Scipio (Scipio del Campo, Scypion) Józef h. własnego (zm. 1743), poseł na sejmy, marszałek nadworny lit. Był synem Jana (zob.) i Teresy z Józefowiczów Hlebickich.
W r. 1717, po ukończeniu szkół, został S. wybrany na deputata pow. lidzkiego do Trybunału Lit. W jesieni 1720 ojciec ustąpił mu star. lidzkie, w r. 1722 posłował S. z powiatu lidzkiego na sejm 1722 r.; został na nim wybrany do deputacji, która z powodzeniem skłoniła do powrotu do izby poselskiej grupę protestujących posłów. Bardzo aktywnie działał S. na sejmie 1724 r., na który posłował z woj. smoleńskiego. Kładł nacisk na sprawne przeprowadzenie obrad. Wszedł w skład deputacji do układania projektów konstytucji. Podobną funkcję pełnił podczas obrad prowincji lit. Wyznaczono go też do deputacji do konferencji z dyplomatami obcych państw. Uczestniczył jako przedstawiciel izby poselskiej w przeprowadzonych 21 XI t.r. rozmowach z nuncjuszem V. Santinim. Na sejmie z limity w r. 1726 wszedł S. do deputacji do rozmów z przedstawicielami cesarza Karola VI, a także do komisji do lustracji dóbr hibernowych, czopowego, szelężnego i pogłównego żydowskiego w pow. lidzkim. Podczas dyskusji nad kwestią Kurlandii, po powołaniu na tamtejszy tron Maurycego Saskiego przez sejmik księstwa, S. opowiedział się za utrzymaniem przez Rzpltą praw do Kurlandii. Domagał się wysłania przez sejm komisji, która przygotowałaby wcielenie księstwa do Rzpltej. Po powołaniu na sejmie tej komisji wszedł w jej skład i w sierpniu r.n., wraz z pozostałymi komisarzami, przybył do Mitawy. W trakcie prac komisji (14 IX – 13 XI 1727) dwukrotnie wysyłany był przez jej przewodniczącego, bpa warmińskiego Krzysztofa Jana Szembeka, do reprezentującego interesy rosyjskie gen. P. Lacy’ego, aby zaprotestować przeciw groźbom interwencji rosyjskiej i próbom przeszkodzenia działalności komisji. Zapewniał generała: «my słowom ani pogróżkom od wypełnienia powinności odwieść się i odstraszyć nie damy».
W r. 1728 S. ożenił się z Wereną (Weroniką) z Firlejów, córką Andrzeja, kaszt. kamieńskiego. Małżeństwo to zdecydowanie wzmocniło pozycję S-na, zwłaszcza gdy jego żona po śmierci jej brata Jakuba w r. 1730 odziedziczyła jako ostatnia z rodu znaczne posiadłości, m.in. w woj. lubelskim. Wówczas też wszedł S. w posiadanie star. mukarowskiego (woj. podolskie) po Firlejach. Wg Kaspra Niesieckiego na kolejnych sejmach grodzieńskich (1729, 1730) starał się S. o laskę marszałkowską. Na sejmie 1729 r., na który posłował z pow. lidzkiego, nalegał na szybki wybór marszałka i sprzeciwiał się limicie. Zaproponował projekt konstytucji umożliwiającej przeprowadzenie obrad w wypadku choroby króla. Na sejmie w r.n. był posłem z woj. smoleńskiego. Zabiegał o swoje interesy w Trybunale Kor. w Lublinie. Dn. 22 I 1731 sejmik relacyjny lubelski zalecał, aby sprawy S-na jako zasłużonego dla Rzpltej, zostały szybko załatwione w sądach. Na sejm 1732 r. posłował z pow. lidzkiego, a na sejm nadzwycz. w r.n. z Inflant.
Na sejmie konwokacyjnym po śmierci Augusta II w r. 1733 reprezentował S. pow. lidzki. Z poparciem «familii» kandydował do laski marszałkowskiej, jego konkurentem był, popierany przez Potockich, star. merecki Antoni Kazimierz Sapieha. Wg relacji posła rosyjskiego K. G. Loewenwolda, przeciwnicy S-na w zakulisowych staraniach o odrzucenie jego kandydatury zarzucali mu plebejskie pochodzenie, lecz doniesienia te nie znajdują potwierdzenia w innych źródłach. Przez kilka sesji trwała rywalizacja obu kandydatów, ostatecznie zrzekli się oddanych na nich głosów, a marszałkiem sejmu został w wyniku kompromisu Michał Massalski, star. grodzieński. S. opowiadał się za elekcją viritim. Złożył przysięgę na konfederację uchwaloną na konwokacji. Został wyznaczony do rady u boku prymasa Teodora Potockiego. S-nowi przypisuje się pismo polityczne z okresu przedelekcyjnego, agitujące za wyborem Stanisława Leszczyńskiego – Zebranie racji i refleksji do zkonwinkowania, że w teraźniejszym stanie […] ojczyzny nic pożądańszego […] być nie może jako […] Stanisława obrać za króla… Na sejmiku relacyjnym w czerwcu 1733 S. bezskutecznie starał się przekonać szlachtę lidzką do przyjęcia uchwały konwokacyjnej. Wybrano go na rotmistrza pow. lidzkiego na elekcję. Na sejmie elekcyjnym t.r. (jako poseł woj. smoleńskiego) oddał głos na Stanisława Leszczyńskiego, który wyznaczył go na swojego posła do układania paktów konwentów.
W okresie walk o polski tron między zwolennikami króla Stanisława i Augusta III, S. pozostał wierny Leszczyńskiemu, choć nie włączył się aktywnie do działań w jego obronie. Dn. 18 V 1734 podpisał manifest prostanisławowskiej konfederacji woj. podolskiego, wzywający do obrony przed wojskami rosyjskimi. Wiosną 1736 zaczął starać się o funkcję poselską z sejmiku lidzkiego na sejm pacyfikacyjny. W maju t.r. przybył do Warszawy i na specjalnej audiencji uznał Augusta III. Na sejmie tym wybrany został do komisji mającej przejąć klejnoty Rzpltej, ukryte w okresie dwukrólewia. Choć został wyznaczony przez króla w r.n. do komisji kurlandzkiej, nie uczestniczył w jej pracach w Gdańsku.
W r. 1738 rozpoczął S. starania o urząd senatorski; nie udało mu się jednak uzyskać obiecanej przez Henryka Brühla kaszt. trockiej wobec sprzeciwu podkanclerzego lit. Michała Czartoryskiego. W r.n. otrzymał natomiast marszałkostwo nadworne lit. (29 VIII 1739, powtórna nominacja 30 XII t.r.). Awans S-na zbiegł się z jego powtórnym ożenkiem w maju 1740 (po śmierci pierwszej żony) z Teresą Barbarą Radziwiłłówną, córką woj. nowogródzkiego Mikołaja Faustyna (zob.) i Barbary z Zawiszów. Na sejmie 1740 r. S. opowiadał się za powołaniem specjalnej komisji senatorsko-poselskiej dla przeprowadzenia aukcji wojska. Na początku stycznia 1741 uczestniczył w Warszawie w konferencji u prymasa Krzysztofa Szembeka zwołanej w sprawie przemarszu wojsk pruskich przez terytorium Rzpltej. Począwszy od 2. poł. t.r. sprzeciwiał się jako stronnik dworu planom konfederacyjnym Potockich; wykorzystując swoją popularność wśród szlachty lit., starał się wpływać w tym duchu zwłaszcza na sejmik lidzki. Uczestnicząc w radzie senatu w maju 1742 we Wschowie, wypowiedział się za wysłaniem stałego rezydenta do Kurlandii. Dn. 4 VIII t.r. otrzymał w Dreźnie Order Orła Białego.
S. posiadał po ojcu liczne dobra w pow. lidzkim, m.in. Szczuczynek, Błotne (późniejszy Woronów, Werenów), Połubniki, Sukurcze. W r. 1718 ojciec scedował mu królewszczyznę Gornie w tym powiecie, w r. 1735 przekazał mu wieś Kulbaki, a w r.n. Borciany i Purście. Miał S. też Koniuchy w pow. wołkowyskim. Znaczne dobra wniosła mu pierwsza żona, m.in. Dąbrowicę, Firlejów, Kośmin w woj. lubelskim i Kamieniec Podgórski, Odrzykoń i Korczynę w woj. ruskim. Po Firlejach miał też jurydykę w Lublinie obejmującą część Słomianego Rynku. S. powiększył zapis na kościół i klasztor Dominikanów w Koniuchach. W r. 1735 wraz z rodzicami i pierwszą żoną ufundował kościół i kolegium pijarów w Błotnem. W Szczuczynie Scipionowie byli fundatorami pijarskiej szkoły podwydziałowej i apteki; w r. 1742 S. wraz z matką i drugą żoną, założył tam szpital i sprowadził do niego siostry miłosierdzia. Zmarł w r. 1743 przed 9 VI, zapewne w Szczuczynie.
Z pierwszej żony Weroniki z Firlejów (zm. 11 I 1739) miał S. synów: Stanisława (zm. w niemowlęctwie) i Ignacego (zob.) oraz córki: Annę, zamężną za Konstantym Szaniawskim, kaszt. małogoskim, Magdalenę i Teresę. W małżeństwie z Teresą Barbarą z Radziwiłłów (1714–1762), miał syna Ksawerego Mikołaja (ur. 14 II 1741 i zapewne wkrótce zmarłego). Wdowa Teresa Barbara wyszła powtórnie za mąż za Antoniego Michała Paca (zob.), była damą Krzyża Gwiaździstego.
Borkowski; Niesiecki; Żychliński, XXIX; Pułaski, Kronika; Święcki, Historyczne pamiątki, II 75; Elektorowie; Urzędnicy, XI; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Abramowicz W., Strony nowogródzkie, Lida 1938 s. 96; Ajzen M., Archiwum szczuczyńskie książąt Druckich-Lubeckich, „Archeion” T. 6/7: 1930; Gerje V.I., Bor’ba za pol’skij prestol w 1733 g., Moskva 1862 s. 223, 226–8, 232, Aneks źródłowy s. 53, 94, 139, 393; [Giżycki J.M.] Wołyniak, Z przeszłości powiatu wołkowyskiego, Kr. 1905 s. 84; Kantecki K., Komisja kurlandzka w r. 1727, „Przew. Nauk i Liter.” T. 10: 1882 s. 12, 13, 21; tenże, Stanisław Poniatowski, P. 1880 I 202; Konopczyński W., Polska a Szwecja, W. 1924; Kraushar A., Tragikomedia kurlandzka 1727, Kr. 1893 s. 13, 16, 17, 23, 25, 26, 28; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; Lech M., Jazda autoramentu polskiego wojsk W. Ks. Lit. w dobie saskiej, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VII cz. 2 s. 54 5; Puszet S., X. Jan hr. del Campo Scipio, Kr. 1890 s. 4 5; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740–1745, Kr. 1912 I, II; Winter A. D., Der Sejm zu Grodno 1718, Wien 1944; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1972; Zielińska Z., Walka «Familii» o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, W. 1983; – Campi triumphales immortalibus Scipionianae gloriae adoreis coronati…, Vil. 1728; Matuszewicz, Diariusz; Ostrowski-Daneykowicz, Swada; Roma in flore…, [b.m.w.] 1721; Rosołecki Ł., Kamena wielka Korony Polskiej i WXL…, Wil. 1728; tenże, Kazanie przy depozycji ciała…, Wil. 1739; Teka Podoskiego, II 64, 105, 207, 276, 327, 373, 378, III 9, 44, 304, IV 15, 35, 100, 105, 155, 311, 403, 415, 574; Teki Pawińskiego (woj. lubelskie), VI 137; Vol. leg., V 401, 406, 413, 458, 493, 500, 516, 606, 663; Zawisza K., Pamiętniki, W. 1862 s. 349, 403, 415; Zebranie racji i refleksji…, 1733; – „Gaz. Pol.” 1736 nr 94 s. 148; „Kur. Pol” 1730 nr 27 s. 103, nr 37 s. 144, nr 53 s. 129, 1731 nr 62 s. 268, 1732 nr 116 s. 494, nr 119 s. 505, nr 456 s. 237, nr 457 s. 241, 1733 nr 172 s. 351, 420, nr 174 s. 360, nr 175 s. 368, nr 178 s. 393, 396, 405, nr 179 s. 420, 1737 nr 34, 1739 nr 108, 109, 116, 119, 147, 1740 nr 179, 180, 198, 1741 nr 219, 249, 250, 1742 nr 281, 283, 284, 285, 297, 1743 nr 344, 349, 351, 1744 nr 310, 412; „Ziemia Lidzka” R. 4: 1939 nr 6 s. 163; – AGAD: Arch. Publ. Potockich 14 s. 263, rkp. 58 s. 373, rkp. 73 s. 361–362, 366–367, 443–446, Arch. Radziwiłłów, Dz. IV t. 44 k. 625, Dz. V 1/84, 348/14132 (listy S-na z l. 1727–43), 348/14137, 348/14138, Dz. VI II–80, Arch. Roskie Dz. XX/1, LIII/14, Zbiór I. Przyjemskiego T. 1 s. 23, 69; AP w Kr.: Arch. Sanguszków 276 s. 1081, 1339, 1377, 1381–1383; B. Czart.: rkp. 205 IV k. 360, 500, 566, 573, rkp. 206 IV k. 1016, 1034, 1035, 1039, rkp. 207 IV k. 289, 290, 335, 336, 488, 490, 515, 516, 635, 639, rkp. 208 IV k. 96, 131, 221, 222, 233–265, 372, rkp. 209 IV k. 195, rkp. 310 k. 51, 591, 765, rkp. 543 IV k. 3, 7, 10, 22, 41, 94, 106, 107, 132, rkp. 563 IV k. 3, 36, 158, 226, 270, rkp. 565 IV 98, 109, 117, 139, 146, 156, 214, 230, 246, 247, 257, 285, 591, rkp. 595 IV k. 8–10, 98–99, rkp. 482 IV k. 381, 382, 479, rkp. 1116 k. 549, rkp. 1684 k. 477, rkp. 2748 k. 174, rkp. 5941, MNK 50 s. 432, 526, 548, Arch. Druckich-Lubeckich rkp. 62, 63, 64, 65, 68; B. Jag.: rkp. 3738 III s. 43, 56, 95–96, 374, 388–390, 416; B. Ossol.: rkp. 290/II k. 2, 13, 20, 30, rkp. 292/I k. 17–19, rkp. 302/II k. 260, 504–507, 536, 538, 695, rkp. 348 k. 80, 90; B. PAN w Kr.: rkp. 294 I k. 19, 113–114, rkp. 1102 I k. 23, 51, 99–100, rkp. 5855 k. 32, 35, 42; B. Uniw. Warsz.: rkp. 97 k. 416, 459; Staatsarchiw w Dreźnie: loc 453 (Correspondenz Brühl) v. 9 k. 133–134, loc 458 v. 36 k. 126–130.
Henryk Palkij