Grekowicz Józef Adam, pseud. (w 1863/4) Gronostajski (1834–1912), dowódca powstańczy w r. 1863, inżynier. Ur. 13 VII w Michalewie koło Mińska Lit., w ziemiańskiej rodzinie, poświęcił się służbie wojskowej w armii rosyjskiej, ukończył Akademię Wojskową w Petersburgu i dosłużył się stopnia porucznika instruktora pułku witebskiego, następnie kapitana. Stacjonował w Kaliszu, gdzie wziął udział w spisku w wojsku rosyjskim i w przygotowaniach do powstania. Po wybuchu powstania styczniowego mianowany pułkownikiem przez Rząd Narodowy już 18 I 1863 r., na czele sformowanego w Kaliskiem oddziału powstańczego uderzył w nocy z 23 na 24 I na załogę Radomska, ale został odparty i uszedł z oddziałem w lasy, gdzie trzymał się aż do połączenia z A. Kurowskim. Przeniósł się wówczas w Krakowskie i wziął udział w bitwie pod Miechowem 17 II 1863 r., gdzie jego oddział rzucony do pomocy jako rezerwa na szosie słomnickiej nie potrafił przechylić szali powodzenia. Ranny, cofnął się do Krakowa, gdzie ujęty został przez Austriaków, ale uszedł z miejsca internowania. Jako naczelnik sił zbrojnych woj. krakowskiego organizował z polecenia gen. Kruszewskiego nowe oddziały. Ze sformowanym oddziałem o sile 230 ludzi piechoty i 32 jazdy przekroczył granicę Królestwa i pod Szklarami 5 IV 1863 r. stoczył bitwę w zasadzie dla powstańców zwycięską, po czym jednak cofnął się do Galicji. Za niewykorzystanie zwycięstwa został postawiony przed sąd wojenny w Krakowie i uwolniony od odpowiedzialności, ale uznany za winnego zaniedbania, niezdolnego do dalszego dowództwa i zmuszony do złożenia pieczęci i papierów. W dalszym jednak ciągu G. organizował nowe oddziały, ofiarował swe siły Mierosławskiemu, brał udział w bitwie pod Igołomią 4 V 1863 r., przeniósł się następnie w Lubelskie, gdzie stworzył oddział i stoczył bitwę pod Fajsławicami 24 VIII 1863 r. Uszedłszy znów do Galicji został organizatorem sił zbrojnych obwodów Samborskiego i sanockiego i w tym charakterze ogłosił w marcu 1864 r. stan oblężenia, wzywając obywateli do posłuszeństwa dla władz powstańczych; bezskuteczność tej odezwy pociągnęła za sobą odwołanie G-a. Po upadku powstania G. emigrował za granicę, do Turcji, Szwajcarii i Francji, gdzie ukończył studia inżynierskie w Paryżu. Stąd znowu wrócił na wschód i został w tureckim biurze budowy kolei podszefem budowy linii Banialuka–Sarajewo i Jamboli–Szumla. W r. 1877 zjawił się z ramienia spiskowego Koła Lwowskiego w Stambule z projektem wywołania na tyłach armii carskiej na Kaukazie powstania górali kaukaskich skoordynowanego z rewolucyjnym ruchem rosyjskim Zemlja i Wola i wspartego przez wysłany tam specjalnie korpus polski. Równocześnie jesienią 1877 pomagał Gołemberskiemu w próbie polsko-węgierskiej dywersji na tyłach armii ros. na Bałkanach, w tzw. akcji szeklerskiej, i miał przyprowadzić 1000 ludzi z Galicji do Szegedu. W r. 1878 zgłosił francuskiemu ministerium wojny swój wynalazek w zakresie urządzeń rzecznych dla przemarszu wojsk, który jednak nie został zrealizowany. W l. 1881–2 budował z ramienia paryskiej Compagnie Transatlantique w niezwykle trudnych warunkach linię kolejową na San-Domingo, odcinek Port-au-Prince do Lac Saumatre, następnie pracował w kolejnictwie na Martynice, a w końcu przy budowie linii kolejowej w Bułgarii. Po wybuchu wojny serbsko-bułgarskiej w r. 1886 powrócił do Galicji i przez 21 lat pełnił funkcję inżyniera powiatowego w Buczaczu. Przeszedłszy na emeryturę osiadł we Lwowie, gdzie zmarł 26 VII 1912 r.
Lewak A., Więckowska H., Zbiory B. Rap. Katalog; – Gąsiorowski J., Bitwa pod Wąsoszem, Częstochowa 1938 s. 4–6; Kieniewicz S., A. Sapieha, Lw. 1939; Lewak A., Dzieje emigracji polskiej w Turcji 1831–78, W. 1935 s. 249; Reychman J., Kaukaz, Polska i Polacy w cywilizacjach świata, W. 1939 I; Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863–4, Raperswil 1913 s. 161, 166–7, 190; – Bentkowski W., Notatki osobiste, Wydawnictwo materiałów do historii powstania 1863/4, Lw. 1890 II 2, 114–5; Chołodecki B. J., Pamiętnik powstania styczniowego, Lw. 1913 s. 224; Gordon J., Obrazki galicyjskie, Sanok 1869 s. 139–41; G. J. A., Plan udziału korpusu polskiego w wojnie rosyjsko-tureckiej 1878/9 celem poparcia powstania kaukaskiego, „Niepodległość” T. 6: 1932; Janowski J. K., Pamiętnik o powstaniu styczniowym, Lw. 1923 I 181; Płk. Struś., Wyjątki z pamiętników, Wydawnictwo materiałów do historii powstania 1863/4, Lw. 1890 II 130; Wasylewski S., Niezapisany stan służby, Wr. 1957; Zeznania śledcze o powstaniu styczniowym, Wyd. S. Kieniewicz, Wr. 1956; – Dokumenty, listy i papiery osobiste G-a w posiadaniu córki M. Grekowicz-Hausnerowej.
Jan Reychman