Słotwiński Konstanty, krypt.: K.S., K. Sło…, (1793–1846), ziemianin, publicysta, dyrektor Ossolineum, spiskowiec. Ur. 30 I w Dąbrówce koło Pilzna, był synem Kazimierza i Franciszki z Brzezińskich, młodszym bratem Feliksa (zob.).
Do szkół S. uczęszczał w Tarnowie, filozofię studiował (1807–10) na Uniw. Krak. W r. 1811 przeszedł kurs w Szkole Aplikacyjnej Artylerii w Warszawie, po czym jako podporucznik artylerii wziął udział w kampanii rosyjskiej. Ciężko ranny pod Smoleńskiem wrócił do linii w czasie odwrotu Wielkiej Armii z Rosji. Ze względu na stan zdrowia uzyskał w r. 1813 zwolnienie z wojska w randze porucznika. Ukończył wtedy prawo w Krakowie. W końcu 1815 r. wstąpił tamże do loży wolnomularskiej «Przesąd zwyciężony» w stopniu czeladnika. W r. 1816 wszedł do służby rządowej austriackiej, najpierw w Tarnowie, następnie na stażu w Gubernium lwowskim i w Kancelarii Nadwornej w Wiedniu (1819–23). W r. 1823 awansował na komisarza obwodowego w Jaśle, w dwa lata potem został przeniesiony do Wadowic. Od r. 1819 był członkiem korespondentem Tow. Naukowego Krakowskiego. W Wiedniu pracował nad tłumaczeniem dzieła F. J. Jeckla, „Polens Staatsveränderungen und letzte Verfassung” i wydał je w trzech tomach, «poprawione i przypisami pomnożone», pt. „O Polsce, jej dziejach i konstytucji” (Lw. 1819–23). Ogłosił dla użytku szkolnego 24 stronicowy Potok genealogiczny królów i książąt polskich” (Lw. 1819). W rozprawie Systematische Darstellung der Unterthansgesetze in Galizien (Brünn 1827 I–III) sugerował m.in. potrzebę precyzyjniejszego określenia zasad przyznania chłopom poddanym własności użytkowej ich gruntów. Popularne ujęcie tejże problematyki dał w dziełku: Katechizm poddanych galicyjskich, o prawach i powinnościach ich względem rządu, dworu i samych siebie (Lw. 1832). Stojąc na gruncie obowiązującego ustawodawstwa józefińskiego, określał S. granice chłopskich obowiązków i uprawnień; ostrzegał chłopów przed skłonnościami do nielegalnego oporu, ale też ukazywał im drogi legalnej obrony przed nadużyciami dziedziców i urzędników.
Szykanowany przez przełożonych w dobie zaostrzonego kursu antypolskiego, S. czterokrotnie podawał się o zwolnienie ze służby, uzyskał je 1 VIII 1829 i osiadł w Głobikowej, majątku rodzinnym w Ropczyckiem. Usiłował zachęcić poddanych do zamiany pańszczyzny na czynsze, ale spotkał się z ich biernym oporem; skarżył się w liście do Tadeusza Wasilewskiego, że będzie chyba musiał zaprowadzić system kar dla chłopów opornych, zaś nagród dla posłusznych jego zarządzeniom. W związku z nieurodzajem 1830 r. wraz z Ksawerym Krasickim założył Komitet Obywatelski dla niesienia pomocy głodującym. Brał udział w akcji galicyjskiej pomocy na rzecz powstania listopadowego. Wspólnie z Józefem Kochanowskim, Adamem Krzyżanowskim i in. członkami zamkniętej loży «Przesąd zwyciężony» już w lutym 1831 agitował i zbierał fundusze na rzecz powstania. Przez chwilę nosił się z myślą zaciągnięcia do Legii Nadwiślańskiej. Dn. 16 VIII 1831 kurator Ossolineum ks. Henryk Lubomirski mianował go dyrektorem Zakładu. Z inicjatywy S-ego przyjął on nazwę Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Objąwszy funkcję 10 X t.r. S. zajął się gorliwie sanacją finansów Zakładu, dokończeniem budowy gmachu, porządkowaniem zbiorów, katalogowaniem książek. Szczególną nowość techniczną stanowiło zaprowadzenie przezeń katalogu kartkowego. S. otworzył w gmachu czytelnię publiczną, uruchomił zakład litograficzny, a w r. 1832 – drukarnię zakładową. Ożywił znacznie działalność związanego z Zakładem Tow. Naukowego i nadrabiał zaległości wydawnicze. W 17 zeszytach „Czasopisma Naukowego Księgozbioru Publicznego im. Ossolińskich”, wydawanego przez Zakład w l. 1829–34, którego redaktorem był w r. 1830, zamieścił kilkadziesiąt własnych tekstów (głównie recenzji i kronik naukowych) oraz przedruków z angielskich czasopism. Poza wspomnianym Katechizmem poddanych wydał też dwie komedie: Lelum Polellum (W. 1833) – niewybredną satyrę na językoznawcze pomysły Jana Nepomucena Kamińskiego – i Kochany braciszek (Lw. 1834). Dał też do druku Rysy projektu […] do utworzenia Tow. Kredytowego w Galicji (Lw. 1833), gdzie wypowiedział się m.in. za dopuszczeniem do tej instytucji nie samych tylko członków stanu szlacheckiego. Broszurę tę skonfiskowała cenzura; w następstwie krytyki ze strony Wydz. Stanowego Lubomirski cofnął S-emu przyznane mu zrazu pełnomocnictwo kuratora literackiego Zakładu.
W pierwszych latach popowstaniowych Ossolineum było miejscem wielu politycznych obrad i schadzek, coraz częściej też nielegalnych. Od końca 1832 r. S. podjął w Zakładzie publikację druków i litografii patriotycznych, zatrudniając w tym celu powstańców 1831 r., którzy znaleźli schronienie w Galicji. Wydawnictwa te, opatrywane sfingowanymi datami i miejscami wydania, kolportowane były za pośrednictwem księgarzy w Galicji i w zaborze rosyjskim. W niepodpisanym druku pt. Doniesienie o przedsięwziętym wydaniu dzieła pt. Pamiętnik Narodu Polskiego, zapowiadał S. reedycję najważniejszych publikacji odnoszących się do powstania listopadowego. Liczbę owych patriotycznych wydawnictw Ossolineum szacuje się (wliczając pozycje domniemane i nieodnalezione) na ok. 50 druków i kilkanaście litografii. Nakłady wahały się od kilkuset do kilku tys. egzemplarzy. Były wśród nich powszechnie znane teksty Kazimierza Brodzińskiego („O narodowości Polaków”, „Pieśni patriotyczne…”), Karola B. Hoffmana, Aleksandra Jełowickiego, Jana Kilińskiego, Joachima Lelewela, Adama Mickiewicza (9 pozycji), Juliana Ursyna Niemcewicza, Wincentego Pola, Karola Różyckiego, Stefana Witwickiego, a obok nich druki o przeznaczeniu lokalnym, jak np. odezwa Józefa Zaliwskiego „Obywatele Galicji!”, instrukcje wojskowe, jak „Zbiór przepisów musztry do użytku Gwardii Narodowej”, „Urządzenie pospolitego ruszenia”. W tejże oficynie drukowała się też „Konfederatka”, periodyczne pisemko S-ego, w którym zamieścił kilka artykulików o ostrym wydźwięku antymonarchistycznym i antymagnackim. Jego też pióra była odezwa pt. Głos Polaka do współziomków, dziś znana tylko z omówienia w aktach śledczych.
Rosnąca liczba krążących po kraju patriotycznych druków, rzekomo emigracyjnych, nasuwała władzom przypuszczenie, że są one tłoczone na miejscu. Krąg podejrzeń zacieśniał się wokół Ossolineum. Pierwsza rewizja w gmachu Zakładu w kwietniu 1833 niczego nie wykryła. W jesieni t.r. dalszych wydawnictw nielegalnych zaprzestano, a w kwietniu 1834 S. zarządził spalenie remanentów, ukrywanych w gmachu Zakładu. Tymczasem śledztwo uczestników tzw. zaliwszczyzny obciążyło bezpośrednio S-ego. Dn. 11 IV 1834 przeprowadzono ponowną rewizję w bibliotece i drukarni Zakładu zabierając z niej kilkaset dzieł. W dn. 17 IV t.r. policja opieczętowała drukarnię i litografię Zakładu; S. został aresztowany 13 VI. Sprawa ta na wiele lat zaciążyła na losach Ossolineum (wznowienie prac Ossolineum nastąpiło w r. 1839, czytelnię i drukarnię uruchomiono dopiero w r. 1848).
Śledztwo w sprawie tajnych druków ciągnęło się blisko 2 lata, papiery znalezione u S-ego ukazywały jego powiązania z węglarskim Związkiem Przyjaciół Ludu. Nie na wiele zdały się zaręczenia S-ego, jakoby tajne druki powstawały w Zakładzie bez jego wiedzy. W lutym 1837 został skazany na 12 lat ciężkiego więzienia, co w Apelacji obniżono do lat 8. Wywieziony do twierdzy Kufstein w Tyrolu, spędził w niej 6 lat, skrócono mu bowiem karę o 2 lata «w uznaniu nienaganności jego zachowania się». W więzieniu S. dużo czytał, zwłaszcza dzieł religijnych, ale interesował się też astronomią. Na marginesach niemieckiego przekładu Pisma św. ością spisywał «sonety treści moralnej i religijnej» oraz większy poemat pt. Odkupienie świata. Współwięźniowie twierdzili, że S. popadł w «manię religijną». Wypuszczony na wolność w r. 1843, ponoć z ociąganiem wrócił do Głobikowej.
W majątku swym, wedle pośmiertnych świadectw sąsiadów, S. «żył tylko dla poddanych, […] wszystko swoim chłopom poświęcał». Nie mieszał się do konspiracji i nie sądził, aby mu coś groziło ze strony austriackich władz, czy też poddanych. W końcu grudnia 1845 gospodarze miejscowi ostrzegali go przed grożącym niebezpieczeństwem. S. wyjechał do brata do Krakowa, zabiegał o prawo osiedlenia się tam dla wychowania dzieci. W poł. lutego n.r. nakazano mu wrócić w Tarnowskie. Został zamordowany 21 II 1846 we dworze w Głobikowej przez «obcą czerniawę», choć ostateczny cios zadał mu własny leśnik. M. Sala twierdzi, że Jakub Szela wysłał do Głobikowej oddział dla osłonienia S-ego, lecz rzekoma pomoc przyszła za późno. O losie S-ego zapewne przesądziła reputacja byłego więźnia stanu, a tym samym «wroga cesarza» (Julian Horoszkiewicz).
Wśród rękopisów niepublikowanych zostawił S. opracowanie Dziejów zachodnio-południowej Polski w pierwszych 10 wieków ery chrześcijańskiej, tragedię w 5 aktach Dymitr Samozwaniec, dramat Toporczyki i tłumaczenia wierszem z G. Byrona oraz W. Shakespeara, m.in. tragedii „Juliusz Cezar”.
Ożeniony (ślub r. 1824) z Julią z Romerów (zm. 1834 w połogu w miesiąc po aresztowaniu męża) miał S. synów: Stanisława, Henryka i Ludwika oraz córkę.
Litografia A. Nigroniego wg. J. Horoszkiewicza (S. na nabożeństwie wśród więźniów stanu w Kufsteinie) m.in. reprod. w: Kieniewicz S., Konspiracje galicyjskie, W. 1950 s. 211; Rys. kredką przez Konstantego Stobieckiego (rekonstrukcja) w cyt. dalej opracowaniach H. Łapińskiego; – Estreicher w. XIX, I 353; Nowy Korbut, VII, IX; Bibliogr. dramatu pol., II; Bibliogr. historii Pol. XIX w., I, II cz. 1, 2, 3 vol. 2; Słownik Pracowników Książki Pol. (bibliogr.); Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1995–6 II, IV; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich, s. 396; – Bober A. W., Historia drukarń i stowarzyszeń drukarskich we Lwowie, Lw. 1926 s. 12; Borys W., Wyprawa J. Zaliwskiego i polskie organizacje spiskowe w Galicji w latach 1832–1835, w: Społeczeństwo polskie i próby wznowienia walki zbrojnej w Galicji w 1833 roku, Wr. 1984; Hydzik E., Konstanty Słotwiński na tle procesu Ossolineum, w: Prace historyczne […] Koła Historyków Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie, Lw. 1929; Kieniewicz S., Ruch chłopski w Galicji w 1846 roku, Wr. 1951; Krajewski J., Tajne związki polityczne w Galicji (od r. 1833 – r. 1841), Lw. 1903 s. 37–40; Łapiński H., Konstanty Słotwiński jako dyrektor Ossolineum, „Roczniki Bibliot.” 1967; tenże, Konstanty Słotwiński. Zarys biograficzny, „Roczn. Zakładu Narod. im. Ossolińskich” T. 10: 1975; tenże, Tajne druki Słotwińskiego, „Odra” R. 7: 1967 s. 55–8; tenże, U początków działalności wydawniczej Ossolineum 1817–1834, Wr. 1973; Poklewska K., Galicja romantyczna (1816–1840), W. 1976; Tyrowicz M., Ossolineum a życie polityczne Galicji w dobie przedautonomicznej, w: Ossolineum (1817–1967). Księga pamiątkowa w 150-lecie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wr. 1967 s. 151–7; Wisłocki W. T., Tajne druki Zakładu Ossolińskich…, Lw. 1935; – Bogdański H., Pamiętnik, Kr. 1971; Dembiński S., Rok 1846, Jasło 1896 s. 141–3; Galicyjskie wspomnienia szkolne, Kr. 1955; Horoszkiewicz J., Notatki z życia, Wr. 1957; Prek F. K., Czasy i ludzie, Wr. 1959; Sala M., Geschichte des polnischen Aufstandes im Jahre 1846 in Galizien, Wien 1867 s. 282; Słotwiński H., Z krwawych dni. Wspomnienie z r. 1846, Przemyśl 1890; Szajnocha K., Korespondencja, Wr. 1959; Tessarczyk A., Rzeź galicyjska…, Kr. 1848 s. 45; [Trentowski B. F.] Ojczyźniak, Wizerunki duszy narodowej […], przez…, Paryż 1847 s. 97; Zawadzki W., Pamiętniki życia literackiego w Galicji, Kr. 1961; – B. Ossol.: rkp. 3588, 4364, 5557–5559, 6270, 6766, 11994, 12042, 13021, 13582; B. PAN w Kr.: rkp. 1305/2.
Stefan Kieniewicz