Sachs Jozue Feliks, pseud., krypt. i przybrane nazwisko: Anglik, John Bull, Doktór, Jan, Janowski, H. M., H. Müller, F. S., Jan Sadowski, Młody (1869–1935), lekarz pediatra, działacz socjalistyczny. Ur. 28 V w Warszawie, był najstarszym i jedynym synem z siedmiorga dzieci Mojżesza i Hindy (Heleny) ze Szczecińskich; matka prowadziła szwalnię bielizny, co było źródłem utrzymania pozostawionej przez ojca rodziny. W r. 1888 zdał S. maturę w V Gimnazjum i zaczął studiować prawo na Uniw. Warsz. Po roku przeniósł się na Wydz. Lekarski, na V kursie brał udział w zwalczaniu cholery w Przasnyszu. W środowisku studenckim uchodził za przekonanego socjalistę, w l. 1889–90 należał do przywódców koła młodzieży socjalistycznej, tzw. marksówki.
W r. 1895 S. uzyskał dyplom i został lekarzem w Warszawskim Szpitalu im. Bersonów i Baumanów. Zajął się błonicą i stosowaniem mało jeszcze wówczas rozpowszechnionej intubacji; przygotowywał na ten temat specjalną pracę. Z chwilą jednak, gdy w r. 1898 wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), bardziej niż praktyka lekarska zaczęła go pochłaniać agitacja. Objął kółko metalowców na Włodzimierskiej, od wiosny 1899 był już członkiem Warszawskiego Komitetu Robotniczego (WKR), a wkrótce – wobec dekonspiracji pozostałych jego członków – przejął kierownictwo organizacją. Jedyny w partii inteligent znający w mowie i piśmie jidysz, szczególnie zajął się agitacją wśród proletariatu żydowskiego i pozyskał dla programu PPS nawet środowiska o tradycyjnym wychowaniu religijnym. Wprawdzie rewizja przeprowadzona w jego mieszkaniu późną jesienią 1899 nie dała podstaw do aresztowania, ale S. zmuszony był zrezygnować z pracy w szpitalu i przejść na stopę nielegalną. Skierowano go do Wilna, gdzie w tajnej drukarni „Robotnika” pracował razem z Józefem Piłsudskim, Aleksandrem Malinowskim i Aleksandrem Sulkiewiczem. Potem krótko działał w Łodzi, dokąd przeniesiono drukarnię i gdzie 22 II 1900 została wykryta przez żandarmerię. Po aresztowaniu w Łodzi Piłsudskiego i in. kierowników PPS, wziął S. udział w zwołanej do Wilna naradzie i wszedł do wyłonionego nowego Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR). Już jednak 26 II aresztowano go w mieszkaniu Kazimierza Rożnowskiego i jako współoskarżonego w jego sprawie uwięziono w Wilnie. Z braku dowodów zwolniony w maju, S. wrócił do Warszawy. Przejął znów kierownictwo pracą PPS, między 1 a 5 IX 1900 wspólnie ze Stanisławem Wojciechowskim przeprowadził w Skierniewicach V Zjazd partii i ponownie został członkiem CKR. Pod pseud. Anglik systematycznie informował Komitet Zagraniczny (KZ) o sprawach organizacyjnych, sytuacji w kraju, funkcjonowaniu pomocy więźniom. W liście wysłanym 26 II 1901 z Berlina pisał, że dalszy jego pobyt w Warszawie «nie zapowiada się interesująco», co najpewniej oznaczało dekonspirację uniemożliwiającą kontynuowanie działalności.
Pod koniec marca t.r. przybył S. do Londynu, gdzie pod nazwiskiem Müller włączył się do działalności w KZ PPS. Razem z Tytusem Filipowiczem i Antonim Burkotem przeszedł pod kierunkiem Aleksandra Dębskiego przeszkolenie zecerskie w drukarni „Przedświtu”, należącej do Organizacji Zagranicznej (OZ) PPS. Uczestniczył prawie we wszystkich wydawnictwach przygotowywanych wówczas w Londynie. Zredagował m. in. nr 13–15 „Światła”, kwartalnika popularnonaukowego, w którym zamieścił kilka większych artykułów m. in. o F. Lassalle’u (później rozwinięty i wydany w formie broszury pt. Ferdynand Lassalle, W. 1906), współredagował „Kuriera Zakordonowego i Zagranicznego”. Ze szczególną energią pracował w Żydowskiej Sekcji OZ PPS. Zredagował nr 5 organu „Der Arbajter” z 2 V 1901, doglądał wydawnictw żydowskich i organizował ich przerzut do kraju. Wg Leona Wasilewskiego, S. przejrzał, uzupełnił i na nowo przełożył „Zasady socjalizmu (Program erfurcki)” K. Kautskiego, wydane w r. 1902 w Londynie. Przetłumaczył także „Wojnę chłopską w Niemczech” F. Engelsa (Londyn 1902, Wyd. 2, Moskwa–Kijów–Smoleńsk 1920). Fakt, że Kazimierz Kelles-Krauz specjalnie powitał S-a po przybyciu do Londynu i potem zasięgał jego opinii o aktualnie pisanych broszurach propagandowych świadczy o jego pozycji w partii.
Sam S. pewnie nie miał – jak stwierdził L. Wasilewski – «wielkiego pociągu do pióra», bo od powrotu do kraju w marcu 1902 wyłącznie już zajmował się agitacją i działalnością organizatorską. Najlepszy bodaj w partii «znawca marksizmu», S. położył nacisk na umasowienie ruchu, pogłębienie myśli socjalistycznej «na urobienie programowe młodego pokolenia socjalistycznego», co jedni poczytywali mu za zasługę (J. Cynarski-Krzesławski), inni, zwłaszcza Józef Dąbrowski-Grabiec, negowali jako doktrynerstwo «bezwzględnego marksisty […] socjalisty starej daty», który masowy ruch robotniczy «usiłował wtłoczyć w dawne ramy kółek agitatorskich». Wybrany na VI Zjeździe PPS (czerwiec 1902 w Lublinie) do utworzonego tam autonomicznego Komitetu Żydowskiego, zorganizował 4 VI 1903 w Wilnie pierwszą Konferencję Żydowską. Właściwie odtąd był kierownikiem całej «roboty żydowskiej PPS» jako przedstawiciel CKR w Komitecie Żydowskim, redaktor „Arbajtera”. Z pomocą P. Szumowa i D. Weissera zaczął wydawać w Londynie periodyk popularnonaukowy „Proletarisze Welt”, zajmował się organizowaniem tajnych drukarni w kraju, kolejno w: Lublinie, gdzie wydrukował nr 7 „Arbajtera”, w Brześciu, w mieszkaniu dra Wiktora Majerczaka, w Siedlcach, wreszcie w Mińsku Maz. S. nadawał ton kolejnym konferencjom żydowskim. Zasadniczo przeciwny całkowitej asymilacji, uważał jednocześnie za konieczne przyjęcie przez Bund programu niepodległości Polski i Litwy, jako podstawy współdziałania pomiędzy proletariatem żydowskim i chrześcijańskim.
Wspólnie z J. Piłsudskim S. miał przygotować programową polemikę z żydowskimi oponentami PPS, zwłaszcza z Bundem, do czego nie doszło z powodu różnicy poglądów. W swej broszurze A klarer entfer (wydana w jidysz jako dodatek do nr 8 „Arbajtera”, po polsku ogłoszona pt. Odpowiedź Bundowi w nr 8 „Przedświtu” z 1903 r.) S., w przeciwieństwie do Piłsudskiego i kierownictwa PPS, negował dążenia do likwidacji Bundu, postulował natomiast skłonienie Bundu do uznania niepodległościowego programu PPS w zamian za uznanie jego odrębności.
Po powrocie do kraju S. znów kierował z ramienia CKR organizacją na Litwie, zaś po wileńskiej konferencji CKR (4–6 VI 1903) również okręgiem warszawskim, który do grudnia t.r. obejmował także Łódź. Decydująco wpłynął na uformowanie się grupy «młodych» dążącej od r. 1903 do uwolnienia organizacji krajowej od prymatu zagranicy, do zdemokratyzowania partii przez usamodzielnienie organizacji terenowych i zapewnienie im kontroli nad CKR. Odnotowane we wspomnieniach Jana Stróżeckiego („Arch. Ruchu Robotn.”) hamowanie przez S-a w „Robotniku” polemiki z Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL), nawet wówczas, gdy zjadliwym piórem Róża Luksemburg «zohydzała PPS», potwierdza opinie, że w PPS należał on do ludzi «typu Sd.». J. Dąbrowski uważał go za «człowieka o wydatnej indywidualności, ale «w przeciwieństwie do ogółu pepesowców zimnego sceptyka», który nie ukrywał, że siebie nie może «nawrócić na niepodległość Polski» i kiedy przejął ster organizacji w kraju – «bez ceremonii zaczął esdekować, nie oglądając się na kanony niepodległościowe». Już podczas zwołanej na początku 1904 r. konferencji CKR parł do odrzucenia «fantastycznych projektów powstania», a zajęcia się «agitacją, granicami i bibułą, jako głównym zadaniem». W trakcie kolejnej wyprawy z transportem bibuły na Litwę, S. został 16 VII 1904 zatrzymany na stacji w Kownie: do maja 1905 więziono go w Wilnie. Zwolniony z braku dostatecznych dowodów, wrócił do Warszawy. Postawa człowieka zrównoważonego, nie poddającego się przeciwnościom losu, ugruntowała jego wpływy i autorytet w środowiskach robotniczych i inteligencji socjalistycznej. Na czerwcowej Radzie PPS, S. w wyborach do CKR zdobył największą liczbę głosów. Pozostawał jego członkiem do października 1906 i praktycznie przewodził partii. Wespół z Marianem Bieleckim i Pawłem Lewinsonem w r. 1906 redagował „Robotnika” (nr 175–96). Pod jego kierunkiem na początku t. r. została uruchomiona w Warszawie i działała szkoła żydowskich agitatorów.
Znaczny był udział S-a w kształtowaniu programu i taktyki partii w latach rewolucji 1905–7. Stanowczo przeciwstawiał się stosowaniu terroru ekonomicznego. Pomimo pewnych uprzedzeń i nieufności do rosyjskich socjaldemokratów, popierał stanowisko «młodych», uznających współzależność ruchu rewolucyjnego w Król. Pol. i Rosji, i ich dążenia do zawarcia oficjalnego porozumienia z Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji. Wobec opadania fali rewolucyjnej, w listopadzie 1906 na łamach „Robotnika” zaproponował odejście od taktyki bojkotu wyborów do Dumy Państwowej. Wniosek S-a o wykluczenie z partii członków zawieszonego Wydziału Bojowego przesądził o rozłamie w PPS na IX Zjeździe w listopadzie 1906 w Wiedniu.
S. wybrany został do CKR powstałej wówczas PPS-Lewicy i wspólnie z M. Bieleckim objął redakcję organu tej partii – „Robotnika”. Jednak już 9 I 1907 aresztowano go na zebraniu członków PPS-Lewicy przy ul. Chmielnej 65. Chociaż legitymował się paszportem na nazwisko Sadowski, policja rychło ustaliła, że jest S-em, poszukiwanym od 24 XII 1905 w związku z wykryciem w jego mieszkaniu nielegalnych broszur, gazet „Proletariusz” i „Socjaldemokrat” oraz odezw SDKPiL. Zarząd żandarmerii wznowił zawieszone do czasu aresztowania dochodzenie. W kwietniu 1907 sprawa S-a trafiła do Prokuratora Warszawskiej Izby Sądowej, ale ten po miesiącu zwolnił go za kaucją 300 rb, a 7 X sprawę umorzył z braku dostatecznych dowodów. Delegowany przez PPS-Lewicę na VII Kongres II Międzynarodówki (18–24 VIII 1907 w Stuttgarcie), prezentował tam stanowisko swojej partii w kwestii ruchu zawodowego, przeciwne zarówno partyjności, jak i całkowitej apolityczności związków. W wyniku zakrojonej na szerszą skalę akcji policyjnej przeciw grupie PPS-Lewicy w Warszawie, 2 XI 1907 został ponownie aresztowany i uwięziony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Na skutek usilnych starań matki, popartych świadectwami lekarskimi, oraz niezwykle energicznych zabiegów adwokatów Stanisława Patka i P. Lewinsona uniknął sądu wojennego. Decyzją z 1 VII 1908 uzyskał zgodę na zwolnienie za ogromną kaucją 5 tys. rb, którą wniosły matka i siostra Zofia, częściowo w papierach wartościowych. Wypuszczony z Cytadeli 18 VII pod warunkiem pozostania w Warszawie pod ścisłym dozorem policji, S. za namową adwokatów natychmiast emigrował do Austrii.
S. osiadł w Wiedniu, gdzie znajdował się ośrodek kierowniczy PPS-Lewicy. S. wybrany zaocznie na X (I) Zjeździe PPS-Lewicy do CKR, a po przybyciu do Wiednia powołany również do KZ oraz redakcji „Robotnika”, należał do ścisłego kierownictwa partii do końca jej istnienia. Jako delegat CKR brał udział we wszystkich zjazdach i naradach partyjnych z wyjątkiem II Konferencji Krajowej. Pod pseud. Janowski reprezentował PPS-Lewicę na kolejnych kongresach II Międzynarodówki – w r. 1910 w Kopenhadze, gdzie wraz z Maksymilianem Hortwitzem sygnował sprawozdanie z działalności PPS-Lewicy w l. 1908–10, i w r. 1912 w Bazylei, gdzie w zastępstwie Eugeniusza Jagiełły przemawiał w imieniu swojej partii. S. zdecydowanie krytycznie ocenił linię polityczną bolszewików z powodu dokonanego przez nich w styczniu 1912 rozłamu w rosyjskiej socjaldemokracji. Z ramienia CKR PPS-Lewicy uczestniczył w konferencji rosyjskich grup socjaldemokratycznych, zwołanej pod kierownictwem L. Trockiego i wiedeńskiej „Prawdy”, i w utworzeniu tam tzw. Bloku Sierpniowego zwróconego przeciw bolszewikom. Był również jednym z trzech delegatów PPS-Lewicy na konferencji, zwołanej przez Międzynarodowe Biuro Socjalistyczne 16–18 VII 1914 w Brukseli, poświęconej sprawie przywrócenia jedności w rosyjskiej socjaldemokracji. W Wiedniu S. wznowił praktykę lekarską. Pracował kolejno w trzech sanatoriach chorób wewnętrznych. Ceniony za fachowość, biegłą znajomość języków (niemieckiego, francuskiego, angielskiego, włoskiego i rosyjskiego), miał propozycję objęcia intratnych posad w podwiedeńskich sanatoriach dla zamożnej klienteli. Nie skorzystał z tych możliwości obawiając się, że oderwałoby go to od spraw partyjnych. Ostatnie miesiące przed powrotem do Polski przeznaczył na pracę naukową i praktykę w klinice prof. C. J. Pirqueta oraz w Miejskim Szpitalu dla Dzieci. W czasie pobytu w Wiedniu S. ożenił się z emigrantką polityczną Ludwiką z Fajansów (zob. Saksowa Ludwika).
S. wrócił do kraju w r. 1919 i osiadł na stałe w Warszawie. Przyjął pracę lekarza w Domu Wychowawczym dla Podrzutków Tow. Przyjaciół Dzieci przy ul. Leszno oraz w ambulatorium Warszawskiej Kasy Chorych, co odpowiadało jego poglądom społecznym. Z dr Chaną Braude-Hellerową założył i prowadził Szkołę Pielęgniarstwa Dziecięcego. W r. 1920 wznowił pracę w szpitalu Bersonów i Baumanów, a kiedy po roku rozpoczęto jego przebudowę – uczestniczył w działaniach Komitetu Budowy Szpitala im. Bersonów i Baumanów. W uruchomionym ponownie w r. 1930 szpitalu objął stanowisko ordynatora, ale ze względu na trudności finansowe placówki na jakiś czas zrzekł się pensji. Był znany jako lekarz społecznik, leczący bezpłatnie bezrobotnych i biednych. Kiedy więc Zarząd Zrzeszenia Lekarzy Kasy Chorych wydalił S-a (z powodu jego lewicowych poglądów) w r. 1926 ze Zrzeszenia, Adam Szczypiorski ostro wystąpił przeciwko tej decyzji w „Robotniku”.
S. pozostawał wierny ideom socjalizmu i po 1918 r. Nie przystąpił jednak ani do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, ani do PPS. Udzielał się w robotniczych organizacjach kulturalno-oświatowych i ruchu wolnomyślicielskim. Pod zarzutem przynależności do Komunistycznej Partii Polski był w styczniu 1928 na krótko aresztowany, następnie oddany pod dozór policji. Boleśnie odczuwał zmiany zachodzące w Polsce po przewrocie majowym 1926; «niezbyt otwarty z natury, zamknął się w latach ostatnich jeszcze bardziej w sobie, przyjmując wszystko z filozoficznym spokojem» (M. Gantz). S. zmarł 20 III 1935 w Warszawie, wskutek komplikacji po grypie, którą zaraził się od pacjenta. Pochowany został na cmentarzu Żydowskim. PPS pożegnała zmarłego kilku wspomnieniami na łamach „Robotnika”. Pamięci S-a poświęcony został nr 20 „Warszawskiego Czasopisma Lekarskiego” z r. 1935.
Z małżeństwa z Ludwiką z Fajansów S. miał dwoje dzieci: Jana (zgodnie z tradycją małżeństw socjalistycznych, jako pierworodny syn otrzymał imię od pseud. ojca), który w r. 1939 uszedł z Warszawy na Wschód, w r. 1940 opuścił ZSRR, przedostał się na kontynent amerykański i zginął w nieznanych okolicznościach po wojnie, w którymś z krajów Ameryki Łacińskiej, oraz Irenę, studentkę Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego w Warszawie (losy jej nie są znane).
Ideowemu oddziaływaniu S-a przypisać należy udział jego sióstr: Ewy, Karoliny, Reginy i Zofii w ruchu robotniczym. Należały one jednak wszystkie do Bundu. Wg danych agenturalnych, od r. 1902 zajmowały się kolportażem nielegalnych wydawnictw nadsyłanych z zagranicy, współpracowały z Maksymilianem Landauem i in. działaczami warszawskiej organizacji Bundu. Szwalnia matki przy ul. Pańskiej 6 służyła jako punkt kontaktowy dla przyjeżdżających z Rosji i z zagranicy funkcjonariuszy, tu też nadchodziła korespondencja i przesyłki pieniężne na potrzeby partii. Z powodu tej działalności Karolina i Regina w 1903 r. były aresztowane i krótko więzione w X Pawilonie. Ponownie aresztowane 2 IV 1907, przebywały ok. dwóch tygodni w wiezieniu kobiecym «Serbia». Ewę i Zofię aresztowano 12 I 1905 podczas jednego z wieców Andrzeja Niemojewskiego w Warszawie. Zdaje się, że Ewa (ur. 1873) działała potem jako agitatorka PPS-Lewicy. Aresztowana razem z S-em w jego mieszkaniu 2 XI 1907, była do lutego 1908 więziona na «Serbii». Zwolniona z zakazem (z 27 III t. r.) przebywania w Król. Pol. na okres stanu wojennego, wyjechała do Paryża. Przy pomocy materialnej brata ukończyła studia na Sorbonie. Po r. 1918 uczyła języka francuskiego w warszawskich gimnazjach – Tow. «Chinuch», «Spójnia», Z. Kaleckiej.
Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918, s. 1, 32, 37, 191, 193; Księga działaczy ruchu rewol., I 22–4 (fot.); – Gantz M., Dr Feliks Sachs 1869–1935, „Warsz. Czas. Lek.” 1935 nr 20 s. 405–6 (fot.); Hufnaglówna J Doktór med. Feliks Sachs (Wspomnienie pośmiertne), „Pediatria Pol.” 1935 nr 2 s. 140–1 (fot.); Karwacki W. L., Łódzka organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej Lewicy, 1906–1918, Ł. 1964; Kasprzakowa J., Ideologia i polityka PPS-Lewicy 1907–1914, W. 1965; Kroszczor H., Kartki z historii Żydów w Warszawie XIX–XX w., W. 1979 s. 265–6 (nota biogr.); Krzesławski J. (J. Cynarski), O działalności tow. Jana (Feliksa Sachsa), „Robotnik” 1935 nr 94; Piasecki H., Żydowska Organizacja PPS 1893–1907, Wr. 1978 passim; Rudzki S., Lekarze-społecznicy, „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” 1937 nr 1 s. 15, 16; [Trzciński W.] W. T., Dr Feliks Sachs, „Robotnik” 1935 nr 91 (tu błędna data śmierci: 26 III); Tych F., Polskie partie w II Międzynarodówce. [Posłowie, w:] Historia II Międzynarodówki, W. 1978 II; tenże, PPS-Lewica w latach wojny 1914–1918, W. 1960; Żarnowska A., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; – Dąbrowski J., Czerwona Warszawa przed ćwierćwiekiem, P. 1925 (Anglik F. Zaks); Jabłonowski R., Wspomnienia 1905–1928, W. 1962; Kaufman M. (Mezryczer M.), W pierwszą rocznicę zgonu Jana, „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” 1936 nr 2 s. 114–15; Kelles-Krauz K., Listy, T. 2: 1898–1905, Wr. 1984; Trzciński W., Z minionych dni Polski podziemnej 1905–1918, W. 1937; Wasilewski L., Jeszcze o działalności dr Feliksa Sachsa w PPS, „Robotnik” 1935 nr 102; – „Arch. Ruchu Robotn.” (W.) 1977 t. 4; „Medycyna” 1935 nr 7 s. 255 (nekrolog); „Poufny Przegl. Inwigilacyjny” nr 368 poz. 12; „Robotnik” (PPS-Lewicy) 1910 nr 223 s. 10 (tu Janowski); „Robotnik” 1926 nr 345 (A. Szczypiorski), 1935 nr 96 (pogrzeb S-a); „Z Pola Walki” 1956 nr 2 s. 10 (nota biogr., fot.), 1972 nr 2 s. 191, nr 3 s. 161, 165, 169, 1973 nr 2–3 s. 57, 218, 1974 nr 4 s. 216, 226, 231, 241, 242, 1977 nr 4 s. 194, 198–200, 206; – AAN: Akta L. Wasilewskiego sygn. 1 s. 134, 135, 156, Akta W. Sławka sygn. 1 s. 59, 60, 67, 112, Oddz. VI (Arch. Lewicy Pol.) – Arch. Londyńskie PPS sygn. 305/VII – t. 34 (listy S-a z l. 1900–2); AGAD: KGGW sygn. 3759, Prokurator WIS sygn. 6625, passim, 6688 k. 86–88; AP w W.: WGZŻ sygn. 1736 k. 127, 1835 k. 12v., 2596 k. 67, 2990 k. 1; Gł. B. Lek.: Zbiory specjalne, Kartoteka, Akta Izby Lekarskiej Warszawsko-Białostockiej T. 2 – 3331; – Bibliogr. dot. sióstr S-a: Zagórowski, Spis nauczycieli, II; – „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” 1936 nr 3–4 s. 165; „Robotnik” 1903 nr 52 s. 2; – AP w W.: WGZŻ 940 k. 5, 955 k. 2, 2805 k. 43.
Alicja Pacholczykowa