Olszewski Józef (ok. 1818–1875), powstaniec 1849 r. na Węgrzech, działacz demokratyczny Wielkiej Emigracji, sybirak. Ur. w Lublinie w rodzinie ziemiańskiej. W r. 1833 był uczniem gimnazjum lubelskiego, z którego został usunięty w r. n. decyzją namiestnika I. Paskiewicza z wilczym biletem za próbę założenia związku uczniowskiego stawiającego sobie za cel doskonalenie moralne, m. in. walkę z donosami do władz szkolnych. Zamieszkał u rodziny w gub. lubelskiej od r. 1847 – w majątku ojca we wsi Wola Bychawska w pow. lubelskim. Wiosną 1848 zbiegł do Galicji wraz ze swym kuzynem Witoldem Wronowskim. Zatrzymany przez władze austriackie, przewieziony do Rzeszowa i przekazany władzom rosyjskim uciekł ponownie do Galicji, skąd po kilku tygodniach spędzonych w Tarnowskiem udał się do Lwowa w poszukiwaniu zajęcia. Nie mogąc uzyskać pracy, opuścił Galicję, w listopadzie 1848 wyjechał na Węgry i zaciągnął się jako szeregowiec do Legionu Polskiego. Uczestniczył w walkach jako podoficer piechoty (1849). Po upadku rewolucji węgierskiej wraz z Legionem Polskim znalazł się w Turcji; przebywał w Szumli, gdzie prawdopodobnie zgłosił akces do Tow. Demokratycznego Polskiego (TDP). W marcu 1851 wyjechał do Londynu, następnie do Paryża, a stąd do Poznańskiego, gdzie przebywał do marca 1854. W t. r. wyjechał ponownie do Anglii; na wyspie Jersey nawiązał kontakt z Zenonem Świętosławskim, zaś w Londynie – ze Stanisławem Tchórzewskim, współpracownikiem A. Hercena, i z samym Hercenem. Jak wspomina Hercen, O. krytykował go podówczas za «umiarkowany ton listu do Aleksandra II». W Londynie O. podpisał deklarację potępiającą politykę Adama Czartoryskiego (1854). Nawiązał bliskie stosunki z przyszłymi działaczami «Ludu Polskiego Rewolucyjnej Gromady Londyn». Wysłany w charakterze emisariusza Centralizacji TDP do kraju, został na skutek donosu agenta III Oddziału Henryka Michałowskiego aresztowany w Hamburgu w maju 1856 przez policję pruską i przekazany władzom rosyjskim. Skonfiskowano mu wiele emigracyjnych książek i broszur, w tym wydawnictwa Hercena. Skazany na zesłanie na Syberię (na osiedlenie w Jakucku) z pozbawieniem praw stanu, przybył tam w początku kwietnia 1857 i przebywał do wiosny 1866, kiedy został przeniesiony do Wilujska pod nadzór policji «za szkodliwy sposób myślenia» i niedozwolone kontakty z polskimi zesłańcami 1863 r. W r. 1872 ze względu na zły stan zdrowia przeniesiono go do Irkucka. W r. 1873 brat O-ego Stanisław podał prośbę o ułaskawienie. W styczniu 1874 O. uzyskał zezwolenie na powrót do kraju, jednakże 25 IV 1875 zmarł w Kazaniu w drodze do ojczyzny.
Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol., s. 488 (bibliogr., dane po części mylne); – Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; Knapowska W., Lud Polski – Gromada Rewolucyjna Londyn, „Kwart. Hist.” T. 2: 1955 s. 76 (dane nieścisłe); Krotov M. A., Učastniki pol’skogo osvoboditel’nogo vosstanija 1863–1864 gg. v jakutskoj ssylke w: Sbornik naučnych statej Jakutskogo Kraevedčeskogo Muzeja, vypusk III, Jakutsk 1960 s. 48; Lewak A., Dzieje emigracji polskiej w Turcji 1831–1878, W. 1935; – Bogdański H., Pamiętnik, Kr. 1971; Gercen A. I., Polnoje sobranie sošinenij i pisem pod red. M. K. Lemke, Leningrad–Moskva 1925 XXII 68, 72; tenże, Sobranie sočinienij v 30 tomach, Moskva 1954–65 X 436, XIII 65, XIX 35; Orechov A. M., Delo Jozefa Olsevskogo, w: Russko-pol’skie revoljucjonnye svjazi i vosstanie 1863 g., Moskva 1962 (publikacja mater. arch. zawierających dane biogr.); Współpraca rewolucyjna polsko-rosyjska, Moskwa 1963 I 26, 29–31, 33, II 726; Wysocki J., Pamiętnik z czasów kampanii węgierskiej, W. 1899 s. 143.
Wiktoria Śliwowska