Sokołowski Ksawery (Sakalauskas Ksaveras), pseud. Vanagėlis (1863–1938), litewski poeta i prozaik, pedagog, działacz społeczny. Ur. 27 IV we wsi Koleśniki (pow. Olita), był jednym z dwu synów Tadeusza Sokołowskiego, wcześniej oficjalisty dworskiego, później prowadzącego własne gospodarstwo, i Józefy Łopacińskiej. Rodzina S-ego mówiła wyłącznie po polsku (dziadek Antoni Sokołowski pochodził ze szlachty mazowieckiej), języka litewskiego nauczył się S., obcując z dziećmi litewskimi.
Początkowa edukacja S-ego przebiegała w języku polskim: najpierw w domu pod kierunkiem nauczyciela Jana Skaratkiewicza, w r. 1871 w szkole elementarnej w miasteczku Simno, od jesieni 1871 w szkole miejskiej w Kalwarii, w r. 1872 w Nowym Mieście, później znów w domu pod kierunkiem nauczycieli Józefa Życzkowskiego i Józefa Witkowskiego, a w końcu w seminarium nauczycielskim w Wejwerach w pobliżu Kowna. Seminarium to wychowywało uczniów w duchu litewskim, nauczycielami S-ego byli m.in. wybitni działacze lit. ruchu odrodzenia narodowego Tomas Žilinskas i Juozas Kairiūkštis, kolegą – poeta Petras Arminas, z którym się zaprzyjaźnił. Pod ich wpływem S. zerwał z polskością i przyłączył do ruchu lit. Równocześnie jednak rozczytywał się w poezji Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Władysława Syrokomli. Wielki wpływ wywarło na jego świadomość narodową także poznane w r. 1883 lit. czasopismo „Aušra” (Jutrzenka), wychodzące za pruską granicą. S. zajmował się jego tajnym kolportowaniem, a następnie zaczął wysyłać do redakcji własne utwory; jego poetyckim debiutem był ogłoszony tu w r. 1883 wiersz Kur banguoja Nemunėlis… (Gdzie płynie Niemen). Ten i inne wiersze stały się bardzo popularne i były powszechnie śpiewane. Pisywał też do „Aušry” pod pseudonimami, m.in. stale przez niego używanym Vanagėlis. Po upadku „Aušry” współpracował z gazetą „Šviesa” (Światło).
W r. 1884, gdy S. ukończył seminarium, zaproponowano mu pracę nauczycielską w gub. lubelskiej, z czego jednak nie skorzystał i t.r. zaczął uczyć w szkole luterańskiej w miejscowości Pojewonie. W r. 1885 został przeniesiony do szkoły początkowej w Berżnikach koło Sejn, gdzie uczył dzieci w języku polskim, próbując równocześnie nakłaniać zarówno młodzież jak i dorosłych do mówienia po litewsku i otwartego przyznawania się do narodowości lit. Ta działałność wzbudziła podejrzenia władz rosyjskich i S-ego przeniesiono (1 X 1888) do gub. łomżyńskiej; do r. 1905 pracował w różnych wiejskich szkołach, a od t.r. w miejscowości Piątnica pod Łomżą. W Łomży poznał ks. Wincentego Aleksandrowicza i wspólnie z nim założył 10 XII 1905 w tym mieście lit. towarzystwo „Pagalba” (Pomoc wzajemna), którego został skarbnikiem. Towarzystwo to prowadziło kursy języka litewskiego, zorganizowało chór, kwartet smyczkowy i kółko dramatyczne. W l. 1905–14 S. współpracował z petersburską gazetą „Lietuvių laikraštis”, swoje utwory drukował także w lit. czasopismach wydawanych w USA („Draugas” 1909–10, „Tėvynė”, „Vienybė”).
Podobnie jak S. przeniesionych na tereny czysto polskie nauczycieli Litwinów była spora gromadka. Po rewolucji 1905 r. zaczęli się oni domagać prawa powrotu na ziemie zamieszkałe przez Litwinów. S. przewodził tej akcji. Zebrał kilkanaście podań i wysłał do zarządu oświaty gub. kowieńskiej, jednakże władze rosyjskie dopatrzyły się w tej akcji celów politycznych i odpowiednie zezwolenia otrzymało zaledwie kilka osób. Dn. 1 V 1908 S. przeniósł się do Warszawy. Pracował jako nauczyciel szkół powszechnych, po pierwszej wojnie światowej przeszedł na emeryturę. Był jednym z założycieli Litewskiego Tow. Samopomocy (Lietuvių Savišaupos Draugija) i jego wieloletnim skarbnikiem. Uczestniczył w organizowaniu życia kulturalnego Litwinów zamieszkałych w Warszawie, m.in. w urządzaniu koncertów, przedstawień teatralnych, majówek, prelekcji, kursów dla dorosłych. Taktowne postępowanie Litwinów w Warszawie zyskało im przychylność w środowisku polskim, m.in. opiekunką Litewskiego Tow. Samopomocy stała się księżna Magdalena Radziwiłłowa. Udostępniła Litwinom swą kaplicę przy ul. Moniuszki, a także położoną obok salę, którą utrzymywała z własnych środków; była też honorową członkinią Towarzystwa.
Literacka twórczość S-ego, która szybko zyskała popularność wśród Litwinów, ograniczała się przeważnie do małych form: wierszy i opowiadań. Wydał ich kilka zbiorków, m.in. Vestuvės (Wesele, Shenandoah, Pa 1906), Valščiaus ponai ir Vestuvės (Panowie z gminy i Wesele, Seinai 1907), Miestėlio Onutė (Anusia z miasteczka, Seinai 1907), Melagių dėdė (Stryj kłamca, Shenandoah, Pa 1907), Dievo žmonės (Boży ludzie, Seinai 1908); pisma zebrane Raštai (Kaunas 1921, tu m.in. przekład inwokacji z „Pana Tadeusza”). Wiersze S-ego miały charakter patriotyczny, w utworach prozaicznych przedstawiał życie lit. wsi i miasteczek i obficie korzystał z lit. folkloru, toteż stanowią one wartościowy materiał dla etnografów. Do literackiego dorobku S-ego należą również utwory dla dzieci o charakterze moralizatorskim. Był on m.in. autorem czytanek dla lit. szkół początkowych.
S. opracował nadto kilka podręczników dla szkół polskich na Litwie wydanych w Kownie przez lit. Min. Oświecenia. Są to: Wypisy do użytku szkolnego i domowego (1924, tu także przekłady z lit. poetów, m.in. utworów samego S-ego), Świat dziecięcy. Książka do czytania w szkole i w domu (1925, cz. I i II), Świat dziecięcy. Elementarz do użytku szkolnego i domowego (1926). Pod koniec życia S. zamieszkał w wiejskim domku pod Warszawą. Zmarł w Warszawie 15 VI 1938 i został pochowany na cmentarzu na Rossie w Wilnie.
Żonaty od r. 1886 z Marią Montwiłłówną (Montvilaitė) miał S. syna Witolda, zmarłego w dzieciństwie, i córkę Aldonę zamężną za chirurgiem Mieczysławem Małachowskim.
Lietuvių enciklopedija, Boston [r. w.] XXVI 301; Tarybu Lietuvos enciklopedija, Vilnius 1988 IV; Jackiewicz M., Wileńska Rossa, Olsztyn 1993; – Ambrazevičius J., Aušrininkas Ksaveras Vanagėlis, „XX amžius” 1938 nr z 18 VI; Auryla V., Ksaveras Sakalauskas Vanagėlis, „Pergale” 1963 nr 4 s. 184–5; tenże, Lietuvių vaikų literatūra, Vilnius 1967 č. 1; Aušrininkas mokytojas Ksaveras Sakalauskas Vanagėlis, „Lietuvos mokykla” 1923 s. 297–8; Bikinaite T., „Aušros tarnas (Apie K. Sokalauskų Vanagėlį)”, „Literatūra ir menas” 1989 nr z 20 V; Būtėnas J., Poetas Ksaveras Vanagėlis, „Laisvė” 1978 nr z 6 X; Gira L., Ksaveras Vanagėlis Sakalauskas, „Lietuvos ūkininkas” 1908 nr 15–16; Landsbergis V., Senieji dainiai, „Pergale” 1977 nr 5 s. 146–61; Lietuvių literatūres istorija, Vilnius 1958 II 140–4; Merkelis A., Ksaveras Sakalauskas Vanagėlis, „Tėvynė” 1938 nr z 7 VIII; Mikolaitis-Putinas V., Naujoji lietuvių literatūra, Kaunas 1936 I 138–9; Papečkys K., Ksaveras Vanagėlis, „Žiburėlis” 1943 nr 13–14 s. 204–5; Petrika A., Ksaveras Sakalauskas Vanagėlis, „Šviesa” 1953 nr 1 s. 13–17; Stoberski Z., Historia literatury litewskiej, Wr. 1974; Tumas J., Lietuvių literatūras draudžiamojo laikotarpio paskaitos, Kaunas 1925; Vanagas V., Lietuvių rašytoju sąvadas, Vilnius 1987; – Stoberski Z., Między dawnymi i młodszymi laty, Ł. 1981; – „Bibliografijos Žinios” 1938 nr 3; „Lietuvos Aidas” 1938 nr 268; „Lietuvos Žinios” 1938 nr 135; „Mūsų Vilnius” 1938 nr 13–14; – Mater. Red. PSB: Žukas V., (życiorys S-ego z r. 1966, mszp.) oraz informacje bratanka S-ego Tadeusza Sokołowskiego z Sosnowca (list do Redakcji PSB z 17 XI 1974).
Mieczysław Jackiewicz i Piotr Łossowski