Poniatowski Józef (Giuseppe, Joseph) Michał (1814 lub 1816–1873), kompozytor, śpiewak, dyplomata. Był synem bratanka króla Stanisława Augusta, Stanisława (zob.) i Włoszki Cassandry Luci. Ur. w Rzymie 24 VII, ochrzczony 27 VIII 1814 (taką datę podaje włoski badacz A. Busiri Vici na podstawie odpisu metryki chrztu, jednakże zarówno w literaturze tyczącej się P-ego, jak i w tradycji rodzinnej utrwaliła się jego data urodzenia: 20 lub 21 II 1816; natomiast wg ustaleń Busiri Vici 21 II 1816 urodził się brat P-ego Michał). P. uczył się w kolegium pijarów we Florencji, początkowo zamierzał studiować nauki ścisłe, lecz rychło je porzucił na rzecz muzyki. Pierwsze nauki muzyczne pobierał u księdza C. Zanettiego, potem uczył się kontrapunktu i kompozycji u F. Cevecchiniego we Florencji.
Obdarzony pięknym głosem tenora, zrazu śpiewał P. w teatrach toskańskich. Później zaczął komponować i wystawił kilka oper w najważniejszych teatrach Włoch. Pisał niekiedy też libretta do dzieł znanych twórców, jak G. Nicollini czy V. Hugo. Przedstawienie pierwszej opery P-ego Giovanni da Procida (w której śpiewał główną rolę) odbyło się w r. 1838 we Florencji. W r. 1840 wystawił w Pizie operę buffo Don Desiderio, przyjętą też dobrze w latach następnych na innych scenach włoskich, a w r. 1858 w Paryżu. Nie podobała się grana w r. 1843 w Lucce opera Ruy Blas, sukces przyniosła w t. r. w Rzymie opera Bonifazio de’Geremei, podobnie jak I Lambertazzi we Florencji w r. 1845, szczególnie zaś Malek-Adel, wystawiona w r. n. w Genui. Nie zyskała powodzenia La sposa d’Abido w r. 1845 w Wenecji, entuzjastycznie przyjęto w r. 1847 Esmeraldę, we Florencji. Będąc już znanym kompozytorem, P. czasem jeszcze występował, m. in. w roli Otella w „Otellu” G. Rossiniego lub śpiewając, wspólnie z rodzeństwem, na rzecz ubogich.
W okresie wydarzeń r. 1848 P. otrzymał od w. ks. toskańskiego Leopolda II naturalizację i tytuł księcia di Monte Rotondo (wraz z bratem Karolem). Był też w t. r. dwukrotnie członkiem Izby Deputowanych, jej sekretarzem i kwestorem. W styczniu 1849 Leopold II mianował go ministrem pełnomocnym Toskanii w Paryżu, wkrótce potem także w Londynie i Brukseli. Po zdetronizowaniu wielkiego księcia P. odmówił uznania rządu tymczasowego we Florencji. W r. 1850 otrzymał (wraz z bratem Karolem) od cesarza Franciszka Józefa austriacki tytuł książęcy. Po obaleniu republiki przez wojska austriackie Leopold II wrócił do Toskanii i w styczniu 1853 potwierdził funkcje dyplomatyczne P-ego. W r.n. P. złożył (30 VIII) dymisję i pozostał w Paryżu, gdzie 11 X 1854 uzyskał obywatelstwo francuskie. Cieszył się łaskami Napoleona III, który mianował go senatorem (4 XII 1854), a także koniuszym. W r. 1862 powierzył mu misję dyplomatyczną w Chinach i w Japonii. W Paryżu P. kontynuował działalność muzyczną, wystawiając swoje wcześniejsze opery, a także nowe, m. in.: Pierre de Médicis (w r. 1860 w Operze) i Au travers de mur w r. 1861. Ogłosił w r. 1859 broszurę Le progrès de la musique dramatique (Paris). Dyrygował koncertami symfonicznymi, a w r. 1860 objął zarząd Opery Włoskiej. Po upadku Napoleona III opuścił Francję i zamieszkał w Chislehurst w Anglii, należąc do bliskiego otoczenia byłego cesarza. Występował jako dyrygent, prowadził m. in. koncert swojej Mszy F-dur, wystawił w londyńskim teatrze Covent Garden w r. 1872 operę Gelmina, lecz to ostatnie jego dzieło nie odniosło sukcesu. Latem 1873 przygotowywał się do wyjazdu do Stanów Zjednoczonych. Zmarł nagle 4 VII 1873 w Londynie (kilkadziesiąt lat później jego wnuk Andrzej napisał w swych wspomnieniach: «Mon grand-père est mort âgé de 56 ans ayant sacrifié sa fortune à la musique et sa santé à la bonne chère»). Pochowany został w kościele St. Mary w Chislehurst. Był (od r. 1851) wielkim oficerem Legii Honorowej. Grób P-ego został odnaleziony w r. 1958 przez Bogdana O. Jeżewskiego i Jerzego Aleksandrowicza z Londynu.
W małżeństwie, zawartym w r. 1834, z Matyldą Perotti (1814–1875) P. miał syna Stanisława (1835–1908), założyciela francuskiej linii Poniatowskich.
Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 3 vol. 3 nr 16508, 16629 (pozostałe pozycje nie dotyczą J. M. P-ego); Lorentowicz J., La Pologne en France, Paris 1935–8 I–II; Enc. Org.; Biographie générale, Paris 1862 XI; Biographisches Lexicón des Kaiserthums Oesterreichs, Wien 1872 XXIII; Diccionario enciclopédico SALVAT, Barcelona 1964 X; Dictionnaire de la musique, [Red.] M. Honegger, Paris 1970 II; Grand Dictionnaire universel du XIX siècle, Paris 1874 XII; Grand Larousse encyclopédique, Paris 1863 VIII; Polacy w historii i kulturze krajów Europy Zachodniej, P. 1981; Słown. Muzyków Pol., II (bibliogr.); – Brandys M., Nieznany Książę Poniatowski, W. 1960 s. 222, 230–3; Busiri Vici A., I Poniatowski e Roma, Firenze 1971 (podobizny); Jeżewski B. O., Polski Londyn 1973/74, Londyn 1973; Łojek J., Paryskie archiwum książąt Poniatowskich, „Przegl. Human.” 1976 nr 1 s. 93–4; tenże, [Wstęp do:] Poniatowski S., Pamiętniki synowca Stanisława Augusta, W. 1979; Retinger J., Polacy w cywilizacjach świata do końca XIX wieku, W. 1937; – Gothaischer genealogischer Hof-Kalender… [na r. 1850], Gotha 1849 s. 302, 370, 403; toż na r. 1851, s. 307, 381, 421; toż na r. 1852, s. 299, 360, 399; toż na r. 1853, s. 291, 352, 392; toż na r. 1854 s. 297, 362, 397; toż na r. 1855, s. 301, 371, 404; Korespondencja Fryderyka Chopina z rodziną, [Wyd.] K. Kobylańska, W. 1972; Kraszewski J. I., Kartki z podróży 1858–1864, [Wyd.] P. Hertz, W. 1977 I 266, 269, 547; Poniatowski [A.] prince, D’un siècle à l’autre, Paris 1948 s. 559, 560; – „Tyg. Wpol.” 1873 s. 347; – Informacje Michała Poniatowskiego.
Alina Szklarska-Lohmannowa