Proniewska Karolina Anna (1828–1859), poetka, tłumaczka, znana w literaturze litewskiej jako Karolina Praniauskaite. Ur. 18 I w majątku Padurbin (wg innych źródeł błędnie: w Padubysie) na Żmudzi w rodzinie zubożałej szlachty. Była córką Teofila, dzierżawcy, długoletniego asesora sądowego pow. telszewskiego i Eleonory z Dobszewiczów.

Po przedwczesnej śmierci ojca brat z rodziną zamieszkał w majątku i wraz z matką zajmowali się wychowaniem P-iej. Następnie P. mieszkała razem z matką w pobliskim miasteczku Telsze, żyjąc w bardzo trudnych warunkach materialnych. Drogą samokształcenia zdobyła niemałe oczytanie i kulturę literacką. Przez kilka lat uczyła tajnie dzieci w Telszach, ale na przeszkodzie stanęło jej słabe zdrowie (początek gruźlicy). Bardzo wcześnie zaczęła pisać wiersze, do czego skłoniły ją, oprócz zamiłowań literackich, także melancholijne usposobienie i skłonność do samotności. Utwory o pewnej już wartości literackiej pochodzą z l. 1848–9, najlepsze zaś jej wiersze powstały w latach pięćdziesiątych, napisała wówczas kilkadziesiąt wierszy, w których dała wyraz głębokiej religijności, przeżyciom natury osobistej (nieszczęśliwa miłość) oraz wrażliwości na piękno przyrody Żmudzi. W r. 1858 wraz z matką zamieszkała w miasteczku Uciana (pow. wiłkomierski) u brata Ottona, który został tam proboszczem. Zwolniło ją to od codziennych trosk materialnych.

P-ą łączyła serdeczna przyjaźń z poznanym w r. 1855 Antonim Baranowskim (Baranauskas), znanym później poetą i językoznawcą litewskim, bpem sejneńskim. Po przeczytaniu młodzieńczych utworów poetyckich Baranowskiego zachęciła go P. do dalszej pracy, ponadto – poprzez brata Ottona – udzieliła pomocy w dostaniu się do Seminarium Duchownego w Worniach. Zadedykowali sobie wzajemnie po kilka wierszy (druk. w „Tece Wil.”). Badacze literatury litewskiej przywiązywali do tego epizodu w biografii Baranowskiego duże znaczenie i poświęcili mu sporo uwagi, a P-ą wprowadzili na trwałe do swojej literatury, pamiętając również o jej pracy przekładowej. P. bowiem, znając dobrze język litewski (którego używała równolegle z polskim), przetłumaczyła w r. 1856 fragment „Witoloraudy” J. I. Kraszewskiego – baśń o Egle, królowej wężów (druk. w: „Kalendorius ąrba Metskajtlus” … 1859. Parašitas par Ł. Iwiński … Wilniuje 1858, przedruk w r. 1957 w: „Lietuvių literatūros istorijos chrestomatija”). Wg Zygmunta Stoberskiego P. przełożyła wiele utworów na język litewski; nie wiadomo jednakże, czy i gdzie zostały one wydrukowane, możliwe, że uległy spaleniu wraz z innymi papierami – zgodnie z ostatnią wolą P-iej. Utwory poetyckie P-iej, jeszcze przed ukazaniem się drukiem, krążyły po Żmudzi w odpisach, deklamowano je na wieczorkach literackich i spotkaniach towarzyskich (M. Baliński); znane były też jej improwizacje. Zyskała sławę natchnionej poetki, była pierwszą kobietą na Żmudzi, która «odważyła się przystąpić do poezji w języku polskim» (F. Rymkiewicz), a zarazem w litewskim.

Szerszemu ogółowi czytelników zaprezentowali P-ą w r. 1856 korespondenci wileńscy „Gazety Warszawskiej” (m. in. M. Baliński i Ludwik Kondratowicz) i „Kroniki Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” (tu pierwsze drukowane utwory P-iej: Sen o Marylce, Wiersz o Deotymie). Szczególną sympatią darzyła P. Deotymę (Jadwigę Łuszczewską) i poświęciła jej kilka wierszy. Krytyka ciepło przyjęła poemat P-iej Festyna Wielkiej Kalwarii na Żmudzi (Wil. 1856; dedykowany bpowi Maciejowi Wołonczewskiemu), pisał o nim np. J. I. Kraszewski: «Poemacik maluczki, ale prosty i naiwny, natchniony (…) zajmuje nas głębokim wiary uczuciem, szczerotą swoją, brakiem sztuki i formy». W l. 1857–8 P. opublikowała kilka utworów w „Tece Wileńskiej” (tu m. in. cenione przez Kondratowicza Trzy promienie ducha) oraz w „Wieńcu” ofiarowanym Stanisławowi Jachowiczowi. W r. 1858 ukazał się w Wilnie tom Piosneczki… Bogu na chwałę, na pamiątkę przyjaciołom, obejmujący utwory z l. 1848–9 i 1855–8, niemal cały dorobek P-iej. W tych bezpretensjonalnych wierszach dominował nastrój melancholii, smutku, rezygnacji, często powtarzał się motyw sieroctwa, opuszczenia, przeczucia przedwczesnej śmierci. W cyklu religijnym znalazły się pieśni, hymny, i modlitwy poświęcone świętym i kościelnym świętom; wśród wierszy okolicznościowych – utwory poświęcone Adamowi Mickiewiczowi (Do Wieszcza naszej ziemi…, przedruk w antologii „A. Mickiewicz w poezji polskiej i obcej”, oraz Tren – na wieść o jego śmierci). Ponadto tom zawierał sporo krótkich liryków o charakterze żartobliwym, np. Mazurek (przedruk w „Zbiorze poetów polskich XIX w.” P. Hertza). P. planowała napisać poemat o Birucie, ale poczynania te przerwała ciężka choroba. Zmarła 26 V 1859 w Ucianie i została pochowana na miejscowym cmentarzu. Pamięć jej uczcili wierszami Ludomir Wieczór-Szczerbowicz (1860, w tomie „Kwiaty marzeń”) i Eugeniusz Roenne (1878, w tomie „Poezje i prace dramatyczne”).

Estreicher w. XIX; Lietuvos TSR bibliografija, SA.; Knygos lietuvių kalba, t. I: 1547–1861, Vilnius 1969 s. 133 (poz. 349), 529–30 (cz. 2 poz. 275, m. in. biografia i bibliogr.); Encyklopedia Lituanica, Boston 1975 IV 337; Enc. ogólna wiedzy ludzkiej, W. 1875 X; Lietuvių Enc., XXIII 498–9 (V. Maciunas); Lietuviškoji tarybine encyklopedija, Wilnius 1982 IX 181; Mažoji lietuviškoji tarybine enciklopedija, Wilnius 1968 III 903; – A. K., Mogiła Karoliny Proniewskiej, „Tyg. Illustr.” 1872 nr 238 s. 25 (z podob. grobu); Baranauskas A., Raštaì, Vilnius 1970 I, II; Biržiška V., Aleksandrynas, Chicago 1965 III 356–8 (biografia i bibliogr.); Kolbuszewski J., O „Dzienniku podróży po Litwie i Żmudzi” Teodora Tripplina, „Acta Baltico-Slavica”, T. 9: 1976 s. 172–3; Lietuvių literaturos istorija, Vilnius 1957 I 540–1; Mikšyté R., A. Baranausko kǔ ryba, Vilnius 1964; tenże, K. Praniauskaite, „Pergalé” nr 5 s. 168–72 (błędna data ur P-iej); Ochmański J., Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX wieku (do r. 1890), Białystok 1965 s. 90; Rymkiewicz F., Karolina Proniewska, „Po Ziarnie” (Wil.) 1861 s. 269–80; Starnawski J., Adam Mickiewicz w poezji polskiej i obcej, 1818–1855–1955, Wr. 1961; Stoberski Ż., Historia literatury litewskiej, Wr. 1974; tenże, Między dawnymi i młodszymi laty, Ł. 1981; – Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1962–75 ks. 3–6; Tripplin T., Dziennik podróży po Litwie i Żmudzi odbytej w 1856 r., Wil. 1858 II 132–3, 188 i n.; – „Kron. Wiad. Krajowych i Zagran.” 1858 nr 202 s. 2–3 ([Wilczyński A.] Albert W.); Korespondencje do „Gaz. Warsz.” z r. 1856: [Baliński M.], Listy znad brzegów Krożenty, nr 203 s. 6, [Kondratowicz L.] Syrokomla W., Hebdomadalia, nr 159 s. 4–5, Kraszewski J. I., Listy…, nr 283 s. 1–3, [Przybylski W.], nr 175 s. 4, nr 213 s. 3–4, Tomaszewicz W., nr 282 s. 4–5, nr 285 s. 5; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara); – Informacje W. Armona.

Cecylia Gajkowska