I cz. 1; Ormicki W., Bibliografia geograficzna za lata 1928–1933, Kr. 1935; Polak K., Bibliografia „Wierchów” za lata 1923–1972, W.-Kr. 1976; Radwańska-Paryska Z., Paryski W., Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 1995; Biogramy uczonych pol., Cz. 7: Nauki o Ziemi i górnicze; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Słownik biograficzny prekursorów turystyki oraz działaczy PTT, PTK i PTTKK, W. 1988; Słown. biologów (błędny miesiąc ur.); Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1990 II cz. 1; Straty kultury pol. 1939–44; Walczak M., Ludzie nauki i nauczyciele podczas II wojny światowej. Księga strat osobowych, W. 1995 s. 143; Who’s Who in Central and East-Europe 1933/34, Zurich 1935; toż za l. 1935/36, Zurich 1937; Bolewski A., Pierzchała H., Losy polskich pracowników nauki w latach 1939–1945. Straty osobowe, Wr. 1989; Krawczuk A. i in., Cmentarz Rakowicki w Krakowie, W. 1988; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, Kr. 1948 I–II; – Brzoza C., Kraków między wojnami, Kr. 1998; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Dziewięć wieków geografii polskiej. Wybitni geografowie polscy, W. 1967 s. 383–409 (J. Flis, fot.); Fedorowicz Z., Zarys rozwoju fizjografii Polski ze szczególnym uwzględnieniem faunistyki, Wr. 1963; Hist. Nauki Pol., IV; Historia nauki polskiej. Wiek XX. Nauki o Ziemi, W. 1995; Kras J., Wyższe Kursy dla Kobiet im. A. Baranieckiego w Krakowie 1868–1924, Kr. 1972; Krygowski W., Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, W.-Kr. 1988; Leszczycka W., Jerzy Smoleński. W dwudziestą rocznicę śmierci, „Poznaj Świat” 1960 nr 3 s. 27–8 (fot.); Leszczycki S., Jerzy Smoleński 1881–1940, „Geographers: Bibliographical Studies” T. 6: 1982 s. 123–7 (częściowa bibliogr., fot.); 50 lat działalności Instytutu Geologicznego w służbie nauki i gospodarki narodowej, W. 1970 s. 347; Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o Ziemi, Wr. 1974; Zaborowski J., Poznański S., Sonderaktion Krakau. W dwudziestą piątą rocznicę 6 listopada 1939, W. 1964 s. 70, 78 (fot.), 92–3, 95; – Gwiazdomorski J., Wspomnienia z Sachsenhausen, Kr. 1964; Urbańczyk S., Uniwersytet za kolczastym drutem (Sachsenhausen-Dachau), Kr. 1975; Wspomnienia pośmiertne: „Przegl. Geogr.” T. 19: 1939/45 s. 78–98 (S. Leszczycki, fot., bibliogr. prac), „Roczn. Pol. Tow. Geol.” T. 19: 1949 s. 255–62 (M. Klimaszewski, częściowa bibliogr.), „Wierchy” R. 17: 1947 s. 11; – „Roczn. PAU” 1934/5 s. XXX–XXXII (częściowa bibliogr.), 1939/45 s. 106 (nekrolog); – Arch. UJ: sygn. S II 619 (teczka osobowa S-ego), WF II 121 (teczka habilitacyjna S-ego); WF II 504 (teczka doktorska S-ego), – Mater. rodzinne w posiadaniu Bartłomieja Piotrowskiego z W.; – Informacje syna, Stanisława Smoleńskiego z Kr.

Stanisław Tadeusz Sroka

 

 
 
 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 

Postaci powiązane

 

Władysław Smoleński

1851-04-06 - 1926-05-07 historyk
 

Jan Babirecki

1855-05-16 - 1902-07-28 kartograf
 
 
 

Postaci z tego okresu

 

w biogramy.pl

 

Piotr Wawrzyniak

1849-01-30 - 1910-11-09
ksiądz
 

Wacław Berent

1873-09-28 - 1940-11-20
powieściopisarz
 
więcej  

Postaci z tego okresu

 

w ipsb

 

Józef Alfred Potocki

1895-04-08 - 1968-09-12
dyplomata II RP
 

Stanisław Sokół

1911-12-09 - 1968-05-09
kardiochirurg
 
więcej  
  Wyślij materiały Wyślij ankietę
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.