INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Kazimierz Stankiewicz      Frag. "Portretu Kazimierza Stankiewicza" Jana Matejki.

Kazimierz Stankiewicz  

 
 
Biogram został opublikowany w latach 2003-2004 w XLII tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Stankiewicz Kazimierz (1818 lub 1820–1895), spiskowiec, emigrant, opiekun Stanisława Wyspiańskiego.

Ur. zapewne w Krakowie.

W r. 1829 wstąpił S. do Gimnazjum św. Anny w Krakowie, ale go nie ukończył. Zaprzyjaźnił się w tym czasie z poetą Edmundem Wasilewskim. W 2. poł. l. trzydziestych należał do «dziesiątki» konspiracyjnej, działającej na terenie Wolnego Miasta Krakowa, a kierowanej przez adiunkta UJ, Ludwika Gorzkowskiego. Ze względu na warunki fizyczne (był wysoki i mocno zbudowany) został wyznaczony wraz z dwoma innymi członkami tej grupy – Antonim Lewickim i Józefem Zagórowskim – do zabicia Szymona Czelaka (Celaka, Cielaka), kramarza tytoniu, a zarazem agenta rosyjskiego, mieszkającego w tym samym co S. domu, na rogu Plant i ul. Pijarskiej. We wrześniu 1838, wywabiwszy Czelaka nocą z mieszkania, doprowadził go pod klasztor Wizytek, gdzie konspiratorzy dokonali mordu, po czym wrzucili ciało do kanału pod klasztorem Pijarów. S., nierozpoznany przez przypadkowych świadków wydarzenia, zdołał uciec z miasta, lecz Lewicki, złapany niemal natychmiast przez policję, pod wpływem tortur zastosowanych przez komisarza Franciszka Gutha, wyjawił wszystko. Wg Stanisława Schnür-Pepłowskiego – Guth dał do gazet fałszywą informację o śmierci Lewickiego, czym zwabił do Krakowa S-a przekonanego, że nic mu już teraz nie grozi; wg Józefa Wawel-Louisa – S. pozbawiony funduszy potrzebnych do dalszej ucieczki zatrzymał się u znajomego w Pisarach pod Krzeszowicami i tam został pojmany. Podczas przesłuchań, skatowany przez śledczych i sądząc, że Lewicki nie żyje, zrzucił na niego całą winę. Zorientowawszy się w omyłce, chcąc ratować kolegów, przyznał się do samodzielnego dokonania mordu. Przez następne miesiące przesłuchiwała aresztowanych powołana przez trzy sąsiednie mocarstwa Zjazdowa Komisja Śledcza, szukająca ich powiązań z organizacją spiskową. Szczególnie aktywny i nie wahający się przed stosowaniem brutalnych metod był reprezentujący Austrię komisarz Józef Zajączkowski. W trakcie śledztwa S. nabawił się jąkania, które mu zostało do końca życia. Proces przed sądem pierwszej instancji w Krakowie odbywał się w napiętej atmosferze; miasto w obawie przed zamieszkami było patrolowane przez wojsko, a na Rynku stacjonowało pół baterii dział. S. został skazany na śmierć, zaś jego towarzysze – na długoletnie więzienie. Sąd apelacyjny (tzw. zjazdowy) nie uznał jednak morderstwa za pospolite, a uwzględniwszy przy tym młody wiek S-a zamienił mu wyrok na 20 lat więzienia. Jako jedyny ze skazanych odsiadywał go S. w Krakowie.

S. odzyskał wolność, gdy w r. 1846 wybuchło powstanie krakowskie i więzienie obsadziła straż obywatelska; dn. 23 II miejscowe patriotki triumfalnie wyprowadziły go na Rynek. Przekazy o losach S-a w następnych latach są sprzeczne. Po stłumieniu powstania zapewne ukrywał się. Wg Stanisława Wasylewskiego, 4 XI 1847 na Plantach nieopodal kościoła Kapucynów wspólnie z drugim zamachowcem zabił komisarza Zajączkowskiego. Wydarzenie to, odebrane jako przykładne ukaranie powszechnie znienawidzonego renegata narodowego, głęboko poruszyło opinię publiczną Krakowa i Galicji. Władze austriackie nigdy nie wykryły i nie osądziły sprawców, a historycy piszący o Zajączkowskim nie ustalili ich tożsamości. Informację o udziale S-a w zamachu przekazała Wasylewskiemu w l. trzydziestych XX w. Adela Bieniewska, córka najbliższego przyjaciela S-a, Edwarda Brudzewskiego. Przekaz ten wydaje się być wiarygodny, choć zaprzeczała mu Maria Waśkowska-Kreinerowa, siostrzenica drugiej żony S-a, Janiny. Jednak inne opowieści przechowywane w tradycji rodziny Kreinerowej – np. jakoby S. był więziony w Kufsteinie razem z Florianem Ziemiałkowskim i Albinem Dunajewskim – wskazują na brak rzetelnej wiedzy o wczesnym etapie jego biografii (jeżeli S. poznał te osoby, to raczej w trakcie wcześniejszych działań konspiracyjnych). Ponadto, nawet w ustabilizowanym okresie swego życia, które przypadło na czasy autonomii galicyjskiej, nie mógł S. – również wobec bliskich – afiszować się z tym epizodem swej przeszłości z uwagi na konsekwencje karne, jakie wciąż mu groziły.

Zaraz po zamordowaniu Zajączkowskiego zbiegł S. za granicę. Kilka lat spędził we Francji. Wątpliwe jest twierdzenie Mariana Tyrowicza, jakoby S. był tożsamy z Ignacym Kazimierzem Piotrem Stankiewiczem, działaczem Tow. Demokratycznego Polskiego, który w r. 1854 w Szwajcarii lub w Londynie podpisał „Akt potępienia przeciw Adamowi Czartoryskiemu”. Do Galicji powrócił S. prawdopodobnie w poł. l. pięćdziesiątych. Otrzymał posadę administratora w majątku Izdebnik (pow. brzozowski), własności rodziny Montleart, i wstąpił do Tow. Gospodarczo-Rolniczego w Krakowie. W tym czasie ożenił się z Wiktorią Tokarską, córką Aleksandra, zarządcy owczarni u Potockich w Łańcucie. Przyjacielskie stosunki wiązały go z Zygmuntem (właściwie: Edmundem Marcinem) Matejką i jego młodszym bratem, Janem, malarzem. Choć nic nie wiadomo o udziale S-a w powstaniu styczniowym, na uwagę zasługuje jego przyjaźń z kilkoma byłymi powstańcami (Matejkami, Brudzewskim, Edwardem Heppem), stanowiąca być może ślad po wspólnej walce w r. 1863. W r. 1873 otrzymał S. posadę zarządcy oddziału zastawniczego (lombardu) Kasy Oszczędności m. Krakowa; zawdzięczał ją Janowi Jawornickiemu, niegdyś powstańcowi listopadowemu, który chętnie zatrudniał w podległej sobie instytucji dawnych spiskowców, zaś pochodzeniem związany był ze stronami rodzinnymi żony S-a.

Już jako wdowiec, w Krzesławicach u Jana Matejki, poznał S. Janinę Rogowską, nauczycielkę domową języków polskiego i francuskiego; dn. 17 I 1880 zawarł z nią małżeństwo. W salonie Stankiewiczów bywali odtąd m.in. Józef Szujski, Władysław Łuszczkiewicz, Karol Estreicher, Mieczysław Bochenek. Parę miesięcy po ślubie przyjął S. na wychowanie siostrzeńca żony, Stanisława Wyspiańskiego. Żywo interesujący się sprawami kultury i oczytany, wywarł S. znaczny wpływ na dojrzewanie intelektualne wychowanka. W zasobnej bibliotece wuja znalazł Wyspiański szeroki wybór klasyków literatury starogreckiej i europejskiej, dzieła polskich romantyków oraz prace historyczne; niewątpliwie do S-a odnoszą się słowa z listu Wyspiańskiego do Henryka Opieńskiego: «znałem kogoś, co mnie umiał znakomicie inicjować w czytanej literaturze i wybierając dla mnie i wskazując mi same arcydzieła, nauczył mnie, co czytać i zapoznał mnie z prześlicznymi rzeczami, o jakich wielu śmiertelnych nie ma pojęcia» (28 I 1896). Jak wspomina Janina Stankiewiczowa, chłopiec «zawojował tak wuja, że ten zamiast iść ze mną ręka w rękę, razem z tym młodzieniaszkiem spiskowali na mnie i Staś robił bez zastrzeżenia, co chciał». S. «dogadzał każdej jego zachciance», wyszukiwał w krakowskich księgarniach książki i reprodukcje dzieł malarskich, ułatwił korzystanie ze zbiorów Muz. Narodowego, któremu dyrektorował Łuszczkiewicz, polecił opiece artystycznej Jana Matejki i finansował pobyt w Paryżu. Zdaniem niektórych badaczy twórczości Wyspiańskiego, atmosfera salonu Stankiewiczów wpłynęła na kształt „Warszawianki”, „Lelewela”, „Nocy Listopadowej” oraz dramatu o r. 1846 (niedokończonego i niezachowanego). S. przekazał przy tym wychowankowi swą fascynację zbrojnym czynem niepodległościowym. Stanisław Estreicher uważał nawet, że w jego rewolucyjnej przeszłości «leży klucz dla zrozumienia zagadnienia kształtowania się politycznych i narodowych pojęć Wyspiańskiego». Z kolei przyjaźń z Janem Matejką sprawiła, że był S. proszony przez malarza o przyjęcie obowiązków opiekuna sądowego jego żony, Teodory, w czasie procesu o jej ubezwłasnowolnienie w r. 1888. S. zmarł 5 VIII 1895 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim (kw. Ib).

Zarówno w pierwszym małżeństwie, z Wiktorią Tokarską, jak i w drugim, z Janiną (właściwie: Joanną Klarą) Rogowską (1844 lub 1852 – 11 I 1915), nie miał S. dzieci.

 

Portret olej. pędzla Matejki z r. 1858, w Muz. Narod. w Kr. (Dom Matejki), reprod. w: Szczypka J., Wejście w labirynt. Opowieść o młodości S. Wyspiańskiego, W. 1964 s. 112; Rysunek Wyspiańskiego, reprod. w: Płoszewski L., Krewni, „Przekrój” 1969 nr 5; Rysunek ołówkiem Wyspiańskiego, „Zielone Świątki 1888 w lasku korabnickim pod Skawiną” (tu S. wraz z m.in. drugą żoną, Janiną), reprod. w: „Gaz. Pol.” 1934 nr 340; Fot. w B. Jag., sygn. IJ. 4013; Fot. z r. 1892 z dedykacją dla Wyspiańskiego, „Kraków” 1986 nr 2; Fot. Janiny Stankiewiczowej w: „Światowid” 1927 nr 48; Portret Janiny Stankiewiczowej w obrazie olej. pędzla Wyspiańskiego przedstawiającym śmierć jego matki, 1894, wł. prywatna; – Pol. Bibliogr. Sztuki, I cz. 2; – Grodziska-Ożóg, Cmentarz Rakowicki; Kalendarz życia i twórczości 1869–1890 Stanisława Wyspiańskiego, Oprac. M. Stokowa, Kr. 1971 (fot. S-a i Janiny Stankiewiczowej, tu S. mylnie utożsamiony z Kazimierzem Stankiewiczem, oficjalistą w urzędzie podatkowym w Wadowicach); Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny; Tyrowicz M., Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832–1863, W. 1964; – Dürr J., Kazimierz Stankiewicz, „Kur. Liter.-Nauk.” R. 11: 1934 nr 36 (dod. do „Ilustr. Kur. Codz.” nr 244) s. IV–V (fot. w stroju polskim); Grodziska-Ożóg K., Sprawa Ignacego Zajączkowskiego w świetle źródeł prasowych i pamiętnikarskich, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 30: 1985; Schnür-Pepłowski S., Z przeszłości Galicji (1772–1862), Lw. 1895 s. 282–3; Wasylewski S., Tajemnica wuja Stankiewicza, „Gaz. Pol.” R. 6: 1934 nr 75 s. 5; Wawel-Louis J., Kronika rewolucji krakowskiej w roku 1846, Kr. 1898 s. 82; – Kalendarz Czecha, 1917 s. 86 (dot. Janiny Stankiewiczowej); Krakowska księga adresowa, Kr. 1906 (dot. Janiny Stankiewiczowej); Szematyzmy Król. Galicji, 1863–70, 1875; – Estreicher K., Nie od razu Kraków zbudowano, W. 1956 s. 145; Gorzkowski M., Jan Matejko, Kr. 1993; Grabowski A., Wspomnienia, Wyd. S. Estreicher, Kr. 1909 I 151; Girtler K., Opowiadania, Oprac. Z. Jabłoński, J. Staszel, Kr. 1971 II; Jabłoński Pawłowicz I., Wspomnienia o Janie Matejce, Oprac. M. Treter, Lw. 1912 s. 12, 44; Józefczyk A., Wspomnienie ubiegłych lat, Wyd. H. Zathey, Kr. 1881 s. 82; [Majeranowski K.], Kronika 40 dni Krakowa 1848 roku poprzedzona prologiem, Kr. 1948 s. 167–8, 170; Materiały do biografii Stanisława Wyspiańskiego. Pamiętnik ciotki Janiny Stankiewiczowej, Wyd. J. Dürr, „Przegl. Powsz.” R. 49: 1932 t. 194 s. 210–20, 348–57; Mehoffer J., Dziennik, Oprac. J. Puciata-Pawłowska, Kr. 1975; Nowakowski Z., Kraków w miniaturze, w: Kraj lat dziecinnych, Londyn 1987 s. 206; Wasylewski S., Czterdzieści lat powodzenia, Wr. 1959; Wawel-Louis J., Urywki z dziejów i życia mieszkańców Krakowa, Wyd. J. Bieniarzówna, W. Bieńkowski, Kr. 1977; Wyspiański w oczach współczesnych, Oprac. L. Płoszewski, Kr. 1971 I–II (wspomnienia m.in.: A. Bieniewskiej, S. Estreichera, Z. Parviego, M. Waśkowskiej-Kreinerowej, A. Waśkowskiego); Wyspiański S., Listy zebrane, Oprac. L. Płoszewski, J. Dürr-Durski, M. Rydlowa, Kr. 1979–98 I–IV; – Nekrologi: Kalendarz Czecha, 1896 s. 91, „Nowa Reforma” 1895 nr 179; – B. Jag.: sygn. 224649 V k. 791 (klepsydra pogrzebowa S-a); Muz. Narod. w Kr.: Koresp. Wyspiańskiego ze Stankiewiczami.

Andrzej A. Zięba

 
 

Chmura tagów

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.