Surowiecki Karol (1750 lub 1754 – 1824), franciszkanin (konwentualny), reformat, pisarz religijny, polemista, tłumacz.
Ur. 4 II w Imielinku (obecnie Imielenko), należącym do paraf. Imielno pod Gnieznem, w rodzinie drobnoszlacheckiej, był synem Jana, dzierżawcy, a następnie wójta tejże wsi. Miał trzech braci, m.in Wawrzyńca (zob.).
S. kształcił się zapewne w Akad. (Kolegium) Lubrańskiego w Poznaniu. W r. 1769 wstąpił do Polskiej Prowincji Zakonu Braci Mniejszych Konwentualnych; ukończył studia filozoficzno-teologiczne i ok. r. 1776 przyjął święcenia kapłańskie. W r. 1785, jako lektor filozofii w Kaliszu, uczestniczył w dyspucie zorganizowanej przez miejscowych reformatów, podczas której został pokonany ich argumentami. Wydarzenie to stało się główną przyczyną jego przejścia do Wpol. Prowincji Reformatów p. wezw. św. Antoniego z Padwy. Po uzyskaniu zgody Stolicy Apostolskiej i swych przełożonych rozpoczął 16 I 1786 w domu nowicjackim w Osiecznej koło Leszna rok «zastanowienia się»; na jego zakończenie złożył 16 I 1787 śluby zakonne i wrócił do Kalisza. Przez rok był w kaliskim kościele reformackim p. wezw. Opieki św. Józefa kaznodzieją dla katolików narodowości niemieckiej. W lipcu 1788 został przeniesiony do Warszawy, gdzie podjął działalność kaznodziejską w kościele św. Antoniego z Padwy przy ul. Senatorskiej. Zwolenników filozofii Oświecenia i wolnomularzy gromił jednak z taką pasją, że już 26 III 1789 oficjalat warszawski polecił mu na okres miesiąca wstrzymać się od głoszenia kazań. Po upływie tego czasu S., przekonany o słuszności swego stanowiska, jeszcze gwałtowniej zaatakował adwersarzy. Co więcej, w kazaniach dowolnie interpretował uchwały ówcześnie podejmowane przez Sejm Wielki. Gdy w kwietniu 1792 chciał odczytać z ambony list jednego z biskupów francuskich potępiający rewolucję, głośno zaprotestował obecny w kościele sekretarz Hugona Kołłątaja, Kazimierz Konopka. Sprawa nabrała rozgłosu i wskutek interwencji bp. Antoniego Onufrego Okęckiego Konopka stracił posadę.
W tym czasie S. rozpoczął publikację swych utworów polemicznych. Pierwszym jego pamfletem były dość umiarkowane Uwagi nad pismem: Plenipotenci miast duchownych do JW. Sołtyka posła krakowskiego ([b.m.w.] 1791); skierowane one były przeciw postulatowi rozszerzania na miasta należące do Kościoła praw nadanych miastom królewskim. Z kolei wydany w styczniu 1792 Ksiądz z kropidłem na Cygana z gandzarą (W.) był odpowiedzią na pracę Gabriela Taszyckiego, ogłoszoną anonimowo pt. „Cygan cnotliwy gandzarą prawdy nieład chłoszczący” (W. 1791), atakującą duchownych za posiadanie majątków i za bogactwo, które stało się przyczyną ich upadku. S. wprawdzie popierał postulat przejęcia dóbr i płacenia duchownym pensji, ale nie przez rząd, tylko przez władzę kościelną. Negował natomiast tezę o powszechnym upadku obyczajów wśród duchownych. W obliczu niemal powszechnego uznania potrzeby powiększenia sił zbrojnych Rzpltej, zdanie S-ego, że «religia chrześcijańska dosyć długo obywała się bez wojska, ale nigdy bez dziewic poślubionych Bogu» wystawiło go na miażdżącą krytykę, m.in. autora pisma „Sekundant bezbronny między Cyganem z gandzarą a księdzem z kropidłem na placu z perswazją przyjacielską” (W. 1792). Jeszcze ostrzejsze w tonie było inne pismo S-ego Gandzara prawdy niecnotliwego Cygana chłoszcząca, czyli na paszkwil pod tytułem Cygan cnotliwy gandzarą prawdy nieład chłoszczący odpowiedź, dedykowana temuż Cyganowi przez autora U.N.P.P.S. (W. 1792, atrybucja W. Konopczyńskiego; niektórzy przyjmują autorstwo Wojciecha Skarszewskiego). W ferworze sporów S. sięgnął nawet po autorytet «najgłębszego z polityków», Monteskiusza, aby udowodnić tezę, że cnota była podstawą «rządu republikanckiego». Polemika wokół „Cygana” i „Księdza” przyciągnęła jeszcze innych autorów.
W wydanym we wrześniu 1792 dramacie Python lipsko-warszawski diabeł. Kontrtragedia na tragedią „Saul” wyjętą z Pisma Świętego. Graną przez aktorów tamtego świata w roku 1789, a w roku 1792 światu ziemskiemu objawioną (W.) stanął S. nie tylko w obronie postaci Starego Testamentu, przedstawionych w chwalonym przez autora „Cygana cnotliwego” dramacie P. D. Hueta w przeróbce Voltaire’a „Saul” jako «wyuzdani barbarzyńcy», ale przypisując swym przeciwnikom najniższe pobudki, stwierdził, że dążą oni do całkowitej anarchii. Zastosowane przez S-ego jako forma wypowiedzi donosy diabłów i aniołów z Warszawy kipią sarkastycznym humorem, m.in. na temat modnego wówczas stylu kaznodziejstwa, przychylnego autorom oświeceniowym. Tym razem obok Monteskiusza figurowali Voltaire, Rousseau i Mirabeau w roli koni Lucypera, Belzebuba i innych diabelskich przywódców, a autorzy antyklerykalnych broszur zostali umieszczeni w końskich ogonach jako gnidy. Andrzej Kapostas w polemicznej broszurze „Scena ostatnia Pythona” ([b.m.w.] 1792) określił dramat S-ego jako «sprośny i głupi». S. nie pozostał dłużny i ogłosił Górę rodzącą. Bajkę sprawdzoną w osiemnastym wieku na schyłku onegoż wyjaśnioną roku 1792 (W. 1792). Zarazem uważał, że zło, które z Francji rozszerzyło się na całą Europę, było możliwe do opanowania środkami administracyjnymi, m.in. przez zniesienie tajnych towarzystw i podporządkowanie oświaty Kościołowi; w tym celu zakładał konieczność odwołania kasaty jezuitów i przywrócenia inkwizycji. Nie odżegnywał się jednak od osiągnięć nauki, chwalił Mikołaja Kopernika («ziomka naszego»), Kartezjusza, P. Gassendiego, G. Leibniza i I. Newtona.
Dn. 9 IX 1792 oficjalat warszawski przesłał przełożonemu klasztoru reformatów upomnienie z powodu ataków kaznodziejskich na konfederację targowicką oraz zakaz poruszania w kościele spraw politycznych; wydaje się, że kroki te były reakcją na działalność S-ego. Wobec nieustępliwości i gwałtowności jego wystąpień na ambonie i w pismach oraz w obliczu nasilania się opozycji przeciw niemu, władze prowincji zakonnej, nie widząc innego rozwiązania, prawdopodobnie pod koniec r. 1792 zabroniły mu głoszenia kazań. Latem 1793 został S. przeniesiony na stanowisko gwardiana klasztoru w Lutomiersku w woj. sieradzkim. Po roku wrócił do Kalisza, gdzie w l. 1794–6 był kaznodzieją świątecznym w kolegiacie św. Józefa. Równocześnie głosił kazania odpustowe w innych kościołach Kalisza i okolicy. W okresie 1796–7 był gwardianem domu nowicjackiego w Szczawinie Kościelnym koło Gostynina. W l. 1797–1800 pełnił w Zarządzie Prowincji urząd sekretarza, a w l. 1800–3 definitora. Równocześnie w Pakości koło Inowrocławia sprawował w l. 1798–1802 funkcję egzaminatora spowiedników i prefekta szkoły dla młodzieży męskiej; uczył tam też gramatyki oraz języków francuskiego i niemieckiego. W l. 1802–5 był kaznodzieją dla wiernych narodowości niemieckiej w Osiecznej, następnie w Rawiczu. Potem wrócił do Pakości, gdzie w l. 1805–9 sprawował poprzednią funkcję. Wybudował nowy gmach szkoły i przyczynił się do jej zreformowania, dzięki czemu liczba uczniów wzrosła do kilkuset. Szkołę utrzymywał częściowo rząd pruski, opłacając m.in. świeckich nauczycieli matematyki i historii naturalnej, natomiast innych przedmiotów uczyli zakonnicy, których wynagradzali dobrowolnymi ofiarami rodzice uczniów. Z inicjatywy S-ego ufundowano za nie w r. 1808 jedenastogłosowe organy do kościoła reformackiego p. wezw. św. Bonawentury. Gdy w czerwcu t.r. doszło do zamieszek między uczniami szkoły a czeladnikami szewskimi, S. wezwał na pomoc wojsko. Zaprowadziło ono porządek, lecz samego S-ego w obawie przed czynną zniewagą buntowników na krótko zatrzymano w więzieniu. Po wyjściu na wolność zapoznał się z mową ks. Karola Bocheńskiego, wygłoszoną 1 IX, z okazji otwarcia szkoły departamentowej w Bydgoszczy, a następnie opublikowaną, w której została zawarta opinia o niskim poziomie okolicznych szkół. Dn. 16 X przesłał odpowiedź odpierającą zarzuty i zarzucającą ks. Bocheńskiemu deizm, a nawet ateizm (odpowiedź S-ego ogłosił A. Karbowiak). W lipcu 1809, na kapit. prowincjalnej w Choczu koło Pleszewa, zwolniono S-ego z funkcji prefekta szkoły i nauczyciela; pozostał on jednak w Pakości do poł. r. 1810. Potem uczył kleryków przedmiotów z zakresu szkoły średniej w Lutomiersku (1810–12) i Warszawie (1812–15).
Pod wpływem opowiadań emigrantów francuskich, m.in. karmelity bosego A. Dupnera, który w r. 1795 schronił się w klasztorze w Pakości, S. przetłumaczył dzieło francuskiego jezuity A. Barruela, poświęcone walce z rewolucją francuską i wolnomularstwem „Mémoires pour servir à l’histoire du jacobinisme”. Wydał je najpierw w wersji skróconej pt. „Święte tajemnice masonii sprofanowane” (Lw. [W.] 1805), a następnie, wsparty przez arcybp. gnieźnieńskiego Ignacego Raczyńskiego, w całości pt. „Historia jakobinizmu” (Berdyczów [W.] 1812 I–IV). We wstępie do pełnej edycji wyraził pogląd, że jakobini polscy byli gorsi od francuskich, bo posunęli się do wieszania biskupów. Powrócił w tym czasie do własnej twórczości. Opublikował Misję lożowego apostoła, czyli rozprawę między bratem insynuatorem (werbarzem) i profanem (religiantem) ([b.m.w.] 1813); praca ta, będąca dialogiem o tajemnicy, wolności, równości, oświacie, tolerancji, moralności i Bogu, uchodzi za jego najlepszy utwór polemiczny. W Odpowiedzi na zagęszczone między ludźmi pytanie: co się dziś dzieje i na co zabiera się pod słońcem ([b.m.w.] 1813), opierając się na bogatej literaturze, omówił znaki, jakie poprzedzą nadejście Antychrysta i dopatrzył się ich w czasach sobie współczesnych. Napotkawszy podobne myślenie u włoskiego pisarza G. Marchettiego, przetłumaczył z języka francuskiego jego pracę „Cudowny schyłek osiemnastego wieku” (Wr. 1814), po czym opatrzył je komentarzem Przypisek do książki pod tytułem: Cudowny schyłek osiemnastego wieku ([b.m.w.] 1815).
W poł. r. 1815 osiadł S. w klasztorze w Miedniewicach koło Skierniewic. Wykładał tam filozofię (1815–17), a później teologię moralną (1817–24). Cieszył się już wtedy pełnym zaufaniem władz zakonnych. W l. 1818–21 był kustoszem (zastępcą prowincjała), a w r. 1821 został wizytatorem generalnym Mpol. Prowincji Reformatów p. wezw. Matki Bożej Anielskiej. Dn. 8 VII t.r. przewodniczył kapit. prowincjalnej w Sandomierzu. Odwiedził wszystkie klasztory prowincji i sporządził dokładny opis wizytacji (zaginiony). Opublikował w tym czasie Problema ascetyczne. Jakim sposobem przy katolickiej wierze ugruntować w sobie nadzieję o Zbawicielu, pomimo wszystkie ciężary grzechowe i zawady wrodzonej ułomności ([b.m.w.] 1815) oraz dwa przekłady: „Historię duchowieństwa w czasie rewolucji francuskiej” Barruela (Kr. 1815 I–II) i „Wolter między prorokami, czyli dzieło o fanatyzmie w języku rewolucyjnym” F. Laharpe’a ([b.m.w.] 1816 I–II). Do tłumaczenia Barruela wrócił raz jeszcze, ogłaszając jego „Helwienki czyli listy prowincjonalno-filozoficzne” (W. 1817–19 I–V). Kontynuując swą walkę z wolnomularstwem, ułożył w l. 1815–21 Tragiczne śpiewy masońskie ([b.m.r.w.]), imitujące pieśni, w których wolnomularze przyznawali się ponoć do przygotowania rewolucji francuskiej i wspierania liberalizmu na świecie. Badacz masonerii Stanisław Małachowski-Łempicki uważał, że S. «operuje argumentami obydwóch stron swobodnie i wykazuje duże oczytanie i bystrość umysłu […]. Dzięki tym zaletom utwory […] były chętnie czytane i wywarły duży wpływ na społeczeństwo». Dzieła i przekłady S-ego przyczyniły się do upowszechnienia przeświadczenia, że do osiągnięcia pewnych stanowisk niezbędne było poparcie masonów. Polemizując z broszurą Stanisława Węgrzeckiego „Dzieje o znaczeniu władzy duchownej obok świeckiej w Polsce” („Gaz. Korespondenta Warsz.” 1817 nr 48–53), opublikował List prowincjonalnego do warszawskiego filozofa (Wil. [b.r.w.], W. 1817) oraz broszurę Eklektyk zimnokrwisty filozof ([b.m.w.] 1818). W r. 1818 ogłosił pracę Głos ludu izraelskiego do prawdziwych chrześcijan polskich przeciw fałszywym ich politykom ([b.m.r.w.]). Praca wywołała t.r. replikę Stanisława Kostki Potockiego pt. „Żyd nie Żyd?”. Po opublikowaniu przez Potockiego w r. 1820 „Podróży do Ciemnogrodu”, w której zaatakowany został nie tylko Kościół, ale i praktyki religijne, a S-ego jako «mnicha» przedstawił autor w niekorzystnym świetle, S. zareagował gwałtownym atakiem pt. Świstak warszawski wyświstany, czyli uwagi krytyczne nad warszawskim romansem tytułowanym: Podróż do Ciemnogrodu, pod imieniem pisarza nazwanego Świstek przez drukarską pomyłkę (Prawdogród [Łowicz] 1821). Skandalizujący rozgłos, jaki wywołało to pismo, skłonił arcybp. warszawskiego Szczepana Hołowczyca do polecenia wycofania książki z obiegu i suspendowania (zakaz sprawowania funkcji kapłańskich) jej autora; wkrótce jednak po otrzymaniu wyjaśnień arcybiskup wycofał suspensę. Uważa się też S-ego za autora Komentarza, czyli wykładu nowej księgi objawień (W. 1820), Tłumaczenia tajemnic nowej wiary objawionej Polakom przez J. Baudouina Francuza, w kilku piosenkach, szczególniej w tytułowanym: Głębsze uważanie mesmeryzmu, czyli teorii praktycznej, dane ze strony chrześcijańsko-katolickich religiantów (W. 1822), Homilii rymowanych, wyjaśniające mistyczne sensa 2go psalmu Dawida, uiszczonego do litery pod panowaniem dzisiejszego filozofizmu, czyli bezbożniczej oświaty (W. 1822) oraz Odpowiedzi na bluźnierstwa Weishaupta ([b.m.r.w.]). S. ogłosił jeszcze książkę z dziedziny ascetyki Antidot ascetyczny, czyli niezawodne lekarstwo religijne na umysłową truciznę pospolicie zarażającą, a częstokroć śmiertelnie paraliżującą dusze pragnące ugruntować się w chrześcijańskiej cnocie (W. 1823).
Zestawienie kompletnej bibliografii pism S-ego natrafia na trudności, ponieważ publikował on najczęściej anonimowo i bez podania wszystkich elementów opisu bibliograficznego. Przeciwnicy próbowali najpierw nie dopuścić do wydania tych książek, potem usiłowali je niszczyć. W tym kontekście prawdopodobną wydaje się informacja ucznia S-ego, że niektóre jego prace wyszły z zakonspirowanej drukarni w klasztorze miedniewickim, którą S. obsługiwał z jednym pomocnikiem („Przegl. Katol.” 1867 s. 143, 156–7). Przypisywane S-emu autorstwo przekładów z języka francuskiego: „Podróży Józefa i powitania się z Rychardem Altonem” ([b.m.w.] 1790) oraz „Sądu bezstronnego jednej damy filozofki” ([b.m.r.w.]) jest wątpliwe. S. zmarł 26 IV 1824 w Miedniewicach, został pochowany w podziemiach kościoła klasztornego.
Dawni pisarze polscy, W. 2003 IV; Estreicher; Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, VI (bibliogr., wykaz pseud. i krypt.); PSB (Bocheński Jan Ignacy, Konopka Kazimierz); Słown. Pol. Teologów Katol. (bibliogr.); Słown. pseudonimów; Wpol. Słown. Biogr.; – Butterwick R., Between Anti-Enlightenment and Enlightened Catholicism: Provincial Preachers in Late Eighteenth-Century Poland-Lithuania, w: Peripheries of the Enlightenment, Red. R. Butterwick i in., „Studies on Voltaire and the Eighteenth Century” T. 1: 2008 s. 201–8; Deszczyńska M., Biskup Wojciech Skarszewski a dymisja Stanisława Kostki Potockiego „Kwart. Hist.” R. 106: 1999 nr 1 s. 45–56; taż, „Historia sacra” i dzieje narodowe. Refleksja lat 1795–1830 nad rolą religii i Kościoła w przeszłości Polski, W. 2003; Grześkowiak-Krwawicz A., O formę rządu czy o rząd dusz? Publicystyka polityczna Sejmu Czteroletniego, W. 2000; Hass, Sekta farmazonii warsz.; Jabłońska-Deptuła E., Przystosowanie i opór. Zakony męskie w Królestwie Kongresowym, W. 1983; Karbowiak A., Bydgoszcz a Pakość. Karta z dziejów wychowania i szkół Księstwa Warszawskiego, Lw. 1897; Kwiatkowska A., Piórowe wojny. Polemiki literackie polskiego oświecenia, P. 2001 (bibliogr.); Leśnodorski B., Polscy jakobini, W. 1960; Małachowski-Łempicki S., Ksiądz Surowiecki w walce z wolnomularstwem, „Przegl. Powsz.” T. 190: 1931 s. 95–101; Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII. Studia historyczne, W. 1979; Szteinke A. J., Kościół Świętego Antoniego i Klasztor Franciszkanów-Reformatów w Warszawie 1623–1987, Kr. 1990 (bibliogr.); Winiarz A., Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, L. 2002; – Hertz, Zbiór poetów pol., VI; – Arch. Prow. Franciszkanów-Reformatów w Kr.: Scrutinium antiquitatis Conventus Calisiensis, I Scrutinium antiquitatis Conventus Miednievicensis, I–II Scrutinium antiquitatis Conventus Pacostensis, I–II (bez sygn.); B. Jag.: sygn. 52/61 s. 244–9 (mszp. pracy W. Konopczyńskiego „Polscy pisarze polityczni. T. 2: Sejm Czteroletni”); – Informacje Richarda Butterwicka z Londynu.
Anzelm Janusz Szteinke